محمد مختاری و مسعود نقره‌کار
“گفته بودمت: به سایه سار بیا / در آفتاب رفتی/ در آفتابی که جاده‌های ناایمن را با بمبِ میانِ گل‌های دروغ آراسته بود / و نمی‌دیدیش تو/ نمی‌خواستی ببینیش/ در آفتاب رفتی- باید در آفتاب می‌رفتی / تا رسوا کنی دهان‌های آراسته به اهورا را*”
نوامبر سال ۱۹۹۵ محمد مختاری سفری فرهنگی به کانادا و امریکا داشت. در کانادا- تورنتو در کنگره ی بزرگداشت احمد شاملو شرکت و سخنرانی کرد، و سپس به شهرهای مختلف امریکا سفر کرد. گزارشی ست از دیدار من و او که سالیان پیش، پس از به قتل رساندن اش، بخشی از آن در مجله آدینه، و یکی دو تارنما منتشر شد. باز خوانی و ویرایش شده ی گزارش را در سالگشت قتل‌اش می‌خوانید.
***
” چشم مون روشن” را شنیده بودم اما”گوشمون روشن” را اولین بار بود می شنیدم. محمد مختاری اَنسوی خط تلفن بود، حال و احوالی کردیم و بعد ازیاد اَوری خاطراتی دور، در باره ی سفرش به امریکا و کانادا و اروپا گپ زدیم.
چند باری دیده بودم اش، در دفتر کانون نویسندگان در خیابان مشتاق، در انتشارات توس و خانه ی یکی از رفقای سازمانی. با سازمان جدا شده از سازمان فدائیان اکثریت که به “۱۶اَذری “ها شناخته می شد در زمینه های فرهنگی همکاری ای جانبی داشت، آنهم به خاطر روابط عاطفی با برخی از اعضای اهلِ قلم این سازمان .
شنیده بودم سرمقاله های ” بیداران”، که در قلمرو سیاست و هنر منتشرمی شد را می نویسد. سرمقاله ها را با نام مستعار می‌نوشت، سر مقاله هائی که نشان از تیزهوشی ، درایت و خرد فرهنگی و سیاسی نویسنده اش داشت. کارهائی نیز به طور پراکنده از او خوانده بودم.اما اَنچه او را در ذهن من خوش نشانده بود تعریف ” طالبی” در باره زندان مختاری بود. طالبی هم بند مختاری بود و پس از اَزادی برای من و مهدی اصلانی تعریف کرد:
” توی بند ما تنها کسی که اَبروداری می کرد و قوت قلب بود محمد مختاری بود. جائی که رفقا به خاطر یک بند انگشت پنیر تو سروکله هم می زدن وجود اَدم متین،اَرام و باگذشتی مثل مختاری دلگرمی بود، اصلن دنیاش با دنیای بقیه ی هم بندی هامون فرق می کرد ”
و این سال های ۶۲-۶۳ بود.
چیزی حدود ده سال بعد، بهمن از ایران اَمده بود تا گشتی در امریکا بزند.از هر دری می گفتیم تا به شعر رسیدیم ،از محمد مختاری گفت :
” توی جوان ترها مختاری هم بد نیست ، شاعر خوبی ست اما نه در حد شاملو. با نظرات فلسفی ، سیاسی و فرهنگی اش هم خیلی موافق نیستم”
همین حد از دهان بهمن در تعریف کسی شنیدن خودش نعمتی ست. مهربان صاحب نظری که از رهبری سازمانی “چپ” به پست مدرنیسم رسیده است و در حیطه سیاست و فرهنگ خود را قطبی می دانست، و می داند. پرسیدم:
” از نزدیک با او آشنائی؟”
گفت : “اَره، رفت و اَمدی داریم، بدش نمیاد سفری هم به امریکا داشته باشه”
و همین سبب شد بهمن قاصدی شود و نامه من به محمد برساند. برایش نوشتم امکان سفرش به امریکا مهیاست.
باب مکاتبه باز شد. روزهائی بود که سرگرم خواندن برای گذراندن امتحانات ” بوردپزشکی” در امریکا بودم ، به او گفته بودم . هربار که تماس می گرفتیم ، پیش ازهرچیز، می پرسید:
” با اَزمون پزشکی چه کردی؟”
کلمه ی ” اَزمون ” را شنیده بودم اما نمی دانم چرا از زبان او تازگی خاصی داشت، مثل”گوشمون روشن ” یادگار او شد.
پیش از اَنکه برای سفرش کاری کنم خبر داد به” کنگره ی احمد شاملو” که در تورنتو کانادا برگزار می شد ، دعوت شده است. از من خواست مسئولیت برنامه ریزی سفرهای فرهنگی اش را به امریکا و اروپا به عهده بگیرم ، قبول کردم. در مورد سفرش به اروپا با نسیم خاکسار و رضا علامه زاده صحبت کردم واَن ها که مختاری را خوب می شناختند کمک کردند و مسئله سفر به اروپایش حل شد. قرار شد در امریکا در ۱۰ شهر برنامه داشته باشد. از من می خواست به طور دقیق برنامه سفرش را برایش روشن کنم با این تاکید و شرط که این کار به “اَزمون” من لطمه نزند . وقتی گفتم اَزمون ها را قبول شدم خیال اش راحت شد.
و اَمد،نوامبر سال ۱۹۹۶، و به قول خودش با” بار کتاب”.
۳ نفر از دوستان برای حضور در کنگره شاملو از اورلاندو به تورنتو رفتند، سخنرانی مختاری را از بهترین
سخنرانی ها ، و شخصیت او را دوست داشتنی و متین دیدند،. در تورنتو موضوع سخن اش ” سنخ شناسی زبان ستیز”، واز همین زاویه پرداختن به زبان شعر شاملو، بود.همین دوستان مقداری از کتاب هایش را اَوردند تا بارش را سبک کرده باشند. تا او به اورلندو برسد کتاب هایش را یکبار خواندم ، اما نه ،انسان در شعر معاصر را دوبار خواندم.
پیش از اَنکه به اورلندو برسد، تلفنی با هم تماس داشتیم . به اورلاندو که رسید سخنرانی هایش در شهرهای ونکوور، سیاتل، لس اَنجلس، دالاس و اَستین را پشت سر داشت.
پیش از اَنکه از دالاس راه بیفتد زنگی زد.
” لحظه دیدار نزدیک است ، فقط امیدوارم همدیگر را گم نکنیم”
” نترس، با اَن عکس بزرگی که شهروند از تو چاپ کرد، کورم بشم پیدات می کنم، تازه شم اگه گم شدی کافیه اسم منو بیاری ، یه هر کی بگی رفیق منی یه راست میذارنت دم در خونه م!”
خندید.
راه بندان بود، دیر رسیدم. گم اش کردم .”امید” به بغل این طرف و اَن طرف فرودگاه می دویدم.اَسم و تنگی نفس هم به سراغم اَمده بودند. امید خسته و کلافه نق می زد. چیزکی نمانده بود که من هم کلافه شوم که دیدمش، منتظر چمدانش بود.
” دیگه چیزی نمونده بود به یکی از این امریکائی ها بگم که رفیق توام تا منو برسونه خونه ت!”
” اگه عکس تو تو شهروند نمی دیدم ، نمی شناختمت”
خسته به نظر می رسید. با انگشت شست و نشانه چشم هایش را مالید.
” اَب و هوای این شهر شنیدم بیشتر گرم و مرطوبه ، الان که انگار نه انگار زمستونه ”
” اَره ، یه چیزی مثل بندرعباس خودمونه”
” شهر چقدر جمعیت داره؟”
” میگن حدود یه ملیون ”
برای چندمین بار چشمهایش را مالید.
“چقدر ایرانی داره؟”
” میگن حدود دو سه هزارتا”
“به برنامه های فرهنگی علاقه ای نشون میدن ؟”
” نه زیاد ، برنامه های جدی ۵۰- ۴۰ نفری می اَن اما برای برنامه های رقص و اَواز لس اَنجلسی ۷۰۰- ۶۰۰ نفری جمع
میشن ، اونم با بلیط های ۴۰- ۳۰ دلاری .”
” باز خوبه تو لس اَنجلس با او ن همه ایرانی برای برنامه های جدی ۵۰- ۴۰ نفرم نمی آن”
می دانستم در سیاتل و لس آنجلس و دالاس و اَستین سخنرانی هایش شنونده های کمی داشت. با اینحال پرسیدم:
” تا حالا جلسات را چگونه دیدی؟”
” تورنتو خوب بود، ونکوور هم بد نبود ، اما سیاتل و لس اَنجلس و دالاس وآسثین خیلی فقیرانه برگذار شد، از لس اَنجلس خیلی تعجب کردم. با این حال خیلی دوستان لطف کردند ، خیلی از عزیزانم را دیدم و در جمع های خوبی شرکت کردم ، مصاحبه ها و گفت وگو هائی هم داشتم، تا اینجا تجربه خوبی بود، امیدوارم دوستان هم راضی باشن”
” وضع لس اَنجلس همیشه همینطور بوده، کمیت خوب اما امان از کیفیت شون …..”
حرفم را قطع کرد:
” بگذریم ، از خودت بگو ، از کارو بارت ، از همسرت و از این پسرک شیطان”
از خودم و همسرم و پسرکم چیزهائی گفتم و بعد هر دو ساکت شدیم . شهر را به دقت تماشا می کرد.
“این شهر انگار پستی و بلندی نداره، درخت هاشم بیشترنخل و بلوط هستن، خیلی جای جالب و قشنگی ی”
چیزی نگفتم.
” حتمی میگی عجب مهمونه فضولی نصیب مون شده ، هان؟”
” نه به حساب کنجکاویت میذارم”
رسیدیم.
” چه خونه قشنگی ی ، خریدیش؟”
” نه ، مال یکی از دوستانه، اجاره نشینم ”
گفته بودم درباره کانون نویسندگان کاری پژوهشی در دست دارم، برایم کتاب و سند وعکس در باره کانون نویسندگان اَورده بود. کمی در باره وضعیت کانون نویسندگان گپ زدیم، از کانون نویسندگان در تبعید پرسید، اما قرار گذاشتیم در باره کانون بطور مفصل گفت وگوداشته باشیم و گفت و گوهایمان را هم ضبط کنیم.
نگاهی به قفسه کتاب انداخت، و بعد موسیقی ای اَرام و جرعه ای ویسکی:
” تا اینجا که من دیدم تو خارج اهل قلم و فرهنگ خوب کار کردن ، متاسفانه ما تو ایران دسترسی به این کار ها و خبر ها نداریم ”
“اَره” ای گفتم و ساکت شدم ، دوست داشتم بیشتر او حرف بزند.
” خیلی از دوستان گله می کردند، می گفتند در داخل تلاش می شود کارهائی که در خارج می شود راکم ارزش جلوه دهند وادعا می کنند کاری در خارج کشور نشده ، من
خیلی در جریان نیستم ،اَیا واقعا” گله ی درسثی ست ؟”
” اَره ”
و چند نمونه را برایش اسم بردم و اظهار نظرها را هم نشان اش دادم.
” فکر نمی کنی از روی بی اطلاعی و نبود رابطه است ؟”
” نه ، اَدم بی اطلاع بهتر است در باره اَن موضوع اظهار نظر کند که از آن اطلاع دارد، اونم این اَدمای مدعی، که هر کدومه شون خودشونو علامه ای می دونن، در ثانی اینا اکثرا” به خارج سفر کردن و همین برو بچه ها ی هیچکاره از نظر اونا براشون برنامه گذاشتن، و با عشق و علاقه کارهایشان را دادند که علامه های داخل کشور بخوانند و نظر بدهند اما…..”
حرف ام را خوردم، فکر کردم شاید با حرف هایم ناراحت اش کنم.
” اما چی ؟ ”
” بگذریم عمو ممد عرقمونو بخوریم ، نمی خوام ناراحتت کنم ”
” من ناراحت نمی شم و دوست دارم این چیز ها را بدونم، مسئله ایست که باید روش صحبت و فکر بشه”
” نیگا کن ممد جان اون کتابارو، که کار بچه های خارج از کشور هست رو دوستان اهل قلم داخل قبل از پروازشان در فرانکفورت به من دادند، با یک جمله ی تقریبا” مشابه:” ما که وقت نکردیم اینجا اینارو بخوونیم بردنشونم به ایران صلاح نیست باشه واسه تو ” و بعد همین دوستان در ایران می گویند کاری در خارج کشور نشده ”
جرعه ای نوشید ، و به فکر فرو رفت.
” نگفتم عرقمونو بخوریم ، ولش کن”
و اندک اندک دوستان اَمدند، وبساط “می” پهن تر، و خاطره گوئی ها شروع شد. ازآن جمع فقط سیمین را می شناخت.
محمد مختاری
***
“میراث غفلت، ای سرزمین من !”
صبح زود از خواب بیدار شده بود. کنار کانال اَبی که پشت خانه بود به تماشای بازیگوشی ماهی ها نشسته بود. با فنجانی قهوه ی تازه دم به سراغش رفتم.
“خوب خوابیدی ؟”
” ای بد نبود. چه جای باصفا و دنجی ی اینجا”
برنامه روزمان را برایش گفتم ، موافق بود: گشتی در شهر، کمی استراحت ، گفت و گو در باره کانون نویسندگان(۱) وبعد مهمانی خانه ی یکی از دوستان.
” راستی، کتاب انسان در شعر معاصر رو خوندی ؟”
” اَره، ۲بار، با کند ذهنی ای که من دارم لازمه یه بار دیگه بخوونم”
” دوست دارم نظرتو در موردش بدونم ”
” باشه ، اما اجازه بده یه بار دیگه بخوونمش ”
از “خیابان کلیسا ” Church street خوشش آمده بود، خیابانی پر از میخانه که زمانی میخانه هایش کلیسا بودند.
” چقدر یه اَبجو منو گرم کرد”
” اَبجو هاش با اَب دعا قاطی ان، تبرک شدن ”
قرار شد ” دیزنی ورلد” و جاهای دیدنی شهر را روزهای دیگر ببیند. به شوخی گفتم :
” دیزنی ورلد” واسه بچه ها خوبه، حو صله ات سر نمی ره؟”
” نه ، احتمالا” بزرگ ترها بیشتر خوششون می اَد، مثل فیلم های کارتون ”
دوسه ساعتی در باره کانون نویسندگان صحبت کردیم و بعد راهی مهمانی شدیم.
و روز بعد با دوستی کنار اقیانوس در”دیتو نا بیچ ” وقت گذراند. عصر ادامه ی گفت وگو و ضبط اَن، و شب باز مهمانی در خانه یکی دیگر از دوستان.
گفت و گو ها مرا به او بیشتر نزدیک می کرد .انصاف و اَزاد اندیشی اش برایم شگفت انگیز و اَموزنده بود.
شنبه روز سخنرانی اش بود( ۱۸ نوامبر ۱۹۹۵)، صبح برای قدم زدن ازخانه بیرون زدیم ، خیابان ها و دریاچه های زیبا و هوائی که هوای بهاری را می مانست ، سرحال ترش کرده بودند. برایش گفتم جلسه در یکی از سالن های دانشگاه شهر است و قرار است دکتر کشفی معرفی اش کند و” گفت و شنید” پایان جلسه را اداره کند. پیش تر اطلاعیه جلسه را نشان اش داده بودم . گفته بود:
” این جمله که من “یکی ازچهره های درخشان شعرو ادب معاصر ایران ” هستم را ایکاش نمی گذاشتی. امیدوارم موضوع برای دوستان خسته کننده نباشه ، البته شعر خوونی و گفت و شنید هم هست ”
” حتمی خوششون می اَد ، بیشترشون اهل شعرن ، و اَشنا با شاهنامه”
موضوع ،” نگرشی سیستمی- ساختاری در مطالعه و تحقیق شاهنامه فردوسی” بود.
روی نیمکتی کنار دریاچه ای نشستیم. بیشتر فکر می کرد و کم تر حرف می زد . چشم به خانه های گران قیمت دور و بر دریاچه داشت ، و انگشت نشانه ی دست راست میان لب هایش.
” قیمت خونه اینجا چطوریه، مثلا” اون خونه چقدر می ارزه ”
” حداقل ۲ ملیون دلار”
“عجب ”
داشت کراواتش را اطو میکرد. دو تا کراوات از ایران برای خودش آورده بود. به جا لباسی ای که در اتاق اش بود و چیزی حدود ۶۰- ۵۰ کراوات درجه ی یک به گوشه ای از اَن آویزان بود اشاره کردم.
” می خوای یه دونه از اونارو بزنی؟ ”
” نه ، همین خوبه، راستی تو این همه کروات خوب داری چرا ازشون استفاده نمی کنی؟”
” اونا مال من نیستن با وفا ، مال صاحاب خونه ان ، من اصلن کره وات ندارم، تو عمرم چهارپنج دفه بیشتر کره وات نزدم ، اونم با کره وات های قرضی.”
با خنده سری تکان داد.
از برنامه سخنرانی اش راضی بود . برای او که به قول خودش حتی در لس اَنجلس سخنرانی اش ” فقیرانه” بر گزار شده بود ، جمعیت ۸۴ نفره در یک شهر کوچک دلگرم کننده بود. پیرمرد های شاهنامه خوان سر از بحث او در نیاورده بودند، وشعر هایش را نپسندیدند، همان ها اما بعد از گفت و شنید ها، گفتند: ” جوان باسواد و جامع الاطرافی ست “.
پس از سخنرانی بیش از شب‌های قبل نوشید و گپ زد.
برنامه روزهای بعد را ریخته بودیم . صبح ها گردش در اطراف خانه و شهر ، ظهر ها کمی استراحت و بعد از ظهرها ادامه ی گفت و گوها در باره کانون نویسندگان و سیاست و فرهنگ ، و شب ها مهمانی و دیدار با دوستان.
قرار شد تاتر ” پروانه ای در مشت ” را ببینیم ، و اسفندیار منفردزاده از پیش گفته بود که بعد ازاجرای تاتر شب را با ما خواهد بود.
تُوی سالن تاتراَلرژی به سراغش اَمده بود. سعی می کرد فس وفس دماغ اش را سانسور کند تا مباد تماشاچی های تاتر را آزرده کند. از سالن که بیرون آمدیم نفسی به راحتی کشید .
******
شیده هنوز بساط غذا را پهن نکرده بود که مینی بوسی جلوی خانه پارک کرد.اسفند بود و اکیپ شان.
از اَن جمع۸ نفره فقط اسفند و ایرج جنتی عطائی با نام و کارهای محمد آشنا بودند. ایرج نظر محمد را در باره تاتر ” پروانه ای در مشت ” پرسید . محمد کلیاتی گفت و حرف را عوض کرد، از نظر دادن طفره می رفت.
و عرق کار خودش را کرد ، اسفند پای پیانو نشست و از” قیصر” شروع کرد، “رضا موتوری” ،” گوزن ها” و….. اشک گونه های بهروز وثوقی را که کنار اسفند نشسته بود، پوشاند. فقط بهروز لب به مشروب نزد.
محمد کتاب هایش را اَورد، نسخه ای به ایرج ، بهروز و اسفند داد .ایرج نگاهی برقی به صفحات ” انسان در شعر معاصر” انداخت، و چند دقیقه ای بامحمد در باره کتاب گپ زد . دم دمای صبح مهمانان رفتند.
روز بعد هم مثل روزهای قبل گذشت . شب با ” نیما” شروع کرد:
” با دوستان شهر های دیگر هم صحبت کردم ، باید طرحی برای صدمین سال تولد نیما داشته باشیم ، طرحی جهانی ، وخوب یونسکو هم حالا با نیما اَشناست ، شما که در امریکا و دوستانی که در اروپا هستند باید کاری بکنید. مقام، منزلت و کاری که این شاعر کرد را باید قدر شناخت و از اَن بهره گرفت .”
صبح زود از خواب بیدار شدم . داشت کتاب می خواند. پای بساط صبحانه از برنامه های اَینده اش پرسید، از شهرها و کسانی را که خواهد دید. از دوستان مشترک اهل قلم و سیاست در خارج کشور پرسید ، و من از دوستان مشترک در داخل کشور ، ذره ای “غیبت کردن”و برخورد شخصی در خبر دادن و اظهار نظر کردن اش در مورد دوستان مشترک وجود نداشت. برای اولین بار با احتیاط در باره مسائل مالی سفرش پرسید. گزارشی در مورد هزینه های ۱۰ سفرش در امریکا دادم . به نظرم رسید نگران وضعیت مالی نیز بود . مناعت طبع عجیبی داشت .
مجبور بودم چند ساعتی بروم سرِکار، وقتی برگشتم کنار کانالِ آب نشسته بود. دست دور کمرِ پسرکم «امید» حلقه کرده بود تا مبادا درون کانال آب بیفتد، کانالی که حاشیه‌اش بیشه‌ای بود و این سوی اش خانه‌هایی باغ گونه. کانال سبز و زیبا دو دریاچه به‌هم وصل میکرد، و پوشیده از نیلوفرهای آبی و خزه‌هایی بود که با حرکت آب موج ورمی‌داشتند.
با تکه‌ای چوب خزه‌ها و نیلوفرها را به کناری می زد، نان خرد میکرد، به امیدهم می‌داد و با هم برای ماهی‌ها پرت می‌کردند، هجوم ماهی‌ها به‌سوی نان‌های خُرد شنگول‌شان میکرد. نان‌شان که تمام شد امید حوصله ماندن نداشت، و رفت. او اما نشست، ساعتی شاید، چشم از کانال برنداشت. مات شده بود انگاری.
گیلاسی شراب برای‌اش بردم با پَری کالباس؛
«کجایی مَمَد، به چی فکر می‌کنی؟ مواظب باش غرق نشی!»
خندید؛
«به قائم‌مقام فکر می‌کردم و به اونچه در دوره قاجاریه به سر مردم اومد.»
«چرا به قائم‌مقام؟»
«نمی‌دونم، شاید به این خاطر که دیشب وقتی با جنتی عطایی و اسفندیار منفردزاده و بهروز وثوقی گپ می‌زدیم صحبت از قائم‌مقام شد، شایدم به این خاطر که امروز صبح تلفنی آدرس خونه‌مو به یکی از بچه‌های «سیاتل» دادم، و اونم از اونور گفت: اِ بچهٌ خیابونه قائم‌مقامی؟ و تلنگرو اون زده.»
باز با همان تکهٌ چوب خزه‌ها و نیلوفرها را کنار زد؛
«گفتی تو این کانال که منو به یاد میهنم میندازه نمیشه شنا کرد.”
«نه مَمَد، بهت گفتم نصف بیشتررش رو لجن پوشونده، لجن.»
باز خندید؛
«عجب تاریخی! راستی کارهای قائم‌مقام رو خوندی؟»
«نه زیاد، قصیده‌ای ازش به‌یاد دارم، همون قصیده‌ای که وقتی با ولیعهد وقت اختلاف پیدا کرد سرود. اینجوری تموم
میشه:
تا چند به خوان چرخ باید برد/ از بهر دو نان جفای دونانم؟
اینم می‌دونم که سرنوشت تلخی داشت، و به دستور محمدشاه تو باغِ نگارستان خفه‌ش کردن.»
عینکش را بر‌داشت، و چشم‌های اش را مالید؛
«آره، آره. آدم جالبی بود، اگر وقت کنم می‌خوام چیزی درباره‌‌اش بنویسم، می‌دونی به نظر من سیاستمدار ورزیده‌ای بود، ضمن اینکه غرور و قُدی قشنگی‌ام داشت. با میرزا آقاسی نمی‌ساخت و کارهای فتحعلی‌شاه رو تأیید نمی‌کرد، واسه همین‌م مدت‌ها کنار گذاشته شد، دربه‌در شد. تهمت‌های زیاد بهش زدند. خُب «سیدالوزراء» باشی و زیرِ بار حرف‌های شاه و لیعهدش نری خیلی حرفِ گُنده‌ایه. باید کاراشم خووند.»
و خواند؛
«ای گلبن تازه، خار وجودت/ اول بر پای باغبان رفت
می‌دونی قائم‌مقام بیشتر اهل سیاست بود و توی مسایل نظامی هم خیلی تیز بود منتها شعرم می‌گفت، نثر خوبی هم داشت و خلاصه اهل قلم هم بود.»
و باز با همان چوب بر آب کوبید، شلپ و شلوپ میکرد تا شاید ماهی‌ها به هوای نان سراغ‌اش بیایند؛
«آره عاقبتِ خوبی نداشت، اصلاً کار قاجاریه خفه‌کردن بود. مگه با میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی و میرزا حسن‌خان خبیبرالملک این کارو نکردن؟»
«اما مَمَد خود قائم‌مقام هم برای خوش‌خدمتی به شاه جهانگیرمیرزا و خسرومیرزا، دو برادر شاه رو که تُو قلعهٌ اردبیل زندانی بودن کور کرد و…»
برگشت و نگاهم کرد. و باز چوب را بر آب کوبید.
بلند ش، چوب را به آن سوی کانال، به طرف بیشه پرت کرد. و توی آب، که دیگر آرام گرفته بود نگاه کرد، و خواند؛
«نگاه میهنم پیرم کرده است
چراغ ماتم است گلایُل”
***
شب خانه یکی از دوستان دعوت داشتیم. شب “شکرگزاری”Thanksgiving در امریکا بود وبساط بوقلمون به راه. او چرائی این روز و شب را پرسید. اصلن اَدم” سئوال و چرا” بود.
” چرا این روز رو روز شکرگزاری میگن؟ ، چرا بوقلمون می خورن ؟ ، اونائی که توی شیکمه بوقلمون می ریزن چیه ؟ ، چرا می ریزن ؟ و…….”
خانه میزبان کتاب فراوان بود ، و تا فرصتی پیدا می کرد به تورق کتابی می نشست.
به وقت برگشتن به خانه ،شعری را زمزمه می کرد.
” آرامش گریخته . رویای باز مانده ”
***
راهی میامی شدیم.
رادیو موسیقی ای شاد و شادی آفرین ازکشورهای امریکای لاتین پخش می کرد.
” میگن امریکای لاتینی ها شاد ترین مردم جهان هستن. درسته؟”
“آره, منم خوندم و شنیدم, درست برعکس ما”
تا نیمه های راه درباره اتوبان ها و تابلوها و درخت ها وشهر میامی سوال بود و صحبت.
” شنیدم آمار دزدی و جنایت در میامی بالاست؟چرا؟ به این خاطر که در صد سیاه ها بالاست ؟”
” ظاهرا” آره، اما سفید ام کم دزدی وجنایت نمی کنن.”
” فقر فرهنگی ومالی سیاه و سفید سرش نمی شه ,……. نیگا چه درخت زیبایی!”
و به دو درخت بلوط که بهم پیچیده بودند اشاره کرد.
” دیدم اسم این شهرپالم بیچ بود، به جای اینکه دوتا نخل به هم پیچیده باشند دو تا بلوط به هم پیچید ن،عجیب نیست؟”
” کدوم کار روزگاردرسته که این یکی دومیش باشه؟”
هنوز از قهوه خانه سر راه بیرون نیامده بودیم که شروع کرد:
” راستی از جریان های سیاسی چه خبر؟ بروبچه های چپ چه می کنن و چی میگن ؟”
” من سال هاست کار تشکیلا تی نمی کنم اما با برخی از رفقا و دوستان رابطه دارم، گهگا ه نشریاتی که برایم می فرستن رو نگاهی می کنم، اطلاع دقیق ندارم، اما……..”
وگفتم در باره سلطنت طلبان وملیون وچپ هاو…..آنچه را که می دانستم. روی جزییات کشتار فاجعه بهمن ماه ۱۳۶۴ در کردستان که رهبرا ن فدائیان اقلیت سبب شدند، انشعاب ها و جدایی ها ی درون فدائیان و راه کارگر، و موضع گیری های سیاسی ونظری آن ها بیشتر مکث و صحبت شد.
” نمی فهمم، در این وضعیتی که اقتصاد وسیاست و فرهنگ،جهانی عمل می کنه، نظرات راه کارگر و برخی از رفقای قدیمی خودمون چه حد درست و کارآ وعملی ست ؟، سر در نمی آرم”
” وقتی رفتی اروپا، و پاریس، حتمی رهبران شیر فهمت می کنن !”
در میامی موضوع سخن اش ” پرسش و گفتگو ” بود. حسن شایگان، که محمد را می شناخت، معرفی اش کرد. شب را در خانه حسن صبح کردیم، با می وخاطره وشعر. محمد از کارهایی که در اسارت ارشاد اسلامی داشت گفت و ازکارهایی که دردست داشت.
به وقت برگشتن خسته به نظر می رسید.
” بد نیست دم همان کافه ای که قهوه داشت نگه داری، جای خوبی بود ”
” از قهوه ش خوشت اومد یا ازاون دخترک خوشگلی که قهوه می فروخت ؟”
” شیطنت نکن شیطان!”
دخترک زیبا اما نبودو به جای اش سبیل کلفت نتراشیده و نخراشیده ای ازما پذیرایی کرد. خنده ی شیطنت آمیزم محمد را خنداند.
” راستی هنوز در مورد ” انسان در شعر معاصر” چیزی نگفتی .”
” خیلی ازش یاد گرفتم، مغز و دستت درد نکنن ، با این نوع کارها شاید گم شده مونو بشه پیدا کرد، انسان رو میگم. اما جسارتا” بگم که در این کاربه دو نکته کم پرداخته شده ، شایدم مخدودیت در داخل باعث شدن، یکی به نقش مذهب به ویژه اسلام عزیز و دیگری بیگانگان یا عوامل خارجی در بروزعارضه هایی که به آنها پرداختی، این نظر من است، البته می دانی که نظرات من همیشه غلط از آب در می آن .”
” من حوزه ای رو که در نظرگرفتم حوزه ی فرهنگ و زبان هست، می توان از حوزه سیاست و اقتصاد هم به مسائل پرداخت واون وقت نکاتی که مطرح می کنی جای خاصی خواهند داشت.”
” یک نکته دیگه اینکه ویژگی هایی مثل شبان- رمگی رو حتی در کشور های راقیه میشه دید اما به گونه ای دیگه ، در واقع پاره ای از ویژگی روانی انسانهم هست ”
” آره، اما بحث من در حوزه هایی ست که اشاره کردم ”
و تا به خانه برسیم بحث” انسان در شعر معاصر” بود.
از سفرش به میامی راضی بود.
بار وبندیل سفر به واشنگتن دی سی را بستیم . سخنرانی اش همزمان شده بود با مصاحبه من برای رزیدنتی در بیمارستان دانشگاه مریلند. به قول محمد “سفری خانوادگی، شغلی و فرهنگی ” بود. ۵ صبح راه افتادیم , چیزی حدود ۲۰ ساعت رانندگی پیش رو داشتیم . نگران امید خواب آلود بود:
” این طفلکی روبی خواب کردیم”
اما نه، نگران از دست دادن هوای خوب اورلندو هم بود.
” عجب هوای خوبیه، اونجا حتمی خیلی سرده؟”
” آره”
قهوه خانه ی میان راه پیش از آنکه قهوه اش را بگیرد زیر گوش اش گفتم :
” دوست داری برگردیم قهوه خونه ی تو راه میامی قهوه بخوریم ؟”
خندید.
” شیطنت نکن پسر”
زیرگوشی حرف زدن و خند ه هایمان شیده را کنجکاو کرد.
” چی در گوشی میگین و می خندین؟”
” این شوهرت داره شیطنت می کنه شیده خانم”
” تخصص اصلیش همینه ”
میزبانش در واشنگتن فرامرز سلیمانی بود، و موضوع سخنرانی اش هم ” شعر و بصیرت فرهنگی ” . از کانون فرهنگی واشنگتن صحبت شد، و نیز خاطراتی که در جمع های ادبی با فرامرز سلیمانی داشت، و دوستان اهل قلمی که آنجا خواهد دید.
” راستی نیویورک چگونه ست ؟”
و از میزبان اش مرتضی محیط پرسید و….
” پیشرفت کار دانشنامه ایرانیکا چگونه ست ؟ از نحوه کار و کسانی که همکاری وهمیاری می کنن خبر داری؟”
” ماه سپتامبر خانم حورا یاوری مهمان کانون فرهنگی شهر اورلندو بود و بخشی از صحبت اش هم”معرفی دانشنامه ایرانیکا” بود، چشم انداز خوبی از وضعیت دانشنامه تصویر کرد ، و خب نشون دادن که علاوه بر منتقد خوب بودن ” مبلغ”خوبی هم هست ، و البته غلو و بزرگ نمایی هم در کار بود و…..”
” مثلا چی؟”
” مقایسه ی دانشنامه با شاهنامه!”
“عجب!”
” همکاران شان هم از طیف های مختلف فکری و سیاسی هستن و وارد به کارشان، اما کاراساسا” با همیاری مالی و تبلیغاتی سلطنت طلبان پیش میره، امیدوارم به زایده ی فرهنگی بدلش نکنن.”
” کار با ارزشی خواهد شد اگر آلوده ش نکنن.”
خاطره گویی و شعر، خانه ی گرم و دلنشین فرامرز را گرم تر و دلنشین تر کرد. دوستان دیگری آمدند و مجلس گرم تر شد.
روز بعد را با قدم زدن در جنگلی زیبا در حاشیه‌ی دریاچه ای زیبا تر شروع کردیم. و بعد دیدار از شهرکی تاریخی و سرخپوست نشین. آنجا هم می خواست ته و توی همه چیز را در آورد، مخصوصا” کتاب های قدیمی بساط یک کتاب فروش را. دوربین عکسبرداری فرامرز هم روز پر مشغله ای را گذراند.
غروب سرد زمستان واشنگتن بود . می باید به خانه دوستی که خانه اش نزدیک محل مصاحبه بود می رفتم . می دانست تقی مدرسی را خواهم دید، دوست داشت تقی را می دید .
سرما اماجمع و جورش کرده بود. پیش از آنکه بوسه خدا حافظی رد و بدل کنیم ، گفتم:
” می دونی الان چی می چسبه ممد؟ , یه فنجون قهوه ی قهوه خونه ی تو راه میامی”
این بار خندید و دیگر ” شیطان” خطابم نکرد.
بعد از مصاحبه به دیدار تقی مدرسی رفتم . داغان تر از آن بود که بتواند به سخنرانی محمد برود. گفت:
” مقاله‌هایی به تازگی ازش خووندم، کاراش خوبه، امیدوارم بتوونم ببینمش”
می باید به اورلندو برمی گشتم. تلفنی از حال و روز تقی برای اش گفتم. گفت :
” بهش تلفن می کنم، حتمی”
از نیویورک تلفن کرد، از برنامه هایش در واشنگتن راضی بود وگفت وگوهایی که با افراد ودر محافل مختلف داشت سرحال ترش کرده بودند. از سخنرانی اش در نیویورک گفت، و گفت ترکیبی از” پرسش و گفتگو ” و”ساخت تامل” خواهد بود.
“میشیگان که رسیدم از پیش احمد بهت تلفن می کنم، راستی با فرامرز هم گفتگویی در باره کانون داشتم، بیشتر همان چیزهایی مطرح شد که با تو در میان گذاشته بودم اما حتمی نوار را از فرامرز بگیر گوش کن، شاید نکاتی را در گفتگو با تو فراموش کرده باشم. ”
در میشیگان احمد خزائی میزبانش بود، وسخنرانی اش تکرار سحنزانی نیویورک(۲). گفت:
” نیویورک برایم جا لب بود، هم شهرش و هم آدم هائی رو که ملا قات کردم، دست اندرکاران دانشنامه ایرانیکا رو هم دیدم. انسان های با ارزش و پرکاری هستن اماآن هایی که من ملاقات کردم خصومت شان با چپ ها و مصدق وشاملو و کانون نویسندگان چشمگیر بود، در دراز مدت به کارشون لطمه خواهد زد. راستی در رابطه با بزرگداشت نیما با فرامرزصحبت کردی؟”
” هنوز نه ”
” من از اینجا می رم شیکاگو و بعدش بر می گردم کانادا، قبل از رفتنم به اروپا باهات تماس می گیرم، بزرگداشت نیما رو جدی بگیر.”
واز کانادا تلفن کرد. مهربانانه، سپاسگزار آنانی که در این مسافرت برایش زحمت کشیده بودند، بود.
**********
مدتی از او بی خبر بودم، تاکه بسته ای نشریه از او دریافت کردم، نشریه هائی که درآنها مقاله داشت . بر پیشانی یکی از آن نشریه ها یادداشتی نوشته بود و چاق سلامتی ای، و اینکه چرا نامه های اش را بی جواب گذاشتم، من اما نامه ای از اودریافت نکرده بودم .
حسن که از سفر ایران برگشت، نامه ای از محمد برایم آ ورد، و چشمم را روشن کرد.
پس ازچندی از نروژ تلفن زد، ” گوشم را روشن کرد”. برنامه ای برای اش گذاشته بودند. از کار و روزگارم پرسید و از کار و روزگارش گفت .
” برای بزرگداشت نیما چه کردین؟”
“هیچی، روزی ۱۰ ساعت کار، وشب ها جنازه به خانه برگشتن امان نمیده. راستی من تا به حال غیر از یک بسته نشریه، نامه ای از تو دریافت نکردم ”
” معمولا” اینطوری ست”
” دوست داری سفری دیگه به امریکا داشته باشی؟”
” آره به این شرط که شیطنت نکنی”
” نکنه دلت واسه قهوه خونه ی تو راه میامی تنگ شده؟”
صدای خنده آرام اش توی گوشی پیچید.
نشریه، و مطالب و اسنادی در باره کانون نویسندگان برایم فرستاد، با یادداشتی کوتاه:
” خوشحالم کارپژوهش در باره کانون را جدی گرفتی ، ادامه بده، کانون ارزش اینکارو داره و………”
در تدارک سفر مجدد ش به امریکا بودم، که خبرگم شدن اش آمد .
۱
۲ آذر ماه سال ۱۳۷۷، در یک غروب خزانی،” گورزاد ها ” شاعر را ربودند، خفه کردند و جسدش را در بیابانی انداختند.”
و “…….وقناری موزون گلوی سرشارش را نثار کرد.”(۳)
و ” این دایره بسادگی آب گرد چشمانم می گردد..(۴)”
صدای محمد بود:
“جنون رودابه ست این سرزمین
هزار پرده فروهشته اند و می نگرند
و خاک وقتی آمخته شد
شغاد را
حتی از پشت زال برمی انگیزند.”(۵)
” … و آن که صبر و نورهدیه شکم ها می کند / قبای تنگ اش را / گشاد تر می دوزد… “(۶).
ـــــــــــــــــــــــــ
زیرنویس:
• * از شعر ” برادرم! مختاری!”، سروده ی منوچهر آتشی
۱- بخش هایی از این گفت و شنید ها را در کتاب بخشی از تاریخ جنبش روشنفکری ایران بخوانید. ( جلد ۵ مسعو نقره کار،انتشارات باران سال ۲۰۰۲)
۲- نشر افرا درکانادا مجموعه سخنرانی های مختاری را در کانادا و امریکا با عنوان ” برگ گفت وشنید” در زمستان ۱۳۷۴ چاپ کرد.
۳و۴ و ۵ و۶ – محمد مختاری، منظومه ایرانی، شرکت چاپ و اتنشارات علمی، ۱۳۶۶
از: گویا
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید