یک صد و چهارده سال پیش در روستاى ییلاقى گزلاى زواره از توابع شهرستان اردستان اصفهان نوزادى پا به عرصه هستى نهاد، که بعد ها با آنکه در پى تحصیلات منظم کلاسیک و آکادمیک نرفت ، در پرتو جهد شخصى و مطالعات پراکنده اى که داشت ، در رده دانشوران نام آور معاصر ایران جاى گرفت ! اشتهار و اعتبارى در خور یافت ، که مُتَّکى به مقالات و کتابها و سخنرانى هاى جامع و آموزنده وى بود!
سخن در باره سید محمّد محیط طباطبائى است. از سلسله سادات زواره، فرزند سید ابراهیم توحیدى که سلسله نسب پدریش به سید احمد بن محمد بن رستم ،جد اعلاى سلسله سادات زواره اى مى رسید . زواره از موقوفات
او بود . فزونى بازماندگانش که متشکل از خاندان هاى متعدد بودند ، به اندازه اى کثرت داشت که زواره به
مدینه السادات موسوم شد . خاندان سادات طباطبائى دسته اى از فرزندان منشعب از سلسله نسب او بودند . نسب فاطمه بیگم مادر استاد محیط طباطبائى نیز به قاضى محمد طبا طبائى از علماى دوره صفوى مى رسید
سید ابراهیم، پدر استاد محیط طباطبائى تحصیلات حوزوى داشت .شرح منظومه حاج ملاهادى سبزوارى وشرح اشارات ِخواجه نصیرالدین طوسى را نزد میرزا جهانگیر خان قشقائى خوانده بود . حکمت وعرفان را نزدآخوند ملا محمد کاشى ، اصول را نزد حاج هاشم آقا چهار سوقى فَقیه معروف و شیخ محمد على ثقه الاسلام نجفى و ریاضیات را در محضر میرزا عبدالجواد شهشهانى فرا گرفته بود . در زمینه ادبیات هم با جامعیت معلومات نقلى و دانستنى هاى ادبى و حافظه اى نیرومند ،اشعار فراوان از سروده هاى پیشینیان وهمزمانان در خاطر داشت . در موارد لزوم از بر مى خواند ومجلس آرائى وسخن گسترى مى کرد . برسَرى آن خود نیز صاحب طبع شاعرانه بود . اشعارى مى سرود و ( فنا ) تخلّص مى کرد . این همه موجد شرایط مساعدى بود که محیط طباطبائى بتواند در مجمعى مناسب که سرشار از تمایلات دانش اندوزى است ، پرورش یابد. طبع خو گرش به تحصیل وتحقیق و تتبع متمایل شود ، در مسیر تعالى علمى گام بگذارد.و اندک اندک به وادى مقصود رسد! بر خلاف تمایل مادرش که مى خواست فرزندش با فرا گرفتن علوم تجربى در کسوت پزشکى کار آمد مصدر خدمتى سودمند براى عموم مردم باشد ، در زمینه دانستنى هاى ادبى و علوم نقلى شمع جمع خواص گردد و در عداد دانشمندى صاحب نظر معروفیت عام یابد !
محیط طباطبائى نخست نزد پدر وبرخى از آموزگاران محلى به تحصیل مقدمات وخواندن برخى از کتب طب سنتى
پرداخت. سپس در سال هاى پس آیند جنگ جهانى اول در مدرسه لطفعلى خان تُرشیزى زواره نزد عالم مرتضوى کتاب هاى معالم وطهارت و شرح لمعه را فراگرفت . چندى بعد به قصد تحصیل طب به اصفهان رفت . در مدرسه کاسه گران مقیم شد. ولى مدت اقامت او بیش از چند ماه دوام نیافت . به زواره باز گشت . بار دیگر در سال ۱۳۰۰ شمسى به اصفهان رفت. طى شش ماه اقامت به فراگیرى زبان فرانسه و دروس دوره اوّل متوسطه پرداخت. باز گشت وى به زواره مصادف بود با تأسیس مدرسه اى ابتدائى در آن شهر از این رو در سال ۱۳۰۱ در مدرسه ابتدائى سادات زواره که به مدیریت اسد الله کاوه زاده دایر شده بود، مشغول به کار شد . طى مدتى که در دبستان سادات بود. از یک سو به کار نظم ونسق مدرسه مى پرداخت . از سوى دیگر برخى از دروس را درس مى داد . شخصاً نیز نزد کاوه زاده انگلیسى مى آموخت . در عین حال در امور کشاورزى به خانواده اش کمک مى کرد . از مطالعه شخصى و مباحثه ومذاکره ویاد دادن ویاد گرفتن نیز غافل نبود . کاستى هاى تحصیلى را به کمک پدر بر طرف مى کرد واشکالات متون مورد مطالعه اش از او مى پرسید .
محیط طباطبائى در همان روزگار نو جوانى که در زواره به سر مى برد ،خویشاوندى داشت که منشى سردار صولت بختیارى بود، روزنامه هایى که براى سردار صولت بختیارى مى آمد ، پس از خواندن او توسط منشى به دست محیط طباطبائى مى رسید . با خواندن این روزنامه ها با کم وکیف مطبوعات زمان و نقشى که روزنامه در هدایت افکار عامه داشت ، آشنا مى شد ! تا اینکه در فروردین ماه سال ۱۳۰۲ خورشیدى باطناً به قصد پیگیرى کارهاى مطبوعاتى که مورد نظر و علاقه خودش بود و ظاهراً در اجابت توصیه پدرش که مایل به ادامه تحصیل فرزند بود به تهران رفت . ولى این ایام مقارن شد با دوران سردار سپهى رضا شاه وممیزى شدید نشریات وتهدید ارباب قلم در جهت تثبیت اقتدار سردار سپهى و فراهم ساختن مقدمات تغییر سلطنت ،از این رو محیط طباطبائى از کار روزنامه نگارى چشم پوشى کرد . در صدد ادامه تحصیل برآمد . وارد مدرسه دارالفنون شد . دوره شش ساله متوسطه را طى سه سال تمام کرد . وارد مدرسه عالى حقوق شد . ولى به آن ادامه نداد. ترجیح داد، اوقات خود را به نحوى جدى مصروف آموختن زبان فرانسوى کند .
محیط طباطبائى در سال ۱۳۰۵ به استخدام وزارت معارف در آمد. مامور خدمت در خوزستان شد . در سال ۱۳۰۹به تهران بازگشت .در دارالفنون و مدرسه نظام ودانشسراى مقدماتى ،تدریس تاریخ و جغرافیا وادبیات را بر عهده گرفت.
توالى خدمات معلمى او در وزارت معارف وتسلّط وتجاربش بر مباحث ادبى و آموزشى موجب شد ،از سال ۱۳۰۷ تا سال ۱۳۲۸ پیاپى براى اصلاح وتغییر برنامه هاى درسى از طرف وزارت فرهنگ دعوت به کار شود . هنگامى که طرح اصلاح تالیف ونشر کتابهاى درسى وجلوگیرى از نابسامانى در این زمینه به اجراء در آمد، وى به عضویت کمسیون انتخاب کتابهاى درسى ادبیات برگزیده شد .وبا شهامت در خور توجهى انجام وظیفه کرد.
زیرا نقّادى در باره تألیفات استادان نامور زمان کار آسانى نبود ، ایستادگى و مقاومتى مى طلبید که اعتراض ها و جنجال هاى پس آیندش را تحمّل کند ! همین ایستادگى محیط طباطبائى بود که موجب شد ،کتابهاى درسى سامانى در خور یابد وبه نحو منسجَم همگونى منتشر گردد!
وى در فواصل سال هاى ۱۳۴۸ تا ۱۳۷۱ وظیفه ارزیابى وبررسى کتابهاى خطى کتابخانه مجلس شوراى ملى را نیز برعهده داشت . در این زمینه هم مصدر خدمات شایسته فرهنگى شد!علاوه بر آن در اکثر همایش هاى ادبى
وبرنامه هاى فرهنگى شرکت مى کرد ! وبا نوشتن مقالات ونوشته ها وایراد سخنرانى ها وخطابه هاى غرّا که بیشتر
انتقادى بود ،عیب ها وکاستى ها را باز مى نمود ! صریح وشجاعانه ودر عین حال مؤدبانه ومحترمانه بى آنکه پا از دایره انصاف وادب فراتر نهد . براى اثبات نظرات خود چنانکه شیوه ى برخى از معاصرانست ،راهى راه ناستوده لجاج گردد. ودست به دامان مغلطه وسفسطه شود! نمونه آن مطلبى است که در مورد دو واژه نابکار وقدیمى نوشت که مدت سه سال در مجله ارمغان با سلسله مقالاتى به قلم شادروان دکتر على اصغر حریرى تبریزى دنبال مى شد ،و موضوع اختلاف بین مرحوم دکتر حریرى وبرخى دیگر از ادباى زمان مانند زنده یادان پژمان بختیارى و ذکائى بیضایى بود !
براى این که متانت قلم استاد محمد محیط طباطبائى براى خوانندگان از جنبه ذهنى تعریف وتمجید صرف نویسنده
منتقل به جنبه عینى ملموس ومشهود خواننده گردد، چند خطى از آنرا که در شماره هشتم از دوره چهل ویکم مجله ارمغان درج گردیده و مؤرِّخ آبان ماه ۱۳۵۱ است باز نویسى مى کنم .
“اختلاف نظر آقاى دکتر على اصغر حریرى تبریزى طبیب عالیقدر ونویسنده بنام وشاعر توانا با قاطبه ارباب قلم کشور در باره ى استعمال لفظ متداول قدیمى از سه سال پیش بدین طرف سلسله جنبان بحثى ونقدى بسیار جالب و شیرین در مجله ادبى کهنسال ارمغان شده وبا وجود تکرار سخن عرض ونقض هنوز به نتیجه ى قطعى نپیوسته است . آقاى دکتر حریرى که به صحت بنیه ى زبان ملى خود علاقه قابل تحسین وتقدیرى دارند به اعتبار اینکه کلمه قدیم خود صفت است ونه موصوف ، الحاق یاى نسبت یا وصفى را بدان کارى بیهوده دانسته ودر نتیجه به کار بردن صفت قدیمى را در مواردى از قبیل (نسخه قدیمى )و( آثار قدیمى )ونظائر آن از طرف نویسندگان وپژوهندگان کارى عبث بلکه غلط شمرده اند .
فقدان آنرا در آثار متقدمان ، گواه ناروائى استعمال آن آورده اند ! علاوه بر این موضوع آقاى دکتر در سلسله مقالات شیوا ودلچسبى که بطور مسلسل در ارمغان انتشار داده اند وبیست وچهارمین مقاله اش در شماره مهر ماه ۱۳۵۱به نظر خوانندگان مجله رسیده است ، اصرار نویسندگان معاصر را در ادامه استعمال لفظ (قدیمى) از جمله نابکاریهاى نابکاران عصر محسوب داشته اند.
کلمه (نابکار) چنانکه ظاهر ساختمان لفظى آن نشان مى دهد صورت منفى (به کار) فارسى است . به شهادت فرهنگهاى فارسى مفهومى معلوم ومعین دارد .که از افق مدلول (بیفایدگى وبیهودگى ونا مستعملى ونا مشغولى وبى عملى یا ناشیگرى وجهل به عمل )تجاوز نمى کند .ولى استعمال ناروا ونا محدود آن در مفهوم وسیع (بد کارى و تبه کارى و سیه کارى وبد کردارى) از طرف نویسندگان معاصر کلمه را چنان از مورد اصلى و مفهوم واقعى وقدیمى خود دور کرده که به صورت زننده ودشنامگونه اى در آورده است . با بصیرت کاملى که آقاى دکتر حریرى به شهادت نوشته هاى خود در مورد استعمال الفاظ متداول زبان فارسى دارند ،مسلم است که مقصود ایشان از لفظ نابکار در این مورد معنى (بدکارى وبد کردارى وتبه کارى جدید )نبوده است . بلکه از این لفظ همان معنى ساده متبادر به ذهنى را اراده کرده اند، که هزار سال پیش از این فردوسى طوسى ، ناشیگرى ونامرغوبى ونارسائى سخن گشتاسب نامه دقیقى همشهرى خود را بدان ستوده ونموده بود .
گرچه علیقلى میرزا اعتضادالسلطنه نخسین وزیر علوم کشور ایران در درک معنى این نابکار پس از نهصد سال زیر
نفوذ مدلول متبادر به ذهن روزگار خویش قرار گرفته ودستخوش اشتباه شده است . یقین دارم در توضیحى که مرقوم خواهند داشت تکرار این شبهه را در سخن خود از خاطر ها خواهند زدود وحقیقت مدلول کلمه نابکار را روشن خواهند کرد . تا کسانى که در استعمال صفت قدیمى به خود دغدغه اى راه نمى دهند وبه عادت قلم ، هرروزه آنرا به کار مى برند ، در مظنه نابکارى مفهوم حضرت والا اعتضادالسلطنه قرار نگیرند ……….”
این بود شمه اى ازنثر موجز سلیس و شیوه ى نگارش استوار ومتین ومستدل وادیبانه ومؤدبانه محیط طباطبائى که جا دارد در موارد انتقادى وتوضیحى سرمشق نویسندگان معاصر قرار گیرد !
از دیگر وجوه خدمات فرهنگى مرحوم طباطبائى تلاش هاى مطبوعاتى اوست . وى علاوه بر آنکه خود مدیریت چندین نشریه از جمله (مجله محیط) و (آموزش وپرورش )را بر عهده داشت . با اکثر مجله ها وروزنامه ها همکارى مى کرد . مقالات مفید وارزنده مى نوشت .به گونه اى که شاخصیت او در عرصه روزنامه نگارى نیز به چشم مى خورد . توان مندى قلم نکته گیر وحس مسئولیت اجتماعى او در مقالات مطبوعاتى اش لایح بود . قلم مؤثر مثمر ثمرش که از درد ها وگرفتاریها پرده بر مى گرفت و چگونگى خروج از بن بست مضایق اجتماعى فرهنگى را بر مى شمرد،جلوه اى دیگر ازاستعداد بارز وقریحه ى سرشار او بود ،که در عرصه روزنامه نگارى نقش مى بست !
امرى که مقرون به جرأت وجسارت ومعطوف به دقت وانصاف وبه دور از تملّق و مجیز گوئى و مداهنه وچاپلوسى بود! چنانکه هنگام بررسى معضلات و مشکلات اجتماعى فرهنگى از نقد صریح برخى از اقدامات کار گزاران فرهنگى کوتاهى نمى کرد . از موارد آن مقالاتى است که در چند شماره از روزنامه ایران نوشت . ضمن بررسى سوابق اعزام محصلان به خارج کشور ، عدم نظارت دقیق بر کم وکیف تحصیلات محصلان را که منتج به بى حاصلى یا زیان بارى فرهنگى بود ،یاد آور شد! پیشنهاد کرد مراکز علمى در خور استفاده در داخل کشور تأسیس شود .در واقع از زمره نخستین افرادى بود که به لزوم تأسیس دانشگاه در ایران که از آن با عنوان دارالعلم یاد مى کردند ،پى برده بود. گزافه نیست اگر بگوئیم همین مقالات وتذکرات محیط طباطبائى و همگنان او بود ،که عاقبت به تأسیس دانشگاه تهران و مدارس عالى کشور انجامید . جمع بسیارى از ایرانیان را از دانش اندوزى برون مرزى بى نیاز کرد !
از موارد دیگر بروز و ظهور رشحات قلم مؤثر وى در قضایاى اجتماعى سیاسى ، مصاف و مخالفت قلمى او با
قوام السلطنه بود . که به سائقه احساسات وطن دوستانه وتصوّر احساس مسئولیتى که وى را به مبارزه با عواقب
و عوارض چپ گرائى ملزم مى ساخت ، صورت گرفت . و آن هنگامى بود که قوام السلطنه به قصد گول زدن استالین ضمن وعده ى امتیاز نفت شمال به روس ها ، حزب توده را در امور ادارى و سیاسى کشور شرکت داد . محیط طباطبائى که به اقتضاى درگیرى هاى فکرى فرهنگى از کنه وبنه قضایاى سیاسى خبر نداشت و سوابق سیاسى خاندان قوام وبرادرش وثوق الدوله ،اعم از حادثه آفرینى ایادى قوام براى کشتن کلنل محمد تقى خان پسیان و تمهیدات وثوق الدوله براى بستن قرداد استعمارى ۱۹۱۹ تا حدى عذر خواه وى بود ، مانور سیاسى قوام راکه با طناً مبتنى بر مصالح ومنافع ملى بود حمل بر ظاهر کرد! در مجله اى که خود مدیریتش را بر عهده داشت . بر قوام خرده گرفت !اقدام مثبتش را منفى جلوه داد ! مقاله محیط طباطبائى ، بر دل برخى از جوانان إحساساتى ناوارد نشست ! آنان را بر علیه قوام بر انگیخت . موجب خدشه دارشدن وجهه ى قوام شد !
محیط طباطبائى از حیث باورمندى مذهبى وجهت گیرى سیاسى فرهنگى به سیادت خود افتخار مى کرد . بر حسب علائق همبستگى اسلامى از مدافعان سر سخت حق طلبى فلسطینیان ومبلّغان و مروّجان فرهنگ وتمدّن اسلامى بود . وجوه تمدن اسلامى را مى ستود . نقش پر رنگ آنرا در تمدّن جهانى یاد آور مى شد .به موارد تأثیر ترجمه کتب دانشمندان مسلمان در دوره رنسانس اشارات بلیغ داشت . براى سید جمال الدین اسد آبادى ارج واحترامى خاص قائل بود . در مقالاتى که مى نوشت فردوسى را مسلمانى شیعى مذهب معرفى مى کرد . نسبت دادن ریاضى دانى وستاره شناسى به خیام شاعر را درست نمى دانست ، از وجوه تمایز و خلط تاریخى دو شخصیت ادبى وعلمى سخن مى گفت که بزعم او ، یکى خیام شاعر ودیگرى خیامى ریاضى دان وستاره شناس بود .
محیط طباطبائى طى هفتاد سال کوشش علمى و پژوهش فرهنگى متجاوز از صد ها مقاله نوشت. ده ها خطابه ایراد کرد . به تدوین کتابهاى متعدد پرداخت۰ با تخلص (بقا) و (محیط) بیست هزار بیت شعر سرود که بیشتر جنبه سخن دانى و سخنورى دارد تا جنبه شور وشوق و سخن آفرینى شاعرانه ! بانى برنامه پر بار مرز هاى دانش در رادیو ایران شد . که ویژه ى فرهنگ وادب وتاریخ ایران زمین بود ۰در اغلب مجامع مهم ادبى همچون هزاره فردوسى ،بزرگداشت ِخواجه نصیرالدین طوسى ، ناصر خسرو ، دقیقى ، ِخواجه رشیدالدین فضل الله همدانى ،کنگره هاى ایران شناسى و تحقیقات ایرانى شرکت مى جست ، علاوه بر گشودن باب فضل بر شنوندگان شرکت کننده ، در عداد مشاوران کمیته هاى مشورتى از ارشاد وراهنمایى دست اندرکاران بر گذار کننده ، کوتاهى نمى کرد!
به پاس خدمات گرانبار محیط طبا طبائى به علم وادب وفرهنگ ایران زمین ، در سال ۱۳۵۵ خورشیدى مجلس بزرگداشتى برگذار شد که طى آن اعاظم ادباى معاصر از مقام علمى اش قدر دانى کردند . علاوه بر آنکه در تجلیل از آن استاد نبیل سخن راندند . کتاب ( محیط ادب) که مشتمل بر مقالاتى از مشاهیر ادباى معاصر است ، وبه کوشش زنده یادان دکتر سید جعفر شهیدى ، حبیب یغمائى ، باستانى پاریزى ، ایرج افشار مدوّن گشته بود به محضر افادت اثرش تقدیم شد . شانزده سال پس از این مراسم در روز سه شنبه بیست وهفتم امرداد ماه سال ۱۳۷۱ خورشیدى در سن نود سالگى لب دانش نثار فروبست . به سراى جاودان شتافت . پیکر وى در برج طغرل در مجاورت ابن بابویه شهر رى به خاک سپرده شد . روانش شاد باد و در جوار رحمت حق قرین آرامش ابدى
منوچهر برومند م ب سها
پاریس ۲۸ /۱۱/ ۲۰۱۶