فرصت زیادی برای نجات آب در کشور نداریم:
انتخاب خبر: ۲۲ مارچ یا دوم فروردین ماه، روز جهانی آب است. روزی که در کشورهای مختلف، برنامه های گوناگونی برای جلب توجه تصمیم گیران، نخبگان و افکار عمومی، به بحث آب، اجرا می شود. در ایران، این روز در ابتدای تعطیلات نوروزی قرار گرفته است و به همین دلیل، شاید کمتر به آن پرداخته می شود.
اما حال و روز آب کشور، اقتضا می کند که از هر فرصتی استفاده کنیم تا به گسترش آگاهی ها و مطالبه نجات آب در جامعه بپردازیم. به همین بهانه گفتگویی داشتیم با مهندس محمد جواد سمیعی، کارشناس و فعال در حوزه امور اجتماعی آب و مدیرعامل گروه مهندسی- اجتماعی آبانگاه.
آقای مهندس سمیعی، در آستانه روز جهانی آب از حال و روز و وضعیت آب کشور برایمان بگویید. شاهد بارش های خوبی در ماه های اخیر بودیم، آیا وضعیت بهتر شده است؟
با سلام و تشکر، تامین و مصرف آب در اغلب نقاط کشور ما، کماکان دست به گریبان مشکلات و معضلات متعددیست. از یک طرف کمیت منابع آبی و برداشت ما از آن ها براساس شاخص های جهانی، در وضعیت نامطلوبیست و در شرایط ناپایداری به سر می بریم. خصوصا منابع آب زیرزمینی، که محل اتکای اصلی ما در تامین آب در بخش کشاورزی و شرب است، در حال سقوط و نابودیست. از طرف دیگر، علاوه بر کمیت، کیفیت منابع آب نیز در حال کاهش است. به این دو بعد، مسئله مدیریت و حاکمیت آب را هم بیافزایید. از این بابت هم مشکلات ساختاری و اساسی داریم. مجموعه این عوامل ما را وضعیتی رسانده اند که شاید بهترین توصیف از آن، ورشکستگی آبی باشد.
اما در خصوص بارش هایی که در دی و بهمن ماه داشتیم، و بدرستی موجب خوشحالی همه شد، باید در نظر داشته باشیم که ما پاییز بسیار خشکی را پشت سر گذاشتیم و به همین خاطر، در طول سال آبی تاکنون، نسبت به میزان متوسط بارش در دوره های درازمدت، از سطح نرمال عبور نکرده ایم. همین طور باید در نظر داشته باشیم که باران هایی که در شدت وسیع و در زمان کم می بارند، به خاطر سرعتی که دارند، بیشتر موجب جاری شدن سیلاب می شوند و درصد قابل توجهی از آن ها، فرصت کافی برای نفوذ به آبخوان ها ندارد. از همه این ها مهمتر، ما دچار ورشکستگی آبی هستیم یعنی چک های بی محل زیادی از منابع آب کشیده ایم و بارش ها هر قدر هم که زیاد باشند و به منابع آبی وارد شوند، قبلا برایشان نقشه کشیده ایم که مصرفشان کنیم.
آرزو می کنیم که بهار پر بارانی داشته باشیم تا از عمق برخی از مشکلات کاسته شود اما خاطرمان باشد که مهمتر از آن، باید الگوی مدیریت منابع محدودمان و همین طور نحوه مصرفمان را در بخش های کشاورزی و شرب و صنعت؛ تغییر دهیم.
از روز جهانی آب برایمان بگویید، چه روزی است و چه فلسفه و اثری می تواند داشته باشد؟
روز جهانی آب، ۲۲ مارچ یا دوم فروردین ماه هر سال است. این روز از ۲۵ سال قبل، توسط سازمان ملل به نام روز جهانی آب نامگذاری شده است و هدف آن اینست که از این روز، در کشورهای مختلف جهان، که هر کدام با نوعی و سطحی از مسائل آبی مواجه هستند، برای آگاه سازی مردم در مورد مسائل آبی و دعوت آن ها به مشارکت در حل این مشکلات، استفاده شود. در واقع روز جهانی آب، یک فرصت خوب برای جلب افکار عمومی به موضوع آب است. برای روز جهانی آب در هر سال، یک موضوع یا شعار هم مشخص می شود تا نقطه تمرکزی برای برنامه های رسانه ای، جشنواره ها و … در آن سال باشد. موضوع و شعار امسال، بحث فاضلاب و پساب است.
پس شعار امسال، بحث فاضلاب و پساب است. در این رابطه چه مسائلی در کشور داریم؟
مسائل مربوط به پساب و فاضلاب، حوزه گسترده ای دارد. یک نکته مهم بحث بازچرخانی است. در واقع در جهان امروز و با شرایط منابع آبی که ما داریم، چاره ای نداریم جز این که به بحث بازچرخانی به صورت خیلی جدی بپردازیم. به زبان ساده، بازچرخانی یعنی این که ما از یک قطره آب، فقط یک بار استفاده نکنیم. فاضلاب در مصارف شهری و صنعتی و زه آب در مصارف کشاورزی، همگی قابلیت این را دارند که بعد از یک بار استفاده، دوباره و دوباره وارد چرخه مصرف شود و به این ترتیب ما می توانیم از فشار بر منابع آبی بکاهیم. نکته مهم دیگر این است که پساب ( فاضلاب تصفیه شده)، یک منبع جدید نیست. در واقع در گذشته، فاضلاب شهری از طریق چاه های جذبی مجددا به آب های زیرزمینی بر می گشته و آن ها را تغذیه می کرده است. اکنون که در برخی از شهرها، ما این فاضلاب ها را از طریق شبکه های جمع آوری، به تصفیه خانه ها هدایت می کنیم، در واقع سهم آبخوان ها را نباید از یاد ببریم. نباید تصور کنیم این یک منبع جدید است و می توانیم آن را صرف توسعه جدید بکنیم.
علاوه بر این ها، موضوع جایگزینی پساب با آب کشاورزی، ملاحظات اجتماعی- فرهنگی بحث استفاده از پساب، بحث آب خاکستری و تغییراتی که نظام ساخت و ساز بویژه در شهرهای با دشت های بحرانی لازم است دنبال کنیم و موضوعات متعدد دیگر؛ بحث هایی مرتبط با موضوع فاضلاب و پساب است که در این جا مجال باز کردن آن ها نیست.
در مجموع باید توجه داشته باشیم که بحث فاضلاب و بازچرخانی آب، یک فرصت و در عین حال، یک تهدید بزرگ است. اگر فاضلاب شهری بدرستی مدیریت نشود، به واقع می تواند یک سلسله چالش های جدی ایجاد کند. نمونه این دست معضلات پیچیده و گسترده را در حاشیه شهر مشهد، در کشف رود در سال های گذشته شاهد بوده ایم. هنوز هم علیرغم تلاش های خوبی که به همت معاون دادستانی و آب منطقه ای، اخیرا صورت گرفته، گره کار به طور کامل و پایدار باز نشده است. این نشان می دهد که باید نگاه ویژه ای به بحث فاضلاب داشته باشیم و شعار امسال روز جهانی آب می تواند، مدخل خوبی برای توجه چند جانبه به این امر باشد.
در ابتدای سال جدید قرار داریم، سال ۹۵ در حوزه آب، چطور گذشت؟ افق سال جدید را چطور می بینید؟
حوزه آب، حوزه وسیعی است و زیرشاخه های بسیاری دارد که پرداختن به همه و حتی بخش اعظم آن ها نه در این جا نه ممکن است و نه در تخصص من است. ارزیابی کلی من این است که نست به گذشته نه خیلی دور که اصلا وجود بحران و ورشکستگی آبی در کشور انکار و تکذیب می شد، یک گام مهم رو به جلو برداشته ایم. امروز عموم دست اندرکاران و بخش قابل توجهی از افکار عمومی بر این مسئله اتفاق نظر دارند که مسیر دهه های اخیر ما در حوزه مدیریت و برداشت از منابع آبیمان اشتباه بوده و حاصل آن این شده که امروز معضلات جدی در این رابطه داریم. علیرغم این گام مهم، هنوز و در پایان سال ۹۵، یک عزم و تمرکز جدی برای حل مشکل وجود ندارد. در حوزه بحث های اجتماعی آب نظیر ظرفیت سازی و مدیریت مشارکتی و همین طور بحث های مربوط به آب های زیرزمینی که از نزدیک با آن ها در ارتباط هستم؛ در سال ۹۵، حرکت های خوبی آغاز شد اما نتوانست در مسیر خوبی به پیش رود. به طور مثال در طرح احیاء و تعادل بخشی آب های زیرزمینی، شاهد آغاز برنامه خوب و چند جانبه ای بودیم اما پشتیبانی های مالی لازم از کار نشد و علیرغم دستور مستقیم رییس جمهور، حتی یک ریال از اعتبار این طرح تخصیص پیدا نکرد. یک کمبود مهم دیگر، نوع نگاه و رویکرد حاکم در رابطه با راه حل نجات آب است. در حالی که در دنیا، راهکارهای غیرسازه ای، بحث های مشارکتی و همین طور موضوع کلیدی مدیریت مصرف یا تقاضا، سهم مهمی در نجات آب برای خود تعریف کرده، و در ایران نیز تجارب خوبی نظیر آنچه در منطقه حفار در شهرستان خرمشهر استان خوزستان در حال شکل گیری است را داشته ایم؛ با این وجود هنوز هم بسیاری از مدیران و کارشناسان ما به راه حل های تک بعدی و سازه ای فکر می کنند و به همین خاطر است که بسیاری از پروژه ها علیرغم آنکه بودجه بزرگی را مصرف می کنند، در مسیر درست و پایداری برای حل مشکل نیستند.
سال جدید همراه با بیم ها و امیدهایی شروع می شود. اگر کماکان نجات آب عمدتا یک شعار باقی بماند و عمدتا اخبار مربوط به تاکید بر روی آن را توسط مقامات در سال ۹۶ شاهد باشیم و یا بخش مهمی از سال، در سایه بحث هایی نظیر انتخابات بگذرد و موضوعات درازمدت کشور نظیر آب، کاملا در حاشیه برود؛ تنها یک سال دیگر هم زمان از دست خواهد رفت و برایند اقدامات ما نخواهد توانست جلوی سقوطی که در حال تجربه آن هستیم را بگیرد. اما این امید هم وجود دارد که با داشتن آگاهی و آگاهی بخشی نخبگان و مطالبه عمومی و عزم جدیدی که در حوزه آب و کشاورزی مملکت شکل بگیرد، شاهد تغییر اساسی در عملکرد ها، وعده ها و برنامه ها باشیم. همچنان که در همایش روز ملی آب در اتاق بازرگانی ایران، در فرمایشات بسیاری از مسئولان و نخبگان آبی کشور مطرح شد، ما فرصت زیادی برای نجات آب نداریم و حداکثر در طول برنامه ششم توسعه که امسال در آغاز آن هستیم، فرصت داریم تا تمدن و بقای خودمان را نجات دهیم.
این مصاحبه در روز جهانی آب، منتشر خواهد شد، عموم مردم در این روز چه می توانند بکنند و چگونه می توانند به نجات آب کمک کنند؟
روز جهانی آب، یک فرصت خوب برای پرداختن به بحث آب است. در ایران، چون این روز همزمان با تعطیلات نوروزی است و بسیاری از مردم مشغول دید و بازدید یا سفر همراه با خانواده هستند، از این روز می توان برای گفتگو در مورد آب و افزایش آگاهی و حساسیت در رابطه با نجات آب، استفاده خوبی کرد. خصوصا با کودکان می توانیم از آب بگوییم و نقشی که در زندگی و سرزندگی ما دارد .همین طور می توانیم بخشی از صحبت های این روزمان را به مسئولیتمان و کارهای کوچک اما مهمی که هر کدام از ما می توانیم برای نجات آب داشته باشیم، اختصاص دهیم.
هر کدام از ما در هر شغلی که هستیم می توانیم به نجات آب بپردازیم. سال گذشته که شعار روز جهانی آب، بحث آب و مشاغل بود، در یادداشتی به این امر پرداخته شد که چطور بسیاری از شغل ها به صورت مستقیم و غیر مستقیم با آب مرتبط هستند. می توانیم در این روز به ارتباط شغل و کار روزمره مان به آب بیاندشیم و همین طور به گام هایی که برای نجات آب می توانیم داشته باشیم. مهم نیست این گام ها کوچک باشند مهم این است که برای آب کاری بکنیم. اگر کار و تحصیل ما نیز با آب ارتباط جدی ندارد، می توانیم با اختصاص زمانی هر چند کوچک در سمن ها (NGO) محیط زیستی و آبی نظیر جمعیت ناجیان آب، در نجات آب سهیم باشیم. مهم این است که در کنار مطالبات درستی که در حوزه اقتصاد و اجتماع و سیاست داریم و در رسانه ها، گفتگوهای خانوادگی و … دنبال می کنیم، آب هم که آینده ما و تمدنمان در دست اوست، در لیست اولویت ها و دغدغه های ما قرار بگیرد.
مطمئن باشید وقتی بخشی بزرگی از جامعه ما، نجات آب را بخواهند، مدیران و مسئولان جامعه نیز مجبور می شوند، حرکت های اساسی تری را دنبال کنند.
از حضور شما در این مصاحبه متشکریم.
من هم متشکرم و امیدوارم رسانه های مکتوب، مجازی و تصویری کشور از فرصت هایی نظیر روز جهانی آب، خیلی بیشتر استفاده کنند و نخبگان و مردم را به نجات آب و محیط زیست، دعوت کنند.