باستان شناسان ژاپنی و ایرانی قدمت ۷۰ هزارساله غار اسکان بشر ارسنجان را به اثبات رساندند (سیده خاتون) + تصاویر

جمعه, 22ام اردیبهشت, 1396
اندازه قلم متن

مبحث این مقاله پژوهشی درباره یکی از شگفتیهای آفرینش به نام غار سیده خاتون است. اثری بسیار مهم در حوزه تاریخ بشر که متأسفانه به آن کمتر پرداخته شده و نیازمند معرفی بیشتر برای رسیدن به مرز جهانی شدن است.

سید محی الدین حسینی ارسنجانی – شیراز نوین

شهرستان ارسنجان در یکصد و ده کیلومتری شمال شرقی شیراز در استان فارس ازجمله اماکن تاریخی ایران است که دهها اثرتاریخی مهم و ارزشمند برجای مانده از دورانهای تاریخی کهن از عهد باستان گرفته تا دوران اسلامی را در خود جای داده است. تل تاریخی تیمارون یا تیموران در یک کیلومتری مغرب قصبه کوشک توابع ارسنجان که به شماره ۱۲۵۷در تیرماه سال ۱۳۵۵در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده تا چندی پیش به عنوان قدیمیترین اثر باستانی ارسنجان یعنی هزاره های چهارم و پنجم پیش ازمیلاد محسوب میگردید، لیکن کشف غاری عجیب و ناشناخته در این سامان به نام غار سیده خاتون و تحقیقات باستان شناسان داخل و خارج از کشور دراین باره، نام ارسنجان را بار دیگر در فهرست مهمترین مناطق تاریخی ایران و جهان و در ردیف نخستین مناطق سکونت انسان درکره خاکی قرار داد.

در این شهرستان آثار برجسته ای از تاریخ پیش و بعداز اسلام وجود دارد که بسیاری از آنها شناخته و به ثبت آثارملی ایران درآمدهاند ازجمله: تل قلعه، روستاهای تاریخی خبریز، جلودار، جمال آباد، قلاتخوار، ایوان قدمگاه. تل کاخ، تل شرابی، تل روباهی، چهارتاقی. قصر منوچهر، تل سفید، بندبست، سدگمبان، چشمه گمبان، آسیابهای قدیمی، بقاع متبرکه امامزادگان، تل مهرهای، قنوات تاریخی، غار بسیار مهم ضحاک. غارگوهردان. غارپیر باصفا. مسجدجامع عتیق و مدرسه علمیه سعیدیه اثری برجای مانده از عصر صفوی و دیگر آثار باستانی ثبتی و غیرثبت شده ارسنجان و توابع آن در فهرست آثار ملی ایران که جای بحث و معرفی تمامی آنها در این مجال نیست.

مبحث این مقاله پژوهشی درباره یکی از شگفتیهای آفرینش به نام غار سیده خاتون است. اثری بسیار مهم در حوزه تاریخ بشر که متأسفانه به آن کمتر پرداخته شده و نیازمند معرفی بیشتر برای رسیدن به مرز جهانی شدن است.

محمدجواد رضایی ارسنجانی، از پژوهشگران کوشا و محققان حوزه تاریخ و فرهنگ ارسنجان در این رابطه چنین گزارش میدهد که: دوران پارینه سنگی یا « دوران کهن سنگی/ عصرحجر (Stone Age)/ عصر غارنشینی یکی از دورانهای زندگی انسان و همزمان با ۱۰۰۰۰۰۰ سال تا ۱۵۰۰۰ سال پیش است. این دوران به دوره پارینه سنگی زیرین، دوره پارینه سنگی میانی و دوره پارینه سنگی بالایی تقسیم میشود. از عمر انسان و انسان نماها بر روی زمین حدود چهار میلیون سال میگذرد. در حالی که زندگی اجتماعی انسان، پیشینهای در حدود ده هزار سال دارد. اگر این زمان چهار میلیون ساله را به مقیاس کوتاه نماییم و آن را تنها یکسال فرض کنیم، آنگاه میتوان گفت که انسان ۳۶۴ روز از عمر یکساله خود را به صورت انفرادی یا در دستههای متفرق اما نزدیک به هم سپری کرده و فقط در آخرین روز اسفندماه به زندگی اجتماعی روی آورده است.

مطالعات دوران پارینه سنگی در استان فارس در اوایل دهه ۱۹۳۰میلادی و با بررسی دو پناهگاه صخرهای در اطراف مهارلو شروع و پس از آن به مدت سه دهه این مطالعات دچار وقفه شد؛ ولی در اواخر سال ۱۹۶۰ میلادی مجدداً توجه باستان شناسان به آن جلب گردید.

دکتر جیرو ایکدا (Dr. Jiro Ikeda)، پروفسور انسان شناسی طبیعی از دانشگاه «کیوتو» طرحی را با موضوع بررسی و شناسایی انسانهای پیش از تاریخ در منطقه زاگرس دنبال میکرد.

طی سالهای ۱۹۷۶ تا ۱۹۷۸ بررسی آثار تاریخی منطقه ارسنجان به سرپرستی ایکدا انجام شد. وی در سال ۱۹۷۷ منطقه شمال شرق ارسنجان را مورد بررسی و شناسایی باستان شناسی قرار داد تا به چگونگی بازشدن پای انسان نئاندرتال در این حوزه برسد. منطقهای به وسعت ۳۰ در۳۰ کیلومتر که منجر به شناسایی ۱۴۴ غار و پناهگاه، ۲۱ محوطه روباز، ۳۱ تپه و ۱۹ محوطه توده سنگی Cairn شد.

در بررسیها ۵۰۰۰ نمونه مصنوعات سنگی گردآوری گردید و از مهمترین نتایج اثبات وجود دورههای پارینه سنگی میانه و فراپارینه سنگی در غارهای منطقه ارسنجان بود. در همین رابطه با بررسیهای سطح الارضی یکی از غارها که با کد K۹-۵ نامگذاری شده، ابزارسنگیهای متعلق به پارینه سنگی میانه از جمله سرنیزه، رنده و قلم حکاکی و بقایای استخوان حیوانات به دست آمده است.

همچنین با بررسی غار بزرگ دیگری موسوم به غار «تنگ سیکان» که با کد A۵-۳ نامگذاری شده، در سطح این غار ابزار بسیار زیادی از دورههای میانه تا فراپارینه سنگی به دست آمد؛ همچنین از پناهگاه کوچک تر دیگری با شماره کد A۴-۲ نمونههای اولیه سفال نوسنگی کشف شد که برای مطالعات این دوره بسیار ارزشمند بود.

در همان سالهای نخست تحقیق بر اساس نتایج بررسی و شناسایی، نقشه باستان شناسی منطقه تهیه و برنامههای مطالعات محیط طبیعی در برنامه کاوشگران گنجانده شد، نتایجی که مطالعات اولیه آن در سال ۱۹۷۹ میلادی توسط پروفسور «ایکیدا» منتشر گردیده است. (به صورت کاتالوگ و نقشه و فهرست مکانها و ۷۰ عکس)

نتایج در حد کاتالوگ باقی ماند و حتی در کتاب جامع پارینه سنگی ایران نامی از ارسنجان برده نشد و تنها زندهیاد امیرلو در یک مقاله به اختصار به ارسنجان اشاره کرد. (سال ۱۳۶۵)

به اعتقاد باستان شناسان داخل و خارج ازکشور بررسی منطقه تاریخی ارسنجان یکی از مفصل ترین بررسیهای پارینه سنگی در ایران است و علاوه بر مصنوعات سنگی، شمار زیادی قطعات بزرگ از جمله استخوان علفخواران بزرگ جثه در رسوبات باستان شناختی برش داده شده، قابل مشاهده است.

اکنون این اطمینان حاصل شده که این محوطه باستانی توالی فرهنگی طولانی حداقل از دوره پارینه سنگی میانه تا اوایل نوسنگی داشته است. موضوعی که مطالعات و تحقیقات بر روی آن ادامه دارد.»

در سال ۱۳۹۱ مدیرکل میراث فرهنگی فارس از شروع مجدد و سومین فصل از کاوشهای مشترک باستانشناسان ایران و ژاپن با تمرکز بر غار سیده خاتون شهرستان ارسنجان خبر داد.

غار سیده خاتون بزرگترین غار باستانی منطقه ارسنجان، از فاصله دور قابل مشاهده است. این غار در فاصله ۴کیلومتری جاده ارسنجان به آباده طشک واقع شده و قدمت آن به پیش از تاریخ برمیگردد.

بنا به اعتقادات محلی و باورهای بومیان نام این غار برگرفته از نام شخصی بوده که سالها پیش در این مکان زندگی میکرده است. دهانه این غار ۴۲ متر، عمق آن ۳۲ متر و ارتفاع دهانه این غار ۴۰ متر است. ارتفاع غار از سطح دریا ۱۶۹۱متر و ارتفاع آن از سطح زمینهای اطراف ۱۷ متر است؛ همچنین عرض دهانه ۲۶ متر در ارتفاع ۵/۵ متر و ابعاد داخلی غار حدود ۴۰۰ متر مربع است و کمی عقبتر عرض دهانه غار تنگتر میشود.

طبق کاوشها در این غار در لایههای پایینی و سخت بخشی از بقایای جانوری کشف شده و ۱۰ هزار شیء سنگی (شامل ابزار جنگی) نیز در کاوشها کشف شد.
آثار به دست آمده در کاوشها نشان دهنده سکونت انسانهای دوره پارینه سنگی و نوسنگی در این منطقه است که قدمت بیش از ۵۰ هزار سال را نشان میدهد و شامل بخشی از بقایای جانوری فسیل شده و آثاری از سنگ بوده که در گذشته به عنوان ادوات جنگی از آن استفاده میشده است.

کاوش این غار پروژه کاری مشترک بین باستانشناسان ایران و ژاپن بود و با مجوز پژوهشکده میراث فرهنگی انجام شد .

مهمترین یافتههای اخیر محققان و باستان شناسان ایرانی و خارجی در مورد غار تاریخی و منحصربه فرد سیده خاتون در ارسنجان به شرح ذیل است. گرچه هنوز تحقیقات در این زمینه ادامه دارد اما مهمترین نتایج یک تیم تخصصی و پژوهشهای حاصله از تلاش باستان شناسان ایرانی و خارجی در این مورد را با هم مرور خواهیم کرد.

پروفسور آکیراتسونکی، دانشمند ژاپنی و سرپرست تیم کاوش غار سیده خاتون ارسنجان معتقد است: «نزدیک به ۱۰ هزار ابزار سنگی با کاربری شکار در این این غار و حوالی آن کشف شده که با توجه به آنها میتوان قدمت این غار را به ۶۰ تا ۷۰ هزار سال قبل دانسته یا تخمین زد. در این غار ابزارهای شکار از جنس سنگ، استخوانهایی متعلق به حیواناتی چون اسب و سازهای در کف غار که محل ذخیره آب بوده، کشف شده است.

عضو دیگر این تیم باستان شناسی سرکارخانم آزیتا میرزایی که در واقع سرپرست ایرانی گروه تحقیق و کاوش غار سیده خاتون ارسنجان هست میگوید: در صورت پیدا شدن تنها یک استخوان انسان هموساپین در غار «سید خاتون» اهمیت منطقه ارسنجان در خصوص اثبات فرضیات انسان شناسی و روند تکامل انسان چند برابر میشود .

پروفسور تسونکی هم اظهار میدارد: با حفر یک گمانه در این غار و کشف آثار بسیاری از انواع تیغه، ریزتیغه و سنگ مادر وجود دورههای پارینه سنگی میانه تا اوایل نو سنگی در میان لایههای باستانی در ارسنجان به اثبات رسید.

پروفسور تسونکی سرپرست گروه ژاپنی بررسی غار سیده خاتون ارسنجان اعتقاد دارد:

نخستین انسانها در آفریقا میزیستند که در نهایت تصمیم به مهاجرت به سایر نقاط جهان گرفتند و پس از سفری چند هزار ساله و طبق فرضیات، با طی کردن مسیر شمال آفریقا، مصر، لبنان و کشورهای عربی به جنوب ایران یعنی منطقه ارسنجان رسیدند و فرضیات بر این پایه استوار است که انسانهای این دوره در ارسنجان به دوگروه تقسیم شدند که گروهی به اروپا رفته و دستهای دیگر راهی مناطق شرقی شدند و در واقع پیدا شدن نشانهای از انسانهای هموساپین در این نقطه میتواند این فرضیه را به اثبات برساند که ارسنجان منطقه گسترش انسانها در سراسر جهان بوده است و با اثبات این فرضیه قدمت این نقطه بین ۱۴ تا ۱۸ هزار سال تخمین زده میشود.

پروفسور تسونکی با بیان اینکه غار سیده خاتون یکی از بزرگترین غارهای خاورمیانه از این منظر است گفت: ارتفاع این غار ۲۲ متر و مساحت داخلی آن ۴۰۰ متر مربع است و فرضیه دیگر ما این است که احتمال میرود حیوانات در این نقطه اهلی شده باشند؛ همچنین خانم دکتر شقایق هورشید سرپرست ایرانی هیئت کاوش غار سیده خاتون ارسنجان میگوید: از مهمترین آثار شناسایی شده دراین غار سازهای مربوط به دوره پارینه سنگی میانی است که در بستر طبیعی کوه و در اثر فرسایش ناشی از جریان آب ایجاد شده و اطراف آن به وسیله چیدن سنگ توسط انسان محدود شده است که قدمت احتمالی آن بیش از ۶۰ تا ۷۰ هزار سال پیش است.

در این کاوش بقایای چند اجاق و ابزارهای سنگی پوینت موستری و تراشه و سنگهای مادر لوالوایی نمایان شد. همچنین در منار خاک حرارت دیده اجاقها تعدادی فسیل استخوانی جانوری باقی مانده بود که نشاندهنده نوع تغذیه انسان در بیش از ۵۰ هزار سال گذشته و متعلق به دورههای نوسنگی، پارینه سنگی و پارینه سنگی میانی است.
بنابراین شواهد مسلم است که منطقه ارسنجان یکی از مناطق غنی برای مطالعه تکامل فرهنگ کوچ گری از دورههای اواسط و اواخر پالئولتیک تا فراپارینه سنگی و نوسنگی است.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که در خصوص ۵ اثر تاریخی ارزنده در عهد باستان موجود در این شهرستان تحقیقات گسترده و پژوهشهای عمیق صورت گیرد. آثاری همچون تل تیمارون، غار ضحاک، ایوان قدمگاه، قصر منوچهر و بندبست؛ همچنین در راستای توجه به آثار اسلامی موجود در شهر ارسنجان از جمله مسجد جامع عتیق و مدرسه علمیه سعیدیه دو بنای باشکوه به یادگار مانده از دوران صفویه اهتمام بیشتری صورت گیرد.

از: سایت دانش آموختگان ارسنجان


به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید

هنوز نظری اضافه نشده است. شما اولین نظر را بدهید.