(پیرامون ارزیابی دکترآجودانی از انقلاب بهمن و مشروطه)
داشتم مطلبی را به مناسبت چهل و دومین سالگرد انقلاب بهمن، تحت عنوان جامعه دوبنی ایران، مستلزم یک انقلاب دوبعدی بود و نه یک بعدی آنگونه که صورت گرفت، می نگاشتم که در حاشیه آن چشمم به برنامه و گفتگوی دوست گرامی مهدی اصلانی با آقای ماشاء اله آجودنی افتاد تحت عنوان انقلاب بدون تاریخ، و با آن که کمابیش با خطوط اصلی مواضع آجودانی آشنابودم، بر آن شدم که در فرصتی آن را گوش کنم و این شد انگیزه این یادداشت کوتاه پیرامون آن:
نکته نخست که توجهم را جلب کرد و حتی اصل موضوع را تحت الشعاع قرارداد و آن را از یک گفتگوی عادی خارج کرد، درجه شیفتگی و ستایش غلوآمیز آقای اصلانی به عنوان گرداننده برنامه از آقای آجودانی و مواضع وی بود که چنان با توصیفات دهان پرکنی همراه بود که یک کامیون یدک هم قادر به کشیدن آن نبود! از آن نوع شیدائی ها و کشف و شهودهائی که ممکن است آدمی به هنگام جاکن شدن مواضع اش دچارآن شود! البته مواضع آقای آجودانی قاعدتا نباید برای میزبان گرامی ناشناخته می بود (و حق این است که بگوئبم که چنین سازی با وقوف به آن کوک شده باشد) و اگر هم هرآینه توهمی وجودداشت، طبعا این گفتگو و صراحت در آن جائی برای آن باقی نگذاشت. چکیده و شاه بیت سخنان آجودانی را می توان در این عبارت کوتاه و موکدایشان یافت: آن جا که رضاخان و رضاشاه را قهرمان واقعی مشروطیت خطاب می کند [ظاهرا بر همه معلوم گشت که انتساب تاکنونی این گونه القاب به امثال ستارخان و باقرخان و… از سرنادانی و بی سوادی بوده است. چنان که خوداین دوست گرامی هم در پایان با برخ کشیدن میزان نادانسته های خود در برابر استاد صاحب گنجینه تاریخ به ادعاهای وی صحه گذاشت]. بهرحال آن چه که در وهله اول جلب توجه می کرد و برایم تازگی داشت نه خود سخنان یک مورخ ستایشگر رضاخان، که میزبانی و این گونه شیدائی یک مدعی چپ بود (کوچ کرده؟ سابق، اکنون و… از شما چه پنهان در این مورد و با چنین غلظتی، اندکی گیجم!)، با مداهنه گوئی و ذوق زدگی و به رخ کشیدن حقارت اندوخته های خویش و همگنان در برابراستاد… و وعده فیض بردن از سخنان و پاسخ هایش در نوبتی دیگر!
نکته دوم: در باره مضمون سخنان و تحلیل آقای آجودانی از جوانب مختلف می توان نقدداشت که همه آن ها در این یادداشت کوتاه نمی گنجند و شاید چندان هم نیازی بدان ها نباشد. اما آن چه در این مختصر می توان گفت سه نکته مهم به شرح زیر است:
اولا شاکله و کلیت رویکرد ایشان از سر تا پا دستخوش تناقض و آشفتگی مفهومی و مضمونی بود و ثانیا مثل مواضع تاکنونی اش (در حدی که من می دانم) سترون و فاقدچشم اندازی برای خروج از معادله معیوب «سنت و تجدد» و ثالثا نگاهش به انقلاب صرفا از منظر بالا و نخبه گرائی بود، بجای توجه به مجموعه عوامل بنیادی که موجب خیزش یک انقلاب می شوند، و نشان دادن درجه موفقیت یا شکست آن در نسبت با عوامل بنیادی دخیل در آن. در واقع بدان سبب «انقلاب بدون تاریخ بود» که خود تاریخ بدون انقلاب است! چنان که وی عملا انقلاب مشروطیت را به دلیل پاره ای از التقاط هایش با مذهب، که در جای خود درست است و بایدهم نقدشود، اما نه به عنوان عنصراصلی و خصلت نمای انقلاب مشروطیت و بلاموضوع کردن آن؛ آنگونه که وی وهله شکست کامل انقلاب مشروطیت در پی کودتای رضاخان را، جایگزین آن می کند. می دانیم که هر ضدانقلاب در عین در هم کوییدن تمامی عرصه های اصلی انقلاب به عنوان وظیفه اصلی خود، عموما ناگزیراست و برای ماندن، بخشی از وصایا و دست آوردهای اجتناب ناپذیرآن را، و دقیقا برای خاموش کردن اخگرسوزان انقلاب، به پیش برد. با چنین رویکردی است که آجودانی برای نجات «مشروطه واقعی و قهرمان آن رضاخان» به گونه ای انقلاب اسلامی ۵۷ را برآمده و از تبار انقلاب مشروطیت می خواند که البته قیاسی است مع الفارق و تحریف و وارونه کردن تاریخ، یا همان انقلاب بهمن بدون تاریخ که چیزی جز تاریخ بدون انقلاب نیست. همه می دانیم که خمینی اصالتا از تبارشیخ فضل اله نوری بود و مشروعه خواه و نه از تبار مشروطه خواهان و ادامه دهنده آن. او دنبال کننده کسی بود که در انقلاب مشروطه وی را در میدان توپخانه تهران به دلیل دفاع از مشروعه در برابر مشروطه به دارآویختند (صرفنظر از این که با اعدام مخالف هستیم و بدون آنکه التقاط های انقلاب مشروطیت را نادیده انگاریم). خمینی بازگشت «پرشکوه» شیخ فضل اله و انتقام مشروعه از مشروطه بود.
طبعا در این مختصر قادر به بازکردن همه جنبه های تحلیل وارونه و مسخ کننده آقای آجودانی نخواهم بود؛ اما اگر بخواهم به شکل تلگرافی اشاره کنم، ایشان به عنوان مورخ و مدعی نقد تحولات تاریخی و در اینجا اانقلاب ایران و مشروطیت و تحولات پسامشروطه، قاعدتا اگر می پذیرند که انقلاب مشروطه در اساس برای کنترل و مشروط کردن اقتدار و استبدادپادشاهان و گشودن دریچه تجدد و پیشرفت دنیای جدید به روی کشور بوده است، امری که ظاهرا و لااقل به شکل رسمی آن را انکار نمی کند، دیگر در همان حال نمی تواند با چرخاندن نوک قلم (و یا گردش زبان) وقتی به دوره کودتا و مسکوت گذاشت نقش امپراطوری بریتانیای کبیر در این کودتا و استبداد رضاخانی می رسد، تغییرریل داده و آن دوره و شخص رضاشاه و عروج استبداد بی امان او را تبلور انقلاب مشروطیت قلمدادکند و قهرمان واقعی آن! مگر با مسخ خواست و هدف اصلی انقلاب مشروطیت از قانون و دموکراسی و آزادی و پیشرفت به برقراری یک استبداد سراسری و به مراتب نیرومندتر از استبدادقاجار! بهمین دلیل او مثل همه هواداران سلطنت، با فرافکنی از ماهیت و اهداف بنیادی انقلاب مشروطیت و مسخ کردن نسبت رضاخان با انقلاب مشروطیت، به صرف گشودن یک سری مدارس و دانشگاه و راه آهن… به عنوان تبلورمشروطیت. بسنده می کند [که از قضا با چنین معیارهائی و در قیاس با آن، حکومت اسلامی هم در دفاع از دستاورهای خود به گسترش دانشگاه ها و شبکه های راه و گازکشی ها و سدها و یا بسط شبکه های مجازی و ارتباطی و غیره می نازد که در حقیقت تحمیل شده و ناشی از تحولات بازارجهانی و تغییرروح زمانه است که هرنوع دولتی حتی اگر کاملا هم مخالف باشد، اگر که بخواهد بماند ناگزیراست به نستبی آن ها را به پیش برد].
در حقیقت بخشی از نضج پارادایم اسلام سیاسی و در ایران مبتنی بر روحانیت و شیعه گری، که هیچ گاه عوامل و ریشه های داخلی و جهانی آن در تحلیل ها و تاریخ نگاری های این گونه استادان محلی از ِاعراب ندارد، مدیون همین کودتای رضاخانی و کودتای ۲۸ مرداد است. جالب است که آجودانی برای موجه جلوه دادن ظهوریک دولت مستبد و اقتدارگرائی مثل رضاخان، آن را به پای خواست روشنفکران آن زمان و نیازهای آن دوره می گذارد، و حال آن که وقتی به دوره عروج نظام اسلامی می رسد، روشنفکران را مقصر آن می داند که به شاه پشت کردند. طبعا دوگانگی چنین منطق یک بام و دوهوا حتی نقد وی به شکل گیری رژیم اسلامی را نیز سترون می کند. آقای اصلانی همه این ها را می بیند و می شنود و هاج و واج که چرا تا این سان از حقایق تاریخی بی خبربوده است و بوده ایم!
و بالاخره باید گفت، که آجودانی برای خروج از سیکل بسته و دیرپای استبدادشاهی و استبداددینی و هویت ها و گفتمان های برساخته از و مبتنی بر آن ها، و بازتولید متقابلشان، چیزی برای گفتن در چنته ندارد. و این در حالی است که هر نقد رادیکال به اندیشه ها و تجربه هائی که منجر به وضعیت فاجعه بارکنونی شده است، قاعدتا باید بتواند سویه های ورود و خروج به و از چنین باتلاقی را نشان بدهد و گرنه به خواندن ملالت بار یک متن تاریخی شباهت پیدامی کندکه در این ویدئو شاهدش هستیم.
تقی روزبه ۲۰۲۱.۰۲.۲۶
انقلاب بدون تاریخ، سخنرانی و پرسش و پاسخ با دکترآجودانی
