نکته ی بسیار مهم دیگری که به روشن شدن این قضیه کمک می کند این است که با وجود شمار معدودی اعضاء جبهه ملی اروپا که پیش از آمدن به اروپا برای تحصیل سابقه ی عضویت در دو یا سه حزب ملی را نیز داشتند، کمتر موردی را می توان به یاد آورد که آنان در میان شمار انبوه اعضاء منفرد ما دست به تبلیغاتی به نفع حزب خود زده باشند چه اولأ خود ضرورتی و سودی در این کار نمی دیدند و دوم اینکه محیط اساسأ برای چنین تبلیغاتی به هیچ وجه مساعد نبود. از همین جا پیداست که چرا حتی وابستگان معدود به احزاب یا سازمان هایی که دارای نظریات سیاسی آمیخته به تمایلات مذهبی بودند نیز ابدأ این تمایلات را درمیان دیگران تبلیغ نمی کردند.

در مورد اخیر، حتی بعد از سفر آقای بنی صدر به اروپا و عضویت نامبرده در واحد جبهه ملی پاریس اندکی پیش از برگذاری سومین کنگره ی سرتاسری کنفدراسیون جهانی در لندن، وضع بر همان منوال سابق بود، و آقای بنی صدر هیچگاه به وابستگی به گروه مذهبی خاصی تظاهر نمی کرد و اگرهم چنین نسبتی به او داده می شد از آن تحاشی می کرد، اما دوستان واحد پاریس که تماس بیشتری با نامبرده داشتند از "سمپاتی" او نسبت به دستجات مذهبی سیاسی، یا بهتر بگوییم نوعی همراهی با آنها بی اطلاع نبودند؛ و بعد از آمدن مرحوم قطب زاده از آمریکا به اروپا که در همان سال رخ داد نیز، حد اقل در ظاهر امر، این وضع تغییری نیافت، چه گفتیم جو داخلی جبهه ملی ایران در اروپا مساعد حالت دیگری نبود.

در حقیقت اختلافاتی که به درگیری میان ملیون عادی(عرفی) و کسانی معروف شد که به داشتن تمایلات مذهبی شدید شهرت یافتند با اعلام تشکیل جبهه ملی سوم درایران ـ خارج از رهبری رسمی جبهه ملی ایران ـ بود که به روشنی آغاز شد. از این زمان بود که این افراد، همراه با عده ی دیگری، با کمک و پشتیبانی فعالان جامعه ی سوسیالیست های ایرانی در اروپا( که برای همکاری میان جبهه ملی اروپا و آنان، با وجود تماس ها و کوشش هایی که از دو طرف بعمل آمد، راهی پیدا نشده بود)، ابتدا گرایش مشخص جدید و بسیار محدودی را در سازمان بوجود آوردند. تفصیل جزئیات این حوادث از حوصله ی این توضیح خارج است. همین قدربگوییم که انتشاراولین پاسخ دکتر مصدق به نامه ی هیئت اجرائی ما ـ بجای آنکه ـ و حتی پیش از آنکه ! ـ نامه به دست صاحبان اصلی آن برسد(!) ـ درنامه ی "سوسیالیسم" نشریه ی "جامعه ی سوسیالیست ها"، و ترویج این اتهام سخت و ناروا که هیئت اجرائی نامه را از پایه ی سازمان پنهان داشته، از سویِ آن "گرایشِ" در حال پیدایش، انزجار هیئت اجرائی و خشم اعضاء سازمان را برانگیخت و موجبات جنجالی را فراهم کرد(پاسخ دکتر مصدق با ما مدتی پس از انتشار آن در نشریه ای که نام آن ذکر شد و بدنبال اعتراض شدید هیئت اجرائی، سرانجام به دست سازمان رسید!). اگرچه مبتکران این عمل ناپسند از کار خود نتیجه ی مورد نظر را که تحریک اعضاء علیه ارگان های رهبری بود نگرفتند، ولی از آن زمان بود که حسن ظن گذشته و محیط صمیمانه ی سابق جای خود را به سوء ظن و نوعی مقابله میان سازمان با این گرایش کوچک داد. باید بلافاصله یادآور شد که دراین زمان مرحوم شریعتی به ایران بازگشته بود و در رخ دادن آنچه گفته شد هیچگونه نقش و مسئولیتی نداشت.

علاوه براین چنانکه دیدیم پس از حوادث پانزده خرداد ۴۲، که مقاله ی مورد بحث به آن مربوط می شد، یک سال نگذشت که آن مرحوم به ایران بازگشت. کسانی که در کوشش های صمیمانه و یکدل صد ها دانشجو و فارغ التحصیل ایرانی برای تاًسیس سازمان وسیع و منظم جبهه ملی ایران در اروپا که مرحوم علی شریعتی یکی از دلسوزترین و پرکارترین آنان بود حضور نداشته اند و شاهد جَوّ پرشور و بی شائبه ی این مساعی نبوده، البته نمی توانستند که از کیفیت مناسبات انسانی و ملی تشکیل دهندگان این نیرو کمترین تصوری داشته باشند. این حکم کاملأ درباره ی آقای ابوالحسن بنی صدر، که در آن زمان به تازگی از ایران به اروپا وارد شده بود، صدق می کند ـ درست به عکس برادر ایشان آقای دکتر صادق بنی صدر که از ابتدا ی تشکیل سازمان در آن عضو بودند و روحیه ای عینأ مانند دیگران داشتند. در نتیجه آقای ابوالحسن بنی صدر که در سازمان اروپا عضو تازه واردی بود نمی توانست از محیط صمیمانه ی حاکم برهمکاری چند ساله درجبهه ملی اروپا، واز جمله سابقه ی چندین ساله ی همکاری تنگاتنگ مرحوم شریعتی با هیئت های اجرائی آنچنان مطلع باشد که بتواند به خود اجازه دهد که درباره ی علت عودت آن سرمقاله به پاریس ـ که منظور از آن به غلط تصمیم به عدم انتشار مقاله تعبیر شده ـ اظهار نظر آگاهانه ای بنماید؛ اما اگر هم این فرض درست باشد که آقای افشین متین چنین اظهار نظری را از ایشان شنیده و، بدون نقد درخوری از موقعیت گوینده، آن را در کتاب خود منعکس کرده است، البته همانطور که آقای دکتر بیات زاده هم گوشزد کرده اند، اشتباهی رخ داده و در این صورت به نظر نویسنده ی این سطور مسئولیت میان هر دو نفر، گوینده و نقل کننده درکتاب، قابل تقسیم خواهد بود.

ع. ش. زند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

* یاد آوری این نکته لازم است که مراجعه به من در باره ی این موضوع به علت قرائت کتابی بوده که آقای علی رهنما در باره ی مرحوم علی شریعتی منتشر کرده بودند و در آن کتاب در باره ی آن زنده یاد از طرف نویسنده با اینجانب نیز مصاحبه ای صورت گرفته بود.