با توجه به مطالبی که در مهر نامه ابان ماه۹۴ (شماره ۴۴ صفحه ۲۹الی ۳۲ ) درباره عملکرد دوران زمامداری مصدق منعکس و اشاره شده که ایشان کاری را می کرد که بریتانیا می خواست و همچنین: تا کی میتوان تحقیقات علمی تاریخی را مقهور قصه نویسی های تحریف کننده تاریخ دانست و…. این مطلب ارایه میگردد (ضیاء مصباح/ عضو شورای مرکزی جبهه ملی ایران).
اصولادر مباحث کلان و مهم که با سرنوشت ملتها سر و کار دارد پیوسته جای حرف و حدیث ها محفوظ مانده و این تعابیر برآمده از مثل <هر کسی از ظن خود شد یار من> با هر استدلال و ارایه اسناد معتبر انهم در شرایطی که جریانات قوی سیاسی از این گونه تضعیف و تقویتها با برنامه از پیش تعین شده سود برده و بهره برداری مینمایند…. تمام شدنی بنظر نمی رسد.
نمونه بارز اینگونه قضاوتها قضیه و داوری های مربوط به کوششهای وزیر اگاه امور خارجه و ماجرای مربوط به حاصل مذاکرات هسته ای اخیر (برجام) و همچنین رد پیشنهاد بانک جهانی بوسیله رهبر ملی ایران معاصر است.
و آن اینکه: با گذشت بیش از شصت سال کماکان در بعضی نوشته‌ها مشاهده میشود که شادروان دکتر محمد مصدق با رد پیشنهاد بانک بین‌المللی بزرگترین خطای دوران زمامداری‌اش را مرتکب شده…
آغازگر این دیدگاه نویسنده‌ی کتاب “استبداد، دموکراسی و نهضت ملی – دکتر همایون کاتوزیان” است که برای توضیح دلایل خود به نوشته‌های حسین مکی که بعداً از مخالفین دکتر مصدق شد استناد کرده و به اظهارات و دلائل نخست وزیر ملی ایران در این باره توجه نداشته است.
در پی او نیز دیگرانی به این وادی پر فراز و نشیب و طرفداران گوناگون با ادبیات مناسب و اغلب بدون رعایت بی طرفی و گاه با اهداف خاص و مشخص وارد شده اند…..
اخیرا نیز ماهنامه وزین مهرنامه به این مقوله بشکل دیگری ورود و تحت عنوان <معمای مصدق> دیدگاههای اقای پیروز مجتهد زاده را منتشر و امادگی نشریه را برای چاپ نظرات مخالف و موافق اعلام نموده است.
با تقدیر از اینگونه مقالات، در مسیر اگاهی جامعه مخصوصا جوانان برومند و کنجکاو، مقدمتا به عباراتی از جناب مجتهد زاده در این باب اشاره میشود:
<انچه در رابطه با نقش مصدق بیشتر از همه جلب توجه می کند در حقیقت طرح ادعاهای گسترده میهن دوستی و دمکراسی خواهی ایشان بودکه اگر چه ممکنست از روی صداقت بوده باشد ولی همیشه با عمل هماهنگی نداشت… ایشان بی تردید مردی زیرک و در مسایل مالی پاکدامن بودولی تردیدی نیست که برخی کردار و رفتارهاییکه از ایشان در رابطه با مسایل زمان خود سر زده در شکل گیری جامعه سیاسی ایران تاثیرات گسترده و ژرفی داشته است پنهان کاری های ایشان برای مثال پنهان کردن حکم عزل خود حتی ازسه چهار وزیری که تا اخرین لحظه به او وفادار بودند فقط میتواند ناشی از نداشتن اعتماد به دوستان وفادار باشد….و برای برملا نشدن رازهای مربوط به خواست بیگانگان > و……
چنین استدلالهایی که با عناوین مختلف در صدها مکتوب منتشر گردید، میتواند نشات گرفته از باورهای خاص برامده از مطالعاتی یکسویه، با فرض نبود سوء نیت باشدو حسب موردو بموقع مطلعین و صاحب نظران مستقل پاسخ لازم را داده اند.
نگارندهبعنوان نمونه به مهمترین موضوع در باب به اصطلاح، اشتباهات دکتر مصدق که با قصد تضعیف رهبر ازاده، آگاه، پاک دست، میهن دوست از همه مهمتر معتقد به حفظ منافع ملی با مفهوم واقعی که به رد پیشنهاد بانک جهانی در طی این مدت مشهور و بدفعات مطرح گردیده و چگو نگی تفاوت دیدگاهها که احتمالا در بر دارنده پاسخ به حاصل تحقیقات این استاد جغرافیای سیاسی نیز می باشد، می پردازد.
ضمنا اشاره به این نکته لازم مینماید که: ذکر جزییات ماجرای بانک جهانی و تفصیل ان بشرحی که می آید، با توجه به هدف که پاسخگویی مستند و دقیق به یکی از موارد مورد بحث موافقان و مخالفین اصلی ترین بخش از چگونگی ملی شدن نفت و مقاومتها و کار شکنی های در این باب میباشد، بنظر نگارنده ضرورت تام داشته و اجتناب نا پذیر بنظر میرسد….. تا چه قبول افتد
پیشنهاد بانک بین‌المللی و دلائل رد آن از زبان دکتر مصدق:
۱٫ پیشنهاد بانک بین‌المللی:
در نیمه اول دی ماه ۱۳۳۰ دو نفر از اعضای بانک بین‌المللی به اسم پرودم ( H.Prudhomme) و ریبر (Torkild Rieber ) به تهران وارد و به نمایندگی از طرف بانک با دولت ملی ایران وارد مذاکره شدند.
پرودم رئیس اداره وام بانک بین‌المللی بود و ریبر مشاور آن بانک در امور نفت، ریبر در صنعت نفت آمریکا سابقه‌ی طولانی داشت و از سال ۱۹۰۵ با شرکت نفت تگزاس ارتباط داشته و برای مدت پنج سال قبل از جنگ دوم جهانی ریاست شرکت مزبور را عهده‌دار بود.
نمایندگان بانک نامه‌ی “مستر گارمر” معاون بانک بین‌المللی را به تاریخ ششم دی ماه همان سال تسلیم نخست وزیر نمودند و دکتر مصدق جواب این نامه را در تاریخ ۱۲ دی به آنها دادند.
“مستر گارمر” در نامه‌ی خود نوشته بود: بانک در نظر ندارد به طور دائم تحت عنوان یک عمل تجارتی وارد صنعت نفت شود و تنها سود بانک در موضوع نفت ایران یکی این است که از ضرر اقتصادی که در نتیجه قطع شدن عملیات نفت ایران پیشامد می‌کند جلوگیری نمایند و دیگر آنکه دو نفر از اعضاء خود را به حل اختلافاتی که بین آنها پیش آمده است موفق سازد، لذا وظیفه‌ی بانک این نیست که در مورد این اختلافات قضاوت نموده یا حکمیت نماید، بانک پیشنهادی برای راه حل دائمی تهیه نمی‌نماید بلکه برعکس می‌خواهد یک ترتیب موقتی برای راه انداختن عملیات وسیع نفت در جنوب ایران پیشنهاد کند تا بدین وسیله بدون اینکه ضرری به حقوق طرفین وارد شود جریان دائم درآمد تامین گردد.
پیشنهادهای بانک به قرار زیر بود:
الف ـ عملیات صنعت نفت تحت مدیریت هیأتی از اشخاص بی‌طرف که به وسیله‌ی بانک انتخاب و در مقابل مسئول میباشند اداره شود و بانک اختیار داشته باشد کارمندان دیگر را برای حسن اداره‌ی عملیات که لازم تشخیص دهد استخدام یا از خدمت معاف نماید. البته سیاست بانک این است که تا حدی که لازم باشد کارمند غیر ایرانی استخدام کند، به این ترتیب هیأت مدیره و کارمندان در مقابل بانک مسئول میباشند.
ب ـ به بانک اختیاراتی کامل که برای اجرای ترتیب موقت حسن اداره‌ی عملیات باشد داده خواهد شد
ج ـ خدمات بانک فقط جنبه‌ی موقتی داشته باشد و فهمیده شود که پیشنهاد بانک و ترتیب موقت هیچ گونه لطمه‌ای به امور طرفین ذی‌نفع وارد نخواهد ساخت.
د ـ خدمات بانک بدون سود بوده و تحت شرایطی باشد که بانک را در مورد خطرات بی‌مورد مصون نگه دارد.
هـ ـ بانک تعهد می‌کند تا زمانی که درآمدهای کافی واصل نشده وجوه لازم برای پرداخت مخارج برای راه انداختن صمنعت نفت را تامین نماید.
و ـ بانک قراردادی برای صدور کلی نفت و فروش آن از طریق توزیعی که مستقر و موجود میباشد منعقد نماید.
ز ـ وجوه حاصل از فروش نفت بعد از وضع هزینه‌ها به طریق زیر تقسیم شود:
یک قسمت به ایران یک قسمت به خریدار کل و بقیه به طور امانت نزد بانک باقی می‌ماند.
ح ـ این تریتب برای مدتی در طول دو سال خواهد بود و اگر طی این مدت راه‌حلی پیدا نشد بعداً نیز ادامه می‌یابد….
شادروان دکتر محمد مصدق این چهره‌ی خادم و صادق (که در واقع میتوان او را با سیاست موازنه‌ی منفی بنیان‌گذار جنبش عدم تعهد دانست ) با وقوف به قوانین بین المللی و منافع بلند مدت کشور، این پیشنهاد را از لحاظ طرز تقسیم رد کرد و عنوان نمود که دخالت بانک در امور بهره‌برداری باید به عنوان ماموریت از طرف دولت باشد و باید نفت را به دستور دولت ایران اداره کند و حساب آن را بدهد و هر گونه مخارجی که نموده با سود منصفانه و حق‌الزحمه‌ی خود در حساب منظور دارد و هیچ گونه تعهدی غیر از این دولت ایران به بانک نخواهد داد، درباره‌ی سایر مواد نیز توضیحاتی خواست تا پیشنهاد بانک واضح‌تر گردد.
۲٫ دلائل عدم قبول پیشنهاد بانک بین‌المللی
علت عدم توفیق بانک بین‌المللی در حل قضیه‌ی نفت ایران در گزارشی که نخست‌وزیر در تاریخ ۳۱/۲/۳۱ به مجلس سنا داد ذکر شده، نظریات هیأت نمایندگی بانک بین‌المللی طوری بود که قبول آن برای دولت ایران مقدور نبود، زیرا: ـ
۱-راجع به کارشناسان خارجی ـ نظر دولت این بود که عده‌ی لازم از ملیت‌های بی‌طرف انتخاب گردیده و به کار گمارده شوند، در صورتی که نمایندگان بانک یکی از شرایط اصلی امکان حل قضیه‌ی نفت را، بازگشت کارشناسان انگلیسی تلقی می‌کردند.
۲ـ در طرز اداره‌ی موقت منابع نفتی ایران از طرف بانک بین‌المللی، نظر دولت ایران بر این اساس استوار بود که بانک باید خود را در این عمل نماینده‌ی دولت ایران بداند و با توجه به نتیجه‌ی حاصله از عمل خلع ید بهره‌برداری مجدد را شروع نماید ولی نظر بانک این بود که به هیچ وجه خود را با موضوع خلع آشنا نکند و بدون اینکه وضع حاصل از خلع ید را در نظر بگیرد و دولت ایران را متصرف بشناسد، عمل بهره‌برداری را مستقلاً انجام دهد.
۳ـ راجع به قیمت نفت خام نظر بانک این بود که اگر قیمت هر بشکه نفت خام که در خلیج فارس ۱٫۷۵ دلار است ۵۸ سنت برای خریدار کل ۳۰ سنت برای هزینه‌ی تولید نفت خام و ۳۷ سنت به عنوان سپرده در نظر گرفته شود که تا خاتمه رفع اختلاف نزد بانک بماند و بقیه یعنی ۵۰ سنت به دولت ایران تعلق گیرد.
۴ـ راجع به قیمت نفت تصفیه شده نظر بانک این بود که برای هر بشکه ۱٫۷۵ دلار به شرحی که در قسمت نفت خام آمد منظور شود و۵۰ سنت بابت مخارج تسویه و ۳ سنت به عنوان استفاده از دستگاه تصفیه خانه به دولت بپردازد در حالی که قیمت متوسط هر بشکه نفت تصفیه شده به نسبت محصولات مختلفی که از نفت ایران به دست می‌آید براساس قیمت خلیج مکزیک معادل ۲٫۷۵ دلار میباشد.
صرف نظر از قیمت نفت (خام یا تصفیه شده) که همیشه مورد بحث بود و یکی از مسائل اساسی را تشکیل می‌داد و ممکن بود با کمی انعطاف به نتیجه‌ای بینجامد و اثرات آن برای مدت معینی محدود می‌شد.
آنچه که مانع توافق بر سر پیشنهاد بانک بین‌المللی گردید دو شرط بسیار مهم دیگر بود: یکی بازگشت کارشناسان انگلیسی و دیگری عدم قبول ملی شدن صنعت نفت ایران توسط بانک بین‌المللی.
درباره استخدام کارشناسان انگلیسی از جانب بانک جهانی مسئله بزرگتری وجود داشت، در تابستان ۱۳۳۰ دکتر مصدق اصرار داشت که کارشناسان انگلیسی با همه‌ی حقوق و مزایایی که درشرکت نفت ایران و انگلیس داشتند در استخدام ایران بمانند، در حالی که دشمنان او به سفارت انگلیس و ایران توصیه می‌کردند که شرکت نفت به این کار تن ندهد و در نتیجه دولت ناگزیر شد اجازه‌ی اقامت کارشناسان مزبور را لغو کند.
موضوع اشتغال کارشناسان انگلیسی در صنعت نفت جنوب به دنبال پیشنهاد بانک بین‌المللی اهمیت فوق‌العاده‌ای داشت و یک مانع عمده برای قبول پیشنهاد به شمار میرفت.
در موقع اجرای قانون خلع ید در تیر و مرداد ۱۳۳۰ این موضوع جنبه دیگری داشت، در آن موقع دولت ایران اصرار داشت که کارشناسان انگلیسی وظایف خود را مانند گذشته انجام دهند.
در تاریخ ۲۴ تیر ماه ۱۳۳۰ دکتر پیامی به کارمندان و کارگران جنوب فرستاد و از آنها خواست که با نهایت دلگرمی به کار خود ادامه دهند.
همچنین در روز سی مرداد ۱۳۳۰ ایشان درباره‌ی مذاکرات با نماینده‌ی دولت انگلستان گزارشی در مجلس شورای ملی قرائت و در موضوع کارشناسان انگلیسی گفت: دولت ایران مایل نیست که حتی یک روز فعالیت منظم صنعت نفت متوقف و مختل شود و نهایت علاقه را دارد که از کارشناسان و متخصصین و کارگران و کارمندانی که در امور مربوط به نفت مجرب شده و صنایع نفت ایران را اداره کرده‌اند در شرکت ملی نفت ایران مثل گذشته استفاده شود و حاضر است که نظم حقوقی و مزایای آنان را که به موجب قراردادهایی که با شرکت سابق نفت داشته‌اند محفوظ داشته و سوابق خدمت و بازنشستگی آنها را رعایت کند. ( اشخاصی که تاکنون در خدمت یک شرکت تجارتی بوده‌اند معلوم نیست که چرا حاضر نخواهند شد با همان مزایا در خدمت دولت و برای امری که نتایج و ثمرات آن عاید بشریت میشود باقی بمانند.)
در آخر شهریور ماه نیز دولت ایران ورقه‌ای را به عنوان زمینه‌ی مذاکرات تهیه و در آن تسهیلاتی برای فروش و حمل نفت قائل شد تا شاید بدین وسیله با توافق طرفین قضیه‌ی نفت خاتمه پذیرد و این موضوع را به اطلاع شاه رساند و از وزیر دربار می‌خواهد تا آن را شخصاً به سفیر انگلیس تسلیم کند. ” متن گزارشی که راجع به اقدامات خود درباره‌ی نفت برای مجلس تهیه کرده بود به علت عدم حضور اکثریت خوانده نشد و چهارم مهر ۱۳۳۰ از رادیو پخش و در روزنامه‌ها منتشر شد. “متن این ورقه:
از آنجا که دولت ایران سعی دارد در حدود قانون ترتیباتی فراهم نماید که ملی شدن صنعت نفت ایران به دولت و ملت انگلیس لطمه‌ای وارد نیاورد و مسائلی که از ملی شدن صنعت نفت به وجود آمده هر چه زودتر به طریق عادلانه حل شود آخرین نظر خود را در این باب به طور مختصر توضیح می‌دهیم:
۱ـ رسیدگی به غرامات شرکت سابق نفت و دعاوی و مطالبات دولت ایران این است که به یکی از این طرق دعاوی و مطالبات حقه شرکت نفت سابق با رعایت دعاوی و مطالبات دولت ایران تسویه شود.
الف ـ از روی قیمت سهام شرکت سابق نفت- به قیمت قبل از ملی شدن
ب ـ بر طبق قوانین و قواعدی که در مورد ملی کردن صنایع در هر یک از کشورها به مورد اجرا گذاشته شده و شرکت سابق آن را بیشتر به نفع خود بداند.
ج ـ به هر طریق دیگری که مورد توافق طرفین واقع شود.
۲ـ فروش نفت به دولت انگلیس ـ دولت ایران حاضر است مقدار نفتی را که دولت انگلیس سابقاً خریداری می‌کرد در آینده نیز به قیمت عادله‌ی بین‌المللی تحویل بندر ایران به دولت مذکور طبق قرارداد بلندمدت به فروش رساند، دولت انگلیس میتواند با پرداخت نصف بهای نفت خریداری خود، غرامات موضوع بند یک این نامه را استهلاک نماید.
۳ـ انعقاد قرارداد با متخصصین خارجی- شرکت ملی نفت متخصصین خارجی مورد نیاز را با تمام حقوق و مزایایی که در شرکت سابق نفت دارا بوده‌اند نگهداری نموده و با هر یک از آنان قرارداد منعقد مینمایند و برای اینکه در تشکیلات شرکت تغییری حاصل نشود و در این صنعت عظیم اختلالی روی ندهد کلیه‌ی مقررات اداری و فنی سابق را محفوظ خواهد داشت جز آنچه که با ملی شدن صنعت نفت مغایرت داشته باشد و تمام قسمت‌های فنی وا داری را به همان ترتیب سابق به جریان خواهد انداخت و این قسمت‌ها را به دست متخصصین فنی اعم ازمتخصصین داخلی و خارجی خواهد سپرد و در کارهای جاری و روزانه روسای قسمت‌ها اختیاراتی کافی خواهند داشت تا برای پیشرفت کار خود آزادی عمل داشته باشد به علاوه در راس تشکیلات استخراج و تصفیه یک نفر مدیر فنی خارجی که ملیت آن را بعداً دولت ایران تعیین خواهد کرد خواهد گماشت، مدیر فنی مستخدم ایران و رابط بین کارشناسان خارجی و هیات مدیره است و تحت نظر مستقیم هیات مدیره شرکت ملی نفت ایران انجام وظیفه خواهد نمود.
۴ـ حمل نفت – شرکت ملی نفت ایران نفت را به یک یا چند موسسه که از طرف مشتریان سابق معرفی شوند تحویل خواهد داد، دولت ایران حاضر است از طریق مذاکره مسائل فی مابین را حل و فصل نماید و انتظار دارد اگر با شروع مذاکرات براساس این برنامه موافقت دارند هر چه زودتر نظریات خود را اظهار کنند و….
جواب این ورقه طی نامه ای از طریق آقای”هریمن “، این بود که دولت انگلستان با این موضوع موافق نیست و در پی آن به کار کلیه کارکنان انگلیسی خاتمه داده شد و در ۳۱ مرداد ۱۳۳۰ وزرات خارجه انگلیس چنین اظهار نظر نمود که ضمن خارج شدن تمامی کارمندان انگلیسی از نواحی نفت ایران عده ای از آنان در ابادان می مانند تا برای اجرای تصمیم دیوان لاهه حاضر باشند…….
ناگفته نماند اگر شادروان مصدق پیشنهاد بانک بین المللی را می پدیرفت عملا لغو ملی شدن نفت وخلع ید بشمار میرفت و فریب انگلیس موثر می افتاد.
ملاحظه می‌فرمایید که تا چه حد منطق، اصول و منافع ملی در این بزرگترین رخ داد تاریخ معاصر کشورمان که استقلال واقعی و شخصیت ملت ها را نشانه رفته است به وسیله این بزرگمرد رعایت شده.
این روش، استدلال و پایمردی الگویی برای جهانیان شد تا آنجا که جمال عبدالناصر رهبر فقید مصر که او نیز مصون از تعرض نمانده، ملی شدن کانال سوئز را نشات گرفته از روش‌های دکتر مصدق در ایران دانسته و پیشگامان جنبش غیرمتعهدها (سران یوگسلاوی، هند، مصر، غناء و اندونزی و… ) در اولین نشست این جنبش از ابتکار دکتر مصدق ستایش و این سازمان را بنیاد نهادند.
طرح این پرسش صمیمانه از مطلعین به تاریخ معاصر و مورخین بی طرف در اینجا لازم است وان اینکه: انچه که امد مقهور قصه نویسی و تحریف تاریخ است؟ تا به نکته اصلی مطلب اقای مجتهد زاده در این باب که انصافا با ادبیات مناسب و بر امده از باور، ناشی از مطالعه به نظر نگارنده محدود، و بدون غرض مطرح نموده اند، پاسخ قانع کننده داد.
ضمنا با توجه به توضیح اغاز مطلب و دلایل تنظیم این مقاله از انانکه بنیان تفکر و پروسه ملی شدن نفت را از زمان شادروان دکتر فاطمی به اوایل دهه ۱۳۵۰ و چگو نگی درایت پهلوی دوم انتقال داده اند، باید پر سید:
& تاریخ مکتوب معتبر موجود در اینگونه موارد که نمو نه ای از ان تقد یم خوانندگان جوان و پر سشگر شد ایا تحریف شده و خلاف حقیقت و واقعیت میباشد ؟
– بایستی در این موقعیت که تقویت روحیه ملی با توجه به شرایط منطقه متشنج خاور میانه وحرف وجدلهای داخل کشور وتفاوت دیدگاههای بسیار شدید قابل توجه اولویت کا مل دارد، و از بسیاری جهات ضروری به نظر میرسد ایا براین مقولات و تصورات و تو همات بایدافزود و به ان دامن زد!؟
– آیا تضعیف چهر ه های ملی انهم در این سطح حاصلی از منظر حفظ ارزشها و منافع ملی همراه می آورد؟
به مصداق: بر دامن کبریاش ننشیند گرد…… اشاره میشود که در مقالاتی مفصل و متفاوت طی این مدت، مخصو صا بعد از سال ۵۷ تحت عناوین و به بهانه های مختلف منجمله خدمت یا خیانت مصدق، گو شه هایی ازدیدگاه ها و فرمایشات جنابان آقایان کاشانی ها و یاران انان رامیتوان ملاحظه نمود که این سخن بگذار تا وقت دگر….
در پایان بی مناسبت نیست که فقط به این نکته اشاره ای گذرا شود: شادروان دکتر الهیار صالح در توصیف دکترمصدق و مخالفت های گوناگون بااین چهره ماندگار گفت: او همچون تراکتوروبولدوزر در مسیر سازندگی بود و هر که خواست او را خراب کند خودش خراب شد !!
ادامه این مبحث را تا، رفع تردیدها در این گونه موضوعات، ملی و میهنی، مهم وتاریخی، از همه مهمتر نقش افرین و اثر گذارو…. را به مهر نامه ها و نشریات پیشرو که رسالتی عظیم در مسیر روشنگری و ارتقاء سطح اطلا عات جامعه اندیشمندجوان و رو به تحول، اگاهانه عهده دار شده اند و بیطرفانه همت گمارده اند توصیه داریم.
به کانال تلگرام سایت ملیون ایران بپیوندید