کرمان – ارگ‌بم تا چند سال گذشته مانند افسانه ای ناشناخته بود اما بعد از زلزله بم پیکر زخم خورده آن کالبدشکافی شد و حال باستان‌شناسان می گویند که از دل آواره‌های آن رازهای تاریخی بسیاری کشف کرده اند.
خبرگزاری مهر – گروه استان ها: قلعه باشکوه بم در گوشه شمال شرقی شهر بم جلوه گری می کند و آثار زندگی پنج هزار ساله از محوطه آن بدست آمده است. با این وجود فرم معماری قلعه مانند ارگ، حداقل به دوره هخامنشی بر می گردد و آنچه در حال حاضر مشاهده می شود، عموما بناهای بجا مانده از دوران اسلامی است.
حاکم نشین ارگ، محل استقرار دستگاه حکومتی و عامه نشین ارگ، محل زندگی و کسب و کار مردم بوده است. ارگ بم تا اواخر دوره قاجار یک کانون نظامی و دفاعی بسیار مهم کشور به شمار می‌آمده و پیوسته مورد حمله قبایل مهاجم قرار داشته و به دفعات تخریب و تعمیر شده است.
ارگ بم تا اواسط قرن ۱۳ هجری قمری مسکونی بوده است. از آن پس به دلیل فراهم شدن امنیت نسبی در منطقه و فرسودگی بافت معماری، رو به متروکه شدن می گذارد و شهر بم گسترش پیدا می کند. پس از خروج مردم، ارتش تا سال ۱۳۰۹ هجری شمسی در ارگ استقرار داشت و به همین خاطر از حاکم نشین و حصارها تا حدودی حفاظت می شده است.
ارگ بم انتخاب نخست گردشگران خارجی
در سال ۱۳۴۵، ارگ بم با شماره ۵۱۹ در فهرست میراث ملی به ثبت می رسد. در سال ۱۳۵۰، ارگ بم تحت حفاظت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی قرار می گیرد. از سال ۱۳۵۱، ارگ بم با تخصیص اعتبار سالیانه مورد تعمیر قرار می گیرد. در سال ۱۳۷۲، ارگ بم به پایگاه میراث فرهنگی تبدیل می شود.
ارگ بم که نمونه کاملی از معماری ایرانی است، همواره در صدر انتخاب گردشگران خارجی و داخلی استان کرمان بوده و نقش مهمی در جذب گردشگر به این دیار و رونق صنعت توریسم دارد.
طلوع سپیده ارگ بعد از سیاهی زلزله
این ارگ در طول تاریخ روزگاران سیاه و سفید بسیاری را به خود دیده است که یکی از تیره ترین ایام این قلعه که بزرگترین بنای خشت و گلی جهان به شمار می رود مربوط به زمین لرزه مهیب سال ۸۲ بم است که باعث تخریب بیش از ۸۰ درصدی این اثر باستانی ارزشمند شد.
در بامداد پنجم دی ماه سال ۸۲ زمین لرزید و تنها بعد از چند لحظه چیزی جز ویرانه از شهر تاریخی بم برجای نگذاشت. ارگ بم نیز از این حادثه مهیب، بی نصیب نماند و قامت راستش زیر تلی از خاک خم شد و ارگ نیز به مانند مردم بم غرق در سوگ و اندوه شد. حال دردانه شهر بم به ویرانه ای تبدیل شده بود که گوشه گوشه اش حکایت های دور و دراز تاریخ را در دل خود مدفون داشت.
این اتفاق ناگوار توجه همگان را بیش از پیش به این مجموعه معماری منحصر بفرد معطوف داشت که در ادامه و در سایه توجهات ملی و همکاری های بین المللی، در تاریخ ۱۷ تیرماه ۸۳ بم و منظر فرهنگی آن با احراز چهار معیار (دوم، سوم، چهارم، پنجم) از شش معیار، در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
چند روز بعد از وقوع زمین لرزه رئیس جمهور وقت اعلام کرد که این بنای تاریخی بازسازی خواهد شد و این به معنای تزریق خون تازه در رگ های خشکیده و بی جان ارگ بم بود. اقدامات حفاظتی و مرمتی ارگ بم از سال ۸۳ آغاز شد و کشورهای دیگر نیز به دلیل ارزش بالای این بنای تاریخی وارد میدان شدند؛ همکاری هایی که برخی از آنها هنوز هم ادامه دارد.
بعد از گذشت ۱۲ سال عملیات مرمت و بازسازی ارگ بم همچنان ادامه دارد و به گفته مدیر پایگاه جهانی بم براساس طرح جامع مدیریت حفاظتی بم، شاکله اصلی اقدامات مرمتی آن تا سال ۲۰۱۷ به پایان خواهد رسید. امروز که به ارگ بم نگاه می کنیم نمی توانیم این واقعیت که زلزله سال ۸۲ با تاریخ این ارگ عجین شده است را کتمان کنیم؛ به همین دلیل، قرار است ارگ بم به گونه ای بازسازی شود که بخشی از آسیب هایی که زمین لرزه به آن وارد کرده است را در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دهد.
این اقدام به این صورت است که در دل بخش هایی که مرمت شده اند قسمت هایی از اثر خشم طبیعت بر بزرگترین سازه خشت و گلی جهان به بینندگان نشان داده می شود. در واقع زلزله بم در کنار تمام مصیبت های و آسیب هایی که به همراه داشت باعث شد در حین عملیات آواربرداری اطلاعات مفیدی از گذشته این ارگ حاصل آید و معماهای ناگفته این مکان تاریخی سرباز کنند.
بم بزرگترین محدوده میراث جهانی کشور
به منظور بررسی آخرین روند بازسازی ارگ بم به سراغ افشین ابراهیمی مدیر پایگاه جهانی بم رفتم. ابراهیمی در گفتگو با مهر با اشاره به ثبت جهانی بم و منظر فرهنگی آن، می گوید: ارگ بم تنها یکی از آثار موجود در این محدوده وسیع ۲۳ هزار هکتاری است. بم به لحاظ وسعت بزرگترین محدوده میراث جهانی کشور به شمار می رود که تعداد زیادی آثار شامل بناهای تاریخی، محوطه های باستانی و منابع میراثی دیگر اعم از ملموس و ناملموس در این محدوده عظیم وجود دارد.
وی به آغاز اقدامات حفاظتی و مرمتی ارگ بم از سال ۸۳ اشاره کرده و می افزاید: بخش اول کار مربوط به اقدامات تحقیقاتی و پژوهشی در زمینه های معماری، مرمت، باستان شناسی و سایر علوم مرتبط بود. پایگاه جهانی بم چند سال اول درگیر آوار برداری بود که کاری بسیار دقیق و حساس است. آوار برداری کاری تخصصی و باستان شناسانه است به این دلیل که در این روند اطلاعات بسیار مهمی به دست می آید و در واقع آوارها حاوی یافته های باستان شناسی مهمی بودند که باید استخراج شده و مورد مطالعه قرار می گرفتند.
مدیر پایگاه جهانی بم ادامه می دهد: در حال حاضر اقدامات حفاظتی – مرمتی در سطوح مختلف و در یکی از قالب های آوار برداری، حفاظت های اضطراری، خواناسازی، ایمن سازی، نجات بخشی یا بازسازی کماکان استمرار دارد.
وضعیت مشارکت های بین اللملی برای بازسازی ارگ بم
ابراهیمی در خصوص مشارکت های بین المللی برای بازسازی ارگ بم می گوید: این همکاری ها از بدو زلزله بم آغاز شد که بعضی از آنها به اتمام رسیده، برخی در حال انجام بوده و با برخی از کشورها نیز تفاهم نامه های همکاری در موضوعات جدید تمدید شده است.
وی با اشاره به اینکه آلمان در بحث پروژه مرمت و بهسازی لرزه ای خانه سیستانی ارگ بم با پایگاه همکاری داشته و کماکان این همکاری در حال انجام است، می افزاید: «موسسه عالی مرمت ایتالیا» نیز در مرمت و بهسازی لرزه برج شماره یک حصار پیرامونی ارگ بم همکاری داشت که این همکاری در سال ۹۰ به اتمام رسید و هم اکنون تفاهم نامه ای با ایتالیا منعقد شده که براساس آن همکاری ها برای بررسی باستان شناسی بخشی از حصار غربی ارگ بم به زودی آغاز خواهد شد.
وی همچنین از همکاری با «موسسه فرانسوی کراتر» در قالب راه اندازی آزمایشگاه مکانیک خاک خبر داد و ابراز داشت: ژاپن نیز در قالب طرح های پژوهشی متعدد به ویژه مستندسازی با پایگاه جهانی بم همکاری خوبی داشته و همچنین حجم قابل توجهی از تجهیزات و لوازم کارگاهی از سوی آنها به پایگاه اهدا شده است.
ابراهیمی با اشاره به تجهیزات و لوازم پایگاه جهانی بم؛ از این مرکز به عنوان یکی از مجهزترین پایگاه های حفاظتی و مرمتی کشور نام می برد و می گوید: دانشگاه ها و مراکز علمی تحقیقاتی داخل ایران نیز در قالب طرح های پژوهشی و اقدامات مرمتی در این عرصه وارد شدند که بخشی از اقدامت مرمتی در محور بازار، تکیه، مسجد پیامبر و بخشی از اصطبل ارگ بم صورت گرفت.
وی با تاکید بر اینکه قرار نیست ارگ بم مانند ارگ پیش از زمان زلزله شود، می افزاید: زلزله بخشی از تاریخ این ارگ بوده و باید شواهد این اتفاق تاریخی در سیمای آن قابل مشاهده باشد. دو عامل، یعنی آیین نامه های حفاظتی موجود در سطح بین المللی و همچنین لزوم حفظ ارزش های تاریخی زلزله باعث شد که مسئله بازسازی ارگ بم به مانند شاکله قبل از زلزله منتفی شود. مخاطب باید زمانی که در ارگ بم حضور پیدا می کند چهره معماری ارگ و همچنین آثار زلزله را احساس کند.
ابراهیمی ادامه می دهد: ارگ بم قبل از زمین لرزه برای باستان شناسان به صورت اسطوره و افسانه بود؛ اما زمین لرزه به مانند کالبدشکافی ارگ بم بود، چرا که در ضمن آواربرداری از این بنای تاریخی اطلاعات علمی مهمی به دست آمد. زلزله بر خلاف صدمات و تلفات ناگواری که داشت باعث شد که دانش و اطلاعات ما از ارگ به صورت فزاینده ای افزایش پیدا کند.
اتمام اقدامات اساسی مرمتی و بازسازی ارگ بم تا سال ۲۰۱۷
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر عمده کار پایگاه جهانی بم، مربوط به نگهداری از این میراث باستانی بوده و کارهای مرمتی تا حد زیادی انجام شده است؛ یادآور می شود: اقدامات اساسی مرمتی و بازسازی باید تا سال ۲۰۱۷ به اتمام برسد و از آن پس، عمده اقدامات مربوط به کارهای نگهداری و مراقبتی و ادامه پژوهش ها و تحقیقات خواهد بود.
ابراهیمی ادامه می دهد: حصار پیرامون ارگ، حصار دوم و سوم، محور بازار، تکیه، مسجد پیامبر، خانه سیستانی، اصطبل، سربازخانه، خانه یهودی ها، مدرسه میرزا نعیم، خانه میر اکبر، بخشی از حاکم نشین و بخشی از مسجد جامع از عمده بخش های ارگ بم است که مورد مرمت قرار گرفته اند و در تمام این بخش ها قسمت هایی به منظور مشهود بودن آثار زلزله، مرمت نشده اند.
وی مرمت را اقدامی تخصصی و بسیار حساس دانسته و می گوید: به دلیل ظرافت و حساسیت های موجود کار مرمت زمان بر بوده که برخی به اشتباه از آن به کندی در روند مرمت یاد می کنند. ما باید در کار مرمت نهایت دقت را در نظر بگیرم چرا که در کار مرمت حق اشتباه نداریم و در اثر کوچکترین اشتباه ممکن است به سرنوشت قبلی ارگ دچار شویم.
قرار نیست ارگ بم ضدزلزله باشد
ابراهیمی در ادامه در خصوص امنیت سازه های ارگ بم تاکید می کند: پایگاه جهانی بم تمام سعی خود را برای این مسئله بکار گرفته است؛ اما در نهایت باید انتظار معقول از این سازه خشت و گلی داشته باشیم و باید بدانیم که قرار نیست ارگ بمی ضد زلزله داشته باشیم. کار بهینه سازی اقدامات مرمتی ارگ بم در نهایت دقت و در چهارچوب ضوابط و مبانی انجام شده و تلاش کردیم از شیوه های علمی در انتخاب خاک، تولید و کاربرد مصالح و تهیه طرح مرمتی مناسب استفاده کنیم.
وی می گوید: منظر فرهنگی بم زمانی که به ثبت جهانی رسید در فهرست آثار در معرض خطر قرار گرفت؛ اما در سال ۹۲ اثر و منظر فرهنگی بم از فهرست آثار در معرض خطر خارج شد.
ابراهیمی ابراز داشت: بعد از گذشت ۱۰ سال برآیند اقدامات مرمتی و حفاظتی پایگاه از دید بازرسان یونسکو و کمیته میراث جهانی به گونه ای مطلوب تشخیص داده شد که تصمیم گرفتند این اثر را از فهرست آثار در معرض خطر خارج کنند. این بدین معناست که اقدامات حفاظتی و عملکرد پایگاه جهانی بم مطلوب بوده و این یکی از مهم ترین دستاوردهای پایگاه به شمار می رود.
آشنایی با پیشینه تاریخی ارگ بم
مدیر مرکز کرمان شناسی نیز در خصوص پیشینه تاریخی ارگ بم به مهر می گوید: ارگ بم بزرگترین و قدیمی ترین بنای خشتی جهان با قدمتی بیش از دو هزار سال است که به عنوان نماد همت و تلاش مردم این سرزمین شناخته می شود. مردمی که در هزاره های پیش با توجه به موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی شهرستان بم به امر کشاورزی و تولید اشتغال داشته اند.
سید محمدعلی گلاب زاده ادامه می دهد: به همین دلیل هر از چندگاهی اقوام نیازمند و ستیزه جوی اطراف به این منطقه حمله کرده و سرماهی های انها ار بر باد می دادند و با خود می بردند. همین مساله باعث شد که مردم آن روزگار قلعه ای این چنینی بسازند که بتوانند در مقابل حمله و همجوم بیگانگان جان و مال و ناموس خود را از مهلکه نجات دهند.
این پژوهشگر و تاریخ شناس کرمانی یادآور می شود: این ارگ با وسعه ۲۰۰ هزار مترمربع برای سکونت همه گروه ها و ادامه زندگی به مدت طولانی کفایت می کرد. در اطراف ارگ خندقی حفر شده بود که در صورت گستردگی حمله دشمنان آن را پر از آب می کردند تا همه راه های دسترسی به ارگ بسته شود.
گلاب زاده می گوید: علاوه بر این ارگ دارای شارستان یا عامه نشینی بود که می توانست در محله های مختلف افراد و خانواده ها را پذیرا باشد. همچنین آتشکده ارگ بعد از اسلام به مسجد تبدیل شد.
وی وجود مدرسه «میرزا نعیم» را نشانگر توجه مردم این دیار به علم می داند و می افزاید: ارگ همچنین دارای زورخانه ای بود که جوانان بتوانند در فرصت های بیکاری به امر ورزش مشغول شوند.
مدیر مرکز کرمان شناسی ادامه می دهد: در ارگ برای اقلیت های مذهبی نیز مکان هایی در نظر گرفته شود که وجود ساباط یهودی ها بیانی از این واقعیت است. همچنین این ارگ دارای اصطبل، سربازخانه و مکانی برای تنبیه گناهکاران بود.
گلاب زاده با اشاره به اینکه ارگ بم تا حدود سال های ۱۳۰۰ مورد استفاده بوده است، می افزاید: آخرین فردی که در ارگ بم به دنیا آمده بود ۱۰ سال قبل درگذشت.
مردم دیار کریمان بعد از گذشت ۱۲ سال از زمین لرزه بم و فروریختن ارگ تاریخی بم در انتظار دیدن روزهای شکوفایی این بنای تاریخی ارزشمند هستند. هر چند ارگ بم بعد از زمین لرزه بم نه تنها به دست فراموش سپرده نشد بلکه هر ساله در لیستی که از سوی میراث در خصوص آمار بازدیدکنندگان ارائه می شود پرچم خود را در بالای قله برافراشته است.
استان کرمان با ۲۳ شهرستان بیش از پنج هزار اثر تاریخی دارد که از این تعداد ۶۵۰ اثر ثبت ملی و سه اثر ارگ بم، باغ شاهزاده ماهان و روستای دستکند میمند ثبت جهانی شده اند.
خبرنگار: اسما محمودی
