پشت سر هر پدر یا مادر زندانی، کودکی بی صدا رنج می برد

ریا ولس وینکل/ ترجمه و تلخیص: سپیده یوسف زاده

مدرسه فمینیستی: در آستانه فرا رسیدن «روز جهانی مبارزه با خشونت علیه زنان» قرار گرفته ایم. در این ایام، فعالان حقوق زنان و کودکان در سراسر جهان با انرژی فزاینده تری به مبارزه و تلاش مسالمت آمیز خود علیه خشونت بر زنان و کودکان می پردازند. از جمله این تلاش ها، در نهادها و سازمانهای مربوط به حقوق کودکان سازمان ملل متحد صورت می گیرد. با توجه به این تلاش هاست که امسال در بیست و دومین سالروز تصویب پیمان نامه حقوق کودکان، برای اولین بار «کمیته حقوق کودک سازمان ملل» یک روز را به کودکان زندانیان (یعنی فرزندانی که پدر یا مادرشان در زندان هستند) اختصاص داده است و این پیروزی را نباید دستکم گرفت.

مقاله حاضر متن تحریر شدۀ سخنرانی دکتر ریا ولس وینکل است که در نشستی با موضوع «کودکان زندانیان» و به مناسبت سالگرد تصویب «پیمان نامه حقوق کودک» در آبان ماه امسال ارائه شده است. برگردان این مطلب، توسط «سپیده یوسف زاده» از کنشگران باسابقه حقوق کودکان ایران صورت گرفته است.

دکتر ریا ولس وینکل از سپتامبر 2005، مدیریت آموزش دانشکده حقوق دانشگاه ماستریخت را بر عهده داشته است. وی از سال 2000 تا 2005 رئیس کمیته اروپایی برای فرزندان زندانیان (یوروچیپس) در پاریس بوده و اکنون نیز عضو مرکز حقوق بشر ماستریخت و مدیر ملی دوره فوق لیسانس اروپایی حقوق بشر و دموکراسی است. دکتر وینکل، استاد «زنان و حقوق» در بخش قانون کیفری است و تخصص وی در رشته تحقیقاتی اش جنسیت در قوانین خانواده، زندانیان و خانواده آنهاست. پایان نامه دکترای او (1997) در زمینه زنان در حبس و حقوق خانوادگی آنها بوده است و در این زمینه نیز مقالات متعددی را به نگارش در آورده است.

ما در مدرسه فمینیستی امید داریم که با کمک کنشگران حقوق کودکان و زنان، بتوان زاویه ای تازه را در موضوع خشونت بر زنان زندانی و فرزندان و دیگر اعضای خانواده های آنان گشود[1] و از این زاویه به شناخت عمیق تر نسبت به لایه های زیرین خشونتی که بر زندگی خانواده های زندانی (به ویژه کودکان خردسال آنان) تحمیل می شود، دست یافت و از سوی دیگر، توجه مسئولان ایرانی را نیز به تبعات تصمیم گیری های شان که می تواند بر بخشی از نسل آینده کشورمان تاثیر عمیق بگذارد جلب کرد.

پشت سر هر پدر یا مادر زندانی، کودکی بی صدا رنج می برد

کودکان زندانیان نیاز به توجه ویژه دارند چرا که چنین کودکانی نه تنها در وضعیتی قرار دارند که امکان آسیب پذیری شان افزایش می یابد بلکه برای اطمینان از اینکه شرایط نگهداری از این کودکان، می تواند توانمندی و رشد و سلامت همه جانبه آنها را تضمین کند. رفتاری که با زندانیان امروز داریم به شکلی گریزناپذیر تاثیر بسیار زیادی بر کودکان و آینده آنها دارد. از همین رو باید پیامدهای چنین رفتارهایی را در نظر داشته باشیم. این کودکان، گروهی از نسل آینده هستند و تمایلات و نیازهای آنها باید در تصمیم گیری هایی که به آنها مربوط است در نظر گرفته شود. / ریا ولس وینکل

مقدمه: زندانی شدن یکی از اعضای خانواده رابطه های شخصی سایر افراد خانواده را به طور قابل توجهی تغییر می دهد. این تغییرات که از لحظه دستگیری شروع می شود و حتی پس از آزادی هم ادامه می یابد، کودکان را بیش از سایر اعضای خانواده تحت تاثیر قرار می دهد. کودکان زندانیان به عنوان یک گروه با ویژگی ها و نیازهای خاصی که دارند هنوز از حق و حقوق ویژه ای برخوردار نیستند. زمانی که پدر یا مادر راهی زندان می شود نیاز کودکان شان مورد توجه قرار نمی گیرد، این درحالی است که زندانی شدن پدر یا مادر کل زندگی کودکان شان را تغییر می دهد. و در حقیقت این کودکان بدون اینکه اشتباهی مرتکب شده باشند مورد تنبیه واقع می شوند.

متاسفانه در قوانین کیفری، به این مسئله که افرادی که دستگیر می شوند و مراحل زندان و دادرسی را طی می کنند «پدر یا مادر نیز هستند» توجه چندانی نمی شود و وابستگی خانوادگی آنها به ندرت در نظر گرفته می شود. ممکن است عموم مردم زندانیان را صرفاَ به عنوان افرادی که قانون را زیر پا گذاشته اند نگاه کنند و از همین رو شاید آنان نتوانند به راحتی درک کنند که این خاطیان قانون، می توانند پدر یا مادر هم بوده و نگران وضعیت کودک خود نیز باشند.

البته کودکان زندانیان را به راحتی نمی توان به عنوان یک گروه مورد بررسی قرار داد، چرا که وضعیت آنها در کشورها و فرهنگ های متفاوت با یکدیگر یکسان نیست. به طور کلی، در سطح جهان، اگر هم توجه خاصی به این موضوع شود، معمولا کودکان خردسالی را در نظر می گیرند که با مادران شان در زندان به سر می برند. این درحالی است که در بیشتر مواقع، پدرها زندانی هستند و همچنین کودکان زندانیان در سنین بالاتری هستند و در بیرون زندان با مادران خود و اغلب در شرایط سخت به سر می برند.

در بسیاری از موارد عوامل دیگری غیر از جدایی از پدر یا مادر، کودکان زندانیان را تحت تاثیر قرار می دهد، از جمله اعتیاد، آزار و در مواردی مهاجرت به محل یا شهری دیگر. در بررسی وضعیت کودکان زندانیان، نکته کلیدی در نظر گرفتن منافع عالی کودک به عنوان یکی از کلیدی ترین حقوق انسانی اوست.

در مواردی کودک با مادر خود در زندان به سر می برد. محدوده سنی و مدت زمانی که کودک می تواند با مادر خود در زندان باشد در کشورهای مختلف متفاوت است. همچنین قوانین هر کشور ساز و کارهای متفاوتی برای کودک در زندان در نظر می گیرد. فرهنگ "زندان" و "زندانی" نیز در کشورها متفاوت است. همه این تفاوت ها در کنار ارزش های مختلفی که در هر کشور برای نقش مادری، زندگی خانوادگی و تربیت وجود دارد، وضعیت این کودکان را از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت می کند. در بسیاری از موارد مدت زمانی که کودکان در داخل زندان در کنار مادر خود می توانند بسر ببرند به تسهیلات و امکاناتی که بیرون از زندان برای کودک مهیاست بستگی دارد. همچنین برای کودکان شیرخوار این دوران ممکن است محدود به دورانی باشد که کودک از شیر مادر تغذیه می کند.

در کشورهای غربی، سیاست هایی که نگهداری از کودک در زندان توسط مادر را تعیین می کند بر اساس نظریه وابستگی کودک است. با این حال در نظر گرفتن منافع عالیه کودک عاملی مهم در تصمیم گیری برای کودکان خردسال است. چرا که در خیلی از مواقع، ماندن کودک در زندان می تواند تاثیرات مخرب بیشتری بر کودک داشته باشد تا جدایی کودک از مادرش در بیرون از زندان. به طور مثال در ایتالیا وابستگی بین مادر و کودک آنقدر اهمیت دارد که مادرانی که کودک زیر سه سال دارند به جای زندان در حصر خانگی و در کنار کودک خود به سر می برند. در عین حال در دنیای امروز کودک صرفا فقط به مادر بیولوژیک خود وابسته نیست. بنابراین اگر گزینه دیگری که مراقبت لازم و کافی را برای کودک تضمین می کند وجود داشته باشد (مثلا پدر، مادربزرگ و...) کودک می تواند بیرون از زندان بماند.

کودکان زندانیان بسته به سن و دربند بودن پدر یا مادر (یا هر دوی آنها) واکنش های متفاوتی نشان می دهند. این واکنش ها همچنین به شبکه های حمایتی که کودک در اختیار دارد (فامیل، محله،...)، مدت زندانی بودن والد و محل زندان بستگی دارد. غالبا مادرها نقش اولیه را در نگهداری کودک بر عهده دارند. بنابراین پس از دستگیری مادر، زندگی خانوادگی به شدت مختل می شود. تحقیقات نشان می دهند در بسیاری از موارد، مادران زندانی سرپرست خانواده هم هستند و یا همسر / شریک زندگی شان مدت کوتاهی پس از دستگیری، آنها را ترک می کند. در بیشتر موارد کودکان برای مدت کوتاهی توسط پدر نگهداری می شوند، اما در طولانی مدت باید ساز و کار دیگری برای کودکان مهیا کرد. برای مادر زندانی ترتیب دادن اینگونه ساز و کارها از داخل زندان کار آسانی نیست. به ویژه اگر محل دستگیری از خانه و محل زندگی آنها دور باشد یا در کشور دیگری دستگیر شوند. در مواردی کودکان بزرگتر در خانه مسئولیت خواهر و برادر کوچکتر خود را به عهده گرفته و جایگزین نقش مادر می شوند. زمانی که پدر دستگیر می شود غالبا مادر و کودکان در شرایط سختی برای اداره زندگی قرار می گیرند. تحقیقات نشان می دهد زنان در مقایسه با مردان در غیاب همسر زندانی شان وابستگی بیشتری به همسر خود نشان می دهند.

بدترین شرایطی که کودک زندانی ممکن است با آن مواجه شود مواردی است که یکی از والدین توسط دیگری به قتل می رسد و این قتل گاهی در حضور کودکان انجام می شود. کودک در این شرایط هر دو والدین خود را از دست می دهد. گاهی این وضعیت ممکن است به کودک پس از بحرانی که خانواده برای مدتی با آن دست به گریبان بوده آرامشی نسبی فراهم آورد. اما در هر حال این وضعیت آسیب زیادی به کودک می رساند.

گاهی نیز یکی از والدین به دلیل آسیبی که به کودک خود وارد کرده زندانی می شود و این امر ممکن است کودک را دچار احساس گناه کند. به خصوص اگر به آزاری که به او وارد شده اعتراف کرده باشد. در مواردی هم اگر آزاری که به کودک رسیده وخیم باشد زندانی شدن پدر یا مادر می تواند باعث آسایش کودک شود.

خانواده های زندانیان با مشکلات متفاوت دیگری نیز مواجه هستند، از جمله مشکلات مالی، نگاه منفی و برچسب هایی که از سوی جامعه به آنها تحمیل می شود. از همین روست که در مدت زمانی که یکی از والدین زندانی است باید رابطه بین کودک و والد زندانی، با توالی و به طور مرتب ادامه داشته باشد تا صدمه کمتری به ارتباط بین آن دو وارد شود (با در نظر گرفتن منافع عالی کودک).

تجربه های موجود در حمایت از کودکان زندانیان

مداخلات متفاوتی در سطوح جداگانه برای حمایت از کودکان خردسال زندانیان می تواند آسیب های وارده به کودک را به حداقل برساند:

- بهبود فضای ملاقات، اتاق انتظار و اتاق ملاقات در زندان.

- فراهم آوردن شرایطی برای کودکان که از محل زندگی پدر یا مادر زندانی بازدید کنند.

- ملاقات با پدر یا مادر زندانی با حداقل فاصله زمانی پس از دستگیری.

- تسهیل کردن زمان ملاقات با والدین زندانی در خارج از ساعات مدرسه.

- فراهم آوردن امکان فعالیت های مشترک بین پدر یا مادر زندانی با کودکان شان در زندان از قبیل: ورزش، آشپزی، بازی، و...

بهبود امکانات ارتباط گیری والد زندانی با کودک

از جمله: تسهیل ارتباط تلفنی، همچنین تسهیل امکان ملاقات برای شرایطی که والد زندانی در شهر دیگری زندانی است.

- در نظر گرفتن مسئولیت پدر یا مادر در حین دستگیری آنها و به حداقل رساندن آسیب به کودک در زمان دستگیری پدر یا مادر.

- فراهم آوردن آموزش هایی در زمینه چگونگی پدر یا مادری خوب بودن (در صورت لزوم).

- آگاهی رسانی در بین پرسنل زندان در زمینه مشکلات خاص زندانیانی که پدر یا مادر هستند.

- کمک (مشاوره) به پدر یا مادر زندانی تا خبر دستگیری خود را به کودک به نحوی بدهند که آسیب به کودک کمتر باشد

- ارتباط مداوم پدر یا مادر زندانی با کودک از طریق تلفن.

* - طرحی که به همراه این مقاله منتشر شده، اثری است از کاوه عادل

[1] - از جمله تلاش هایی که در این زمینه توسط فعالان حقوق کودکان و زنان در ایران انجام گرفته می توان به نامه زیر اشاره کرد:

نامه سرگشاده 350 تن از فعالان مدنی در حمایت از حقوق کودکان خانواده های زندانی: