بابک تقوایی کارشناس نظامی و دفاعی
چرا بنیانگذاران جمهوری اسلامی، نادر جهانبانی، محبوب‌ترین فرمانده نیروی هوایی ارتش را اعدام کردند؟
اعضای نخستین تیم آکروجت تاج طلایی که در سال ۱۳۳۷ تشکیل شد – عکس از آرشیو انوشیروان جهانبانی
مهم‌ترین دستاورد شورش یا انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ سرآغاز حکمرانی وحشت و ترور در ایران بود؛ وحشتی که با اعدام شایسته‌ترین فرماندهان و معماران ارتش نوین ایران آغاز شد. اعدام‌هایی که روح‌الله خمینی، نخستین رهبر جمهوری اسلامی، صادق خلخالی حاکم شرع وی، احمد خمینی فرزند ارشد وی و ده‌ها نفر از شخصیت های اسلامگرا، کمونیست و ملی مذهبی چون ابراهیم یزدی از معماران آن بودند تا از قیام ارتش شاهنشاهی علیه رژیم تازه به قدرت‌رسیده جلوگیری شود.
همه چیز از شب ۲۵ بهمن ماه ۱۳۵۷، تنها سه روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی آغاز شد. در آن شب، سپهبد مهدی رحیمی فرماندار نظامی تهران و رییس شهربانی سابق، سرلشکر رضا ناجی فرماندار نظامی اصفهان، سرلشکر خسروداد معمار و فرمانده هواپیمایی نیروی زمینی ارتش (هوانیروز) و ارتشبد نصیری رییس سابق ساواک اولین کسانی بودند که اعدام شدند. روند اعدام‌ها تا اسفند ۱۳۵۸ ادامه یافت و بر اساس گزارش سازمان عفو بین الملل، تعداد ۴۲۸ نفر توسط دادگاه انقلاب به اعدام محکوم و تیرباران شدندږ از این میان، ۴۸ نفر از فرماندهان ارشد ارتش و شهربانی بودند. از این تعداد دو نفر ارتشبد، ۱۵ نفر سپهبد، ۱۴ نفر سرلشکر، نه نفر سرتیپ و پنج نفر سرهنگ بودند.
از میان این فرماندهان، بیش از همه از سپهبد نادر جهانبانی آخرین جانشین فرماندهی نیروی هوایی شاهنشاهی به نیکی یاد می‌شود، حتی از سوی برخی از قاتلانش که او را به تاریخ ۲۲ اسفند ۱۳۵۷ برفراز پشت بام مدرسه رفاه تهران محل اقامت موقتی روح‌الله خمینی تیرباران کردند.
امروز سپهبد نادر جهانبانی به نماد مظلومیت فرماندهان نظامی نیروهای مسلح شاهنشاهی تبدیل شده است که توسط رژیم جمهوری اسلامی اعدام شدند تا خطر ناشی از طراحی و اجرای هرگونه کودتای نظامی از سوی آنها علیه حکومت نوپای جمهوری اسلامی از میان برداشته شود.
بنیانگذار آکروباسی هوایی در ایران از طریق تشکیل تیم آکروجت تاج طلایی
زندگی پروازی سپهبد نادر جهانبانی از سال ۱۳۲۴ در روسیه آغاز شد. او پس از پایان دوره خلبانی در این کشور، داوطلبانه وارد خدمت افسری نیروی هوایی شاهنشاهی شد. مهارت او در پرواز سبب شد تا تنها در سن ۲۴ سالگی در دانشکده خلبانی سمت هنر آموزگاری را کسب کند و در سال‌های بعد عهده دار فرماندهی گردان شکاری گردد که در آن زمان به هواپیماهای شکاری از نوع هاوکر هاریکن (Hawker Hurricane) ساخت انگلستان و پی-۴۷ دی ثندربولت (P-47D Thunderbolt) مجهز بود. او در دی ماه سال ۱۳۳۵ به آلمان اعزام شد تا دوره مقدماتی خلبانی هواپیمای جت را پیش از تحویل نخستین دسته از هواپیماهای جت جنگنده نیروی هوایی در سال ۱۳۳۶ بگذراند.
او این دوره آموزشی را در پایگاه هوایی فورستن فلد بروک (Fürstenfeldbruck) در نزدیکی مونیخ در آلمان غربی به پایان رساند و به دنبال آن، پس از گذراندن دوره آموزشی تکمیلی گواهینامه معلم خلبانی جت را دریافت کرد و مدتی نیز در آنجا به امر آموزش خلبانی هواپیمای جت بر روی هواپیمای آموزشی تی-۳۳آ (T-33A) مشغول شد. این افسر ورزشکار، به اسکی برف، اسکی آب، والیبال و سوارکاری علاقه و در آنها تبحر داشت. این روحیه ورزشکاری او در ایجاد علاقه وی جهت بنیانگذاری ورزش‌های هوایی یا آکروباسی هوایی نقش بسزایی داشت.
یکی از مهم‌ترین اقدامات سپهبد نادر جهانبانی بنیانگذاری آکروباسی هوایی در ایران از طریق ایجاد و راه‌اندازی تیم آکروجت تاج طلایی نیروی هوایی شاهنشاهی بود. تیمی که نخستین نمایش پروازی‌اش را با پنج فروند هواپیمای جت جنگنده اف-۸۴ جی (F-84G) در مقابل دیدگان محمدرضا شاه پهلوی در تاریخ هشت آبان ۱۳۳۷ به انجام رساند. اقدامی که پس از ۱۴۷ پرواز تمرینی و مستمر او و چهار خلبان دیگر این تیم صورت پذیرفت. نادر جهانبانی در آن تاریخ بیش از سه هزار ساعت پرواز شامل ۹۰۰ ساعت بر روی هواپیمای جت را در کارنامه پروازی‌اش ثبت کرده بود.
سرگرد فرهاد نصیرخانی، خلبان سابق جنگنده اف-۵ ئی نیروی هوایی شاهنشاهی و از اعضای آخرین تیم آکروجت شاهنشاهی که به تاریخ ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ منحل شد، در رابطه با تشکیل تیم آکروجت شاهنشاهی توسط سپهبد نادر جهانبانی به نگارنده گفت: «آن چیزی که من دیدم به آن در جایی اشاره نشده است و صد البته نشان دهنده نبوغ و مهارت بالای سپهبد نادرجهانبانی در امر پرواز است، این است که ایشان مهارت آکروباسی هوایی را نه با نشستن در کابین هواپیماهای نمایشی بلکه با تماشای روزانه تمرین‌های تیم آکروجت “اسکای بلیزرز” (Sky Blazers) نیروی هوایی آمریکا در اروپا در پایگاه هوایی فورستن فلد بروک آموخت. این درحالی است که خلبانان تیم‌های آکروباسی هوایی چه در آن زمان و چه در حال حاضر این امر را با نشستن در کابین هواپیمای دونفره می‌آموزند.»
با تلاش سپهبد نادرجهانبانی، تیم آکروجت تاج طلایی پس از مدت زمان کوتاهی به یکی از برترین و مطرح‌ترین تیم‌های آکروجت جهان تبدیل شد؛ آن هم زمانی که بسیاری از کشورهای همسایه ایران از در اختیار داشتن چنین تیمی به علت ضعف دانش خلبانان جنگنده‌شان و فقدان هواپیماهای مناسب محروم بودند.
این تیم تا آنجا پیشرفت کرد که از تابستان سال ۱۳۳۸ نمایش‌های پروازی خود را با برترین تیم‌های آکروجت جهان چون “اسکای بلیزرز” نیروی هوایی آمریکا آغاز کرد. سپس هواپیماهای تیم با جنگنده‌های مانورپذیرتر اف-۸۶ اف سِیبِر (F-86F Sabre) در سال ۱۳۳۹ تعویض شد و پس از آن، این تیم نمایش مشترک با جنگنده‌های مشابه از تیم شمشیربازان سیاه آکروباسی هو(Lanceri Neri) نیروی هوایی ایتالیا اجرا کرد.
در سال ۱۳۵۰ تیم آکروجت شاهنشاهی از اف-۸۶ اف به جنگنده اف-۵آ و سپس در سال۱۳۵۵ از اف-۵ آ فریدم فایتر (F-5A Freedom Fighter) به اف ۵ ئی تایگر ۲ (F-5E Tiger II) تغییر هواپیما داد. پس از این تغییر، تیم و هشت فروند جنگنده اف-۵ ئی آن در پایگاه دوم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی شاهنشاهی در تبریز مستقر شدند و تا پیش از انحلال تیم در آبان سال ۱۳۵۷، ده‌ها نمایش پروازی را اجرا کردند.
چرا نادر جهانبانی نماد جوانمردی و نبوغ فرماندهان نیروی هوایی شاهنشاهی بود؟
سپهبد نادر جهانبانی یک استاد خلبان ماهر بود که در طول حدودا ۳۰ سال خدمت خود در نیروی هوایی شاهنشاهی صدها خلبان را تربیت و تحویل گردان‌های عملیاتی نیروی هوایی کرده بود. مهارت او در امر آموزش، دیسیپلین و سواد نظامی و پروازی بالایش سبب شد تا او به عنوان یک افسر نمونه به یک الگوی برتر برای خلبانان جوان و دانشجویان خلبانی نیروی هوایی شاهنشاهی تبدیل شود و همین مسئله سبب شد تا او به جانشینی فرمانده مرکز آموزش نیروی هوایی ارتش و سپس فرماندهی این مرکز منصوب شود.
او در طول خدمتش چه به عنوان یک استاد خلبان، فرمانده گردان و تیپ شکاری و چه به عنوان رئیس مرکز آموزش همواره دلسوز و حلال مشکلات مختلف افسران نیروی هوایی بود. بسیاری از خلبانان نیروی هوایی ارتش که در طول جنگ ایران و عراق به‌طور جانانه دربرابر ماشین جنگی صدام حسین مقاومت کردند، نتیجه تلاش بی وقفه سپهبد جهانبانی جهت جلوگیری از اتلاف فرصت‌ها برای علاقه‌مندان به خلبانی و پرواز در نیروی هوایی شاهنشاهی بودند. او تمام تلاشش را می‌کرد تا تسهیلات لازم را برای افسران علاقه‌مند به امر خلبانی فراهم کند و همچنین تلاش می‌کرد تا به دانشجویانی که مسائل خانوادگی و شخصی شان ممکن بود مانع از آموختن فن خلبانی شود کمک رسانی کند.
پیش از انقلاب اسلامی، سپهبد نادر جهانبانی به مقام جانشینی فرمانده نیروی هوایی شاهنشاهی ایران سپهبد امیرحسین ربیعی از دیگر اعضای نخستین تیم آکروجت شاهنشاهی رسید. از آنجا که سپهبد نادر جهانبانی یک ورزشکار حرفه‌ای بود و توانسته بود در سوارکاری به نایب قهرمانی جهان دست پیدا کند، در سال آخر حیات خود به ریاست سازمان ورزش ایران رسید و از آنجا که نگاهی کارشناسی و علمی به ورزش داشت، در زمان ریاست او فوتبال ایران برای نخستین بار به جام جهانی راه یافت.
بازداشت و اعدام سپهبد نادر جهانبانی
با وجود آنکه بی‌رحمی و خشونت انقلابیون در روزهای پایانی منتهی به پیروزی انقلاب ۵۷ و سرنگونی نظام شاهشنشاهی عیان شده بود، اما سپهبد نادر جهانبانی همچون شمار دیگری از فرماندهان ارتش، کشور را ترک نکرد و شجاعانه در پست خود باقی ماند تا سرانجام بین ساعت هفت الی هشت شب ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، گروهی از افسران، همافران و درجه‌داران انقلابی او را در دفتر کارش در ستاد فرماندهی نیروی هوایی در دوشان تپه بازداشت کردند.
او سپس یک ماه در طبقه دوم ستاد کمیته انقلاب اسلامی در سالنی که بسیاری از مدیران دولتی حکومت پهلوی، فرماندهان ارتش، شهربانی و زاندارمری و همچنین افراد تاثیرگذار چون تاجران برجسته دستگیر شده حضور داشتند، نگه داشته شد. او در این زمان پیشنهادهایی را که برخی از اعضای کمیته برای فراهم کردن شرایط فرارش دادند نپذیرفت.
در نهایت در تاریخ ۲۲ اسفند ۱۳۵۷، او به اتهام فساد فی الارض از طریق محاربه با خدا و نایب امام زمان (روح الله خمینی) در محل زندان قصر تیرباران شد. در راستای موجه نشان دادن حکم اعدام او اتهاماتی صوری چون فساد بر روی زمینُ از طریق تصدی مشاغل ورزشی و نظایر آن در زمان حکومت پهلوی به او وارد شد. بازجوی او در طی بازجویی‌اش به علت آنکه مادر نادر جهانبانی یک مهاجر روس بود، او و پدرش را متهم به جاسوسی برای روسیه، سیا و موساد کرد بدون آنکه امکان دفاعی برای او در برابر این اتهامات ساختگی باقی بگذارد. گفته می‌شود در حین اعدام، سپهبد جهانبانی خود فرمان آتش را داد و به اعدام کنندگانش اجازه بستن چشمانش را نداد تا خود شاهد پرواز گلوله‌ها باشد. کمالی، یکی از کسانی که به او شلیک کرد، بعدا دچار عذاب وجدان شد و به دیدن مادر سپهبد جهانبانی رفت و از او طلب بخشش کرد.
چرا خمینی فرمان اعدام سپهبد جهانبانی را صادر کرد؟
سپهبد نادر جهانبانی شخصیتی کاریزماتیک داشت و در میان پرسنل نیروی هوایی و بخصوص خلبانان بسیار محبوب بود. رژیم حاکم بر ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷ نیز همچون بسیاری از حکومت‌های خودکامه هم‌عصر خود از شخصیت‌های محبوب جامعه وحشت داشت، افرادی که می‌توانستند یک جمع را علیه حکومت نوپا بسیج کنند. با چنین رویکردی، روح‌الله خمینی و فرزندش احمد، از سپهبد شاپور آذربرزین کمک گرفتند تا فهرستی از فرماندهان تاثیرگذار برای اعدام و اخراج تهیه کنند. سپهبد نادر جهانبانی در صدر این لیست قرار داشت.
در حالی که نادرجهانبانی و فرماندهان هم‌عصر او به عنوان مظهر جوانمردی، نبوغ فرماندهی، ورزش دوستی و مهارت در به انجام رساندن تخصص خود (خلبانی در مورد نادر جهانبانی) توانسته بودند ضمن کسب نظر شخص محمدرضا شاه پهلوی ارتقا درجه یابند و به بالاترین سطوح فرماندهی برسند، پس از سرنگونی حکومت شاهنشاهی ایران، رژیم جمهوری اسلامی معیار شایستگی برای ارتقا درجه و رسیدن به پست فرماندهی را در میان افسران نیروی هوایی، میزان سرسپردگی‌شان به ولایت فقیه و مذهبی بودنشان قرار داد.
از: ایندیپندنت