عکس‌ها؛ راوی غم‌های پدر ملی شدن صنعت نفت ایران | دخترخوانده‌ای که نور چشمی شد
خبرآنلاین – قلعه احمد آباد چند سالی هست که به روی بازدیدکنندگانش بسته است؛ قلعه‌ای در قلب روستای احمدآبادِ مصدق. در مجاورت روستاهای حسین‌آباد، حسن بکول و قارپوزآباد در بخش مرکزی شهرستان نظرآباد و هفت‌و‌نیم کیلومتری جنوب غربی شهر آبیک.
الهه محمدی: «من را می‌بینی؟ ۵۱ سال است که صاحب ندارم. صاحبم مرده؛ از آن روزها که سنگفرش‌هایم، درخت‌هایم، پله‌هایم جان پناه غم‌های صاحبم بود حالا ۵۱ سال می‌گذرد. ۱۰ سال همدمی کردم با او. آن روز که تبعیدش کردند پیش من، من جوان‌تر بودم. میخواستم به او دلداری بدهم بگویم پیرمرد! غصه نخور! تو دیگر مرد تاریخی. کارها کرده‌ای برای مردمت. گیریم که چند سالی هم مهمان من باشی اما تو کار خودت را کرده‌ای مرد، زانوی غم بغل نگیر! میخواستم به او بگویم من که خوشحالم از برگشتنت. اینجا بی‌وجود تو که صفایی ندارد. میخواستم به او بگویم دوباره برخواهی گشت دوباره سخنرانی‌های آتشین خواهی کرد. مردم که دست از سر تو برنخواهند داشت. میخواستم بگویم… اما نمی‌دانستم بعد از ۱۰ سال همدمی با او خانه آخرتش می‌شوم. نمی‌دانستم می‌آید جاخوش می کند وسط همین پذیرایی. برای همیشه.
الان که دارم این ها را به تو می گویم دلم خیلی گرفته؛ علف های هرز تمام باغم را فراگرفته اند. کاشی های حیاطم ترک بر داشته، درخت هایم خشکیده اند. نه کسی می آید نه کسی می رود. من که روزی ۱۵۰ تا نوکر و کلفت را به خودم دیده ام انگار سال ها است که مرده ام. گه گاهی کسانی مثل تو می آیند برای سرکشی اما چند سالی هست که آن ها را هم راه نمی دهند. غریب مانده ام. مثل صاحبم.»
در قلعه که باز شد انگار در و دیوار آن اینگونه زبان باز کرده بودند؛ می‌گفتند بیا تا برایت بگوییم خاطرات گوشه‌نشینی آن پیرمرد دماغ عقابیِ دل خسته را که روزی نیویورک تایمز به او لقب «خیره‌سر»، «وسواسی» «عجیب و غریب» و «بد پیله کله شق» می‌داد اما در آخر می‌گفت چگونه می‌توان با یک آدم متعصب درستکار معامله کرد؟!
آخر هم با صاحبان غربی این روزنامه ها مصالحه نکرد تا آخر و عاقبتش منتهی شد به این قلعه. قلعه احمدآباد ِ«مصدق».
قلعه دربسته
«چند سالی می شود که درش بسته است. مخبر زیاد است می روند «راپورت» می دهند و آن وقت مدام باید جوابشان را بدهم. اما… باشد. بیا تا برویم»
این ها مقدمه باز شدن درِ قلعه احمد آباد بود. قلعه ای که ۱۰ سال دکتر محمد مصدق را در خود جا داد برای گذراندن روزهای تبعید بعد از کودتا و دستِ آخر هم همانجا ماندگار شد.
«ابوالفتح تک روستا» اینجا روزها گذرانده کنار «آقا». آشپزِ نوکرهایش بوده و حالا سال ها است کلیددار خانه ابدی او است. خیلی ها گفته بودند که دوست داشته اند محل تبعید محمد مصدق را ببینند اما تک روستا راهشان نداده؛ این بار اما با استقبال درها را باز کرد. اول قلعه راه باریکی بود از علف ها؛ علف های هرزی که می رسید به خانه دو طبقه ای که جان پناه نخست وزیر ایران شد تا روزهای بعد از کنار گذاشتنش از قدرت را آن جا بگذارند.
*شما از چند سالگی پیش آقای مصدق بودید؟
من در حدود ۱۴، ۱۵ ساله بودم که شاگرد آشپز شدم و بعد از یکسال آشپز شدم که در زمان تبعید آقا بود. حاج حسن آشپز آقا بود و وقتی که او به مرخصی می رفت، من می پختم و برعکس و با هم همکاری می کردیم. پرسنل زیادی داشتیم. . همین جا هم که آن زمان هیچ امکاناتی نبود اما برای ما یخچال و امکانات مهیا کرده بود. درواقع او مالک و ارباب ما بود. آب به ما می داد درحالی که زمین مال او بود برایش شخم می کردیم. حتی تراکتورهای شخم را هم او در اختیار ما گذاشت و همه این کارها را او می کرد و ما تنها کشاورزی اش را می کریم که سال ۴۲ کشاورزی را هم بین کشاورزان تقسیم کرد و برای خود و بچه هایش ۴۰ هکتار برداشت
*شنیده ام غیر از احمدآباد چند روستای دیگر هم برای دکتر بود. درست است؟
بله؛
صالحیه، حسن بکول و حسین آباد. این چهار تا ده مال خود دکتر مصدق بود که اینجا بود و پایتختش احمدآباد. ۴ تا ده هم مادرش پایین تهران داشت که شامل عباس آباد، رستم آباد و دو تا ده دیگر هم بود که عایدات آنها برای بیمارستان نجمیه می رفت و برای مردم بی بضاعت صرف می شد به طوری که به اینجا مراجعه می کردند، نامه می گرفتند و به بیمارستان می رفتند تا رایگان معالجه شوند. تا حتی موقع ناهار که می شد، ناهارشان را می دادیم و آقا ۱۰ تومان هم اطوکرده در پاکت می گذاشت که به عنوان کرایه ماشین صرف پرداخت هزینه رساند به تهران جهت معالجه شود. این در مورد کسانی بود که بیماری وخیم داشتند.
ماجرای یک گور بی‌نشان
گفت آنجا را می‌بینی؟ کنار آن پله‌ها. آنجا همان جایی است که آن عکس معروف را انداخته. نشسته روی زمین تکیه زده به عصایش.
تک روستا راه افتاد؛ قدم به قدم قلعه آشنای او بود. قفل طبقه پایین را که باز کرد مستقیم رفت سراغ قبر «ارباب» و زانو زد کنار قبر «برای ما ارباب بود. ارباب این روستا و سه روستای دیگر. غلامحسین خان گفت که می خواهد پدرش را برای دفن کردن به اینجا بیاورد ولی وصیت او این نبوده است. وصیت دکتر مصدق این بود که در شهدای ۳۰ تیر در ابن بابویه دفن شود که دکتر فاطمی هم آنجا دفن شده و تختی هم همینطور. تختی هم زیاد برای سر زدن به اینجا می آمد. لذا مصدق وصیت کرده بود که در ابن بابویه دفن شود ولی در عین حال گفته بود چنانچه مخالفت کردند مرا به احمدآباد ببرید در اتاق پذیرایی دفن کنید. به طور امانت در تابوت بگذارید و اگر زمینه مساعد شد، مرا به شهدای ۳۰ تیر منتقل کنید که زمینه مساعد نشده و یک مقدار هم جو بدتر شده. البته نمی دانم چه انگیزه ای باعث شده که این جو بدتر شده. شاید اینها هم نظری نداشته باشند و صلاح می دانند که یک وقت شلوغ نشود و به همین صورت اینجا ممانعت می کنند. هرچند که مدتی در اینجا آزاد بود و مردم برای فاتحه خوانی می آمدند ولی این فاتحه هم الان منتفی شده و گفته اند که حق نداریم کسی را برای فاتحه خوانی به مزار دکتر مصدق ببریم.»
رویش را با پارچه پوشانده اند نه سنگ قبری دارد نه نام و نشانی. فقط عکسش را قاب کرده اند به عنوان نشانه گذاشته اند روی قبر. این مزارِ پدر ملی شدن صنعت نفت ایران است. نور کم رمقی که از پنجره اتاق به قبر او تابیده انگار امتداد حصر او است…
عکس‌ها راوی‌اند
انگار برگشته ایم عقب؛ مصدقِ مغموم اتاق به اتاق قدم برداشته در روزگار تبعیدی این خانه و حالا یکی از آشپزهای این قلعه روایتگر آن روزها است؛ «این عکس روی دیوار را می بینی؟ این همان لحظه‌ای است که در دادگاه ارتش بر سر ارتشی‌ها داد می‌زد که بدبخت ها شما مملکتتان را فروخته اید. من نفت را ملی کردم، حالا میخواهید من را اعدام کنید؟! خب اعدامم کنید!»
این ها را می گوید و راه می افتد: «این عکس کابینه اش است، آن هم دکتر فاطمی است. این مرد لحظه ای دکتر مصدق را تنها نگذاشت. حتی پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را همین مرد به مصدق داد آخر هم جانش را روی همین موضوع گذاشت.»
می رود سراغ یکی از کمدها، پوشه ای بیرون میکشد و می گوید این عکس ها برای همان روزهایی که آقا اینجا بود. این عکس را ببین. این که جلوی آقا نشسته ضیاء السلطنه همسرش است. اینجا داشت به آقا می گفت مرد سیاست را رها کن! خانه ام را ویران کردند فرزندانم ناراحت هستند. رها کن این کارها را! آقا هم اینطوری جوابش را داد: مملکت ما بیشتر از این ها نیاز به فداکاری دارد…»
داروخانه غلامحسین‌خان
اینجا اتاق نشیمن است. مهمان هایش می آمدند اینجا او را می دیدند. تک روستا اینگونه می گوید؛ «اینجا داروخانه دکتر غلامحسین خان بود. تمام اشکاف ها پر از دارو بود. غلامحسین خان هفته ای یک روز می آمد اینجا و مریض ها یکی یکی می آمدند معاینه می‌شدند. آن زمان شپش از سر و کول ما بالا می‌رفت. بدبختی بود، نظافت نبود. ولی وقتی نفت ملی شد مملکت گام به گام رشد کرد.»
اتاقِ تنهایی‌ها
می رویم بالا. نرده آهنی آبی رنگِ کنار پله ها را که می گیرم می گوید «آخرهای عمر آقا بود که این نرده را زدیم. نمی توانست برود بالا در اتاقش بماند.»
به اتاقش که می رسیم همه چیز دست نخورده است. تختش، رختخواب پهنش روی زمین، بالش‌ها و بخاری نفتی‌اش. پالتوهای ضخیمش که تصویرشان را در عکس های سفید و سیاه آن زمان زیاد دیده ایم.
«آقا پارچه که سفارش می داد برای نوکرها هم از همان ها سفارش می داد. فقط عبایش با ما فراق داشت. همان عبای معروف.»
عکس های نوه هایش روی طاقچه است؛ تک روستا اشاره می کند به یکی از این عکس ها؛ «این معصومه مصدق است. دختر غلامحسین خان. آقا او را خیلی دوست داشت. معصومه خانم سال ۷۷ و فکرکنم در جریان قتل های زنجیره ای بود که کشته شد. الان هم ساختمان موزه و کتابخانه که داخل محوطه قلعه ساخته اند به یاد او نامگذاری شده است.»
سندهای بیمارستان نجمیه با امضای «آقا»
کمدها پر از کاغذهای مربوط به بیمارستان نجمیه است. تک روستا می گوید دخل و خرج بیمارستان مرتب برای دکتر ارسال می شد و او هم بعد از بررسی دقیق آن ها مهر باطل شد روی آن ها می زد. «آقا همه چیز را کنترل می کرد، نمی خواست بیکار باشد.»
سفره نان، لنگ حمامش و پیژامه اش را نگه داشته اند. حمام و دستشویی اش داخل اتاق است و هنوز صابونش هم همان جا است. روی روشویی. عینکش خرد شده و تک روستا می گوید میراث قول داده عینکش را درست کند. کراوات آبی دکتر محمد مصدق یکی دیگر از وسایل شخصی او است که تک روستا با ملایمت آن را از چمدان خارج می کند و می گوید «تا جایی که در توانم باشد همه وسایل آقا را حفظ می کنم. تا لحظه آخر. تا آخرش عمرش هم که ۱۴ اسفند ۱۳۴۵ بود پیشش بودم. تا آخرین روز. مصدق، مرد وطن پرستی بود. زندگی اش را برای مردم فدا کرد. یعنی ما این را عینا دیده ایم. ما اصلا هر مشکلی داشتیم پاسگاه معنایی نداشت. اینجا دکتر مصدق هم پدر ما بود و هم ارباب ما بود و هم بزرگ ما بود. هرچقد در رابطه با دکتر مصدق صحبت کنیم، خیلی کم است.»
مصدق رعیت بیکار دوست نداشت
یک بهارخواب هم گوشه اتاق جا خوش کرده. تک روستا می گوید آقا یک روزهایی می رفت داخل بهارخواب با دوربینش کشاورزها را نگاه می کرد. کشاورزها زمستان ها کاری نداشتند و همینطوری دور هم می نشستند. یک روز آقا یکی از نوکرها را صدا کرد و گفت چرا کشاورزها بیکارند؟ آن آقا هم جواب داد آقا زمستان است الان بیکارند. آقا هم گفت یعنی چی بیکارند؟ من برایشان کار درست می کنم. فردایش دستور داد که کشاورزها کود از حمام تپه بیاورند داخل زمین ها خالی کنند. دوست نداشت کسی بیکار باشد.
از درهای زخمی خانه حشمت‌الدوله تا پونتیاک آقای نخست وزیر
سنگ مزارش گوشه همان کتابخانه تازه تاسیسی است که کنار ساختمان اصلی برپاشده؛ تک روستا می گوید«سنگ مزار آقا است. این را خریدیم که بگذاریم روی قبرش اما هنوز به وصیتش عمل نشده»
دو دهنه درِ آهنی طوسی رنگ کنار سنگ قبر است. می گویم این همان دری است که شعبان بی مخ کوبید به آن؟ می گوید: این همان در است. روز کودتا شعبان بی مخ ماشینش را کوبید به این در که در خانه آقا بود در حشمت الدوله. برای یادگاری آورده اند اینجا.
آن طرف تر در جایی که سال ها است قرار است موزه دکتر مصدق شود، ماشین او قرار داد؛ یک پونتیاک مدل ۱۹۴۸ سبز رنگ. تک روستا می گوید با این ماشین خریدهای قلعه را می کردیم. راننده اش عبدالله خان بود. او را می برد به ده هایش سر بزند.
دعوتم کرد سوارش بشوم. سوار ماشینِ آقای نخست وزیر. کیلومتر شمار عدد ۴۶ هزار را نشان می داد. انگار پا گذاشته باشم به همان سال های تبعید. من رانندگی کنم مصدق عقب باشد. برویم سربزنیم به رعیت‌ها و شب برگردیم.
*آقای تک روستا! گفتید که تا روز آخر در کنار دکتر مصدق بودید. از آن روزهای آخر بگویید.
دکتر غلامحسین خان پسر آقا یکی، دو هفته قبل از فوت دکتر مصدق آمد و به ما دستور غذای عدس آب پز داد. یعنی هر روز صبح باید می رفتیم و دستور غذا می گرفتیم. مثلا امروز جوجه کباب می خواست یا دو سیخ کوبیده یا کباب برگ یا قورمه سبزی یا خورشت قیمه نساء یا قیمه بادمجان. درواقع هر غذایی که دستور می داد، همان روز همان غذا را پخت می کردیم. وقتی صبح دستور پخت غذا را می داد چنانچه مهمان داشت، اضافه هم دستور می داد. عدس آب پز را هم لای غذاها بالا فرستادیم و پرسید که این چیست؟ دکتر غلامحسین خان که پسرش بود گفت که من خودم گفتم برای شما بپزند. دکتر مصدق به خودش گفت که «هان، دکتر مرگت آمده!» درواقع خودش فهمید. بعد گفت که من بروم ویزا بگیرم و شما را برای معالجه به خارج ببرم اما ایشان نپذیرفتند و گفت غلام! من دست خارجی ها را از این مملکت کوتاه کردم و الان زیر تیغ آنها نمی روم که جراحی شوم. دکترهای خوبی در بیمارستان مادرمان که خانم نجم السلطنه از طایفه قاجار بود، هستند و من به خارج نمی روم. علاوه بر این به اطباء ایران توهین می شود. ما دکترهای خوبی اینجا داریم و اگر عمرم باشم، خواهم ماند و اگر عمرم نباشد که خود از بین خواهم رفت. دو بار او را زیر برق گذاشتند تا سرطان حنجره اش بهبود پیدا کند.
بار سوم غلامحسین خان به ما زنگ زد که «بابام از دست رفت». دکتر مصدق را به بیمارستان نجمیه برده بودند و دو بار زیر برق گذاشتند. درواقع وقتی دکتر مصدق مرحوم شد و غلامحسین خان به ما زنگ زد و گفت که پدرم از دست رفته و می خواهیم پیکرش را به آنجا بیاوریم و از ما خواست که چیزی ردیف کنیم تا مردم گرسنه نمانند. ما هم گفتیم آقای دکتر فکر می کنم بهترین راه برای ما این باشد که دو حلب پنیر از آبیک ردیف کنیم و با بلندگو دستی توسط ۴، ۵ نفر در روستاها اعلام می کنیم که هرکس تخم مرغ رسمی دارد بیاورد و پولش را هم بگیرد. ارباب مصدق مرحوم شده و ما می خواهیم تخم مرغ را آبپز کنیم تا هرکس آمد دو تا تخم مرغ با یک مقدار پنیر به طور علی الحساب تا سیر شود در اختیارش بگذاریم. تعداد زیادی تخم مرغ جمع شد و خیلی ها حتی پول تخم مرغ هایشان را نگرفتند و به برخی که ضعیف تر بودند بالاجبار پول تخم مرغ هایشان را دادیم واین تخم مرغ ها را آبپز کردیم و دو تا حلب پنیر هم در کنارش گذاشتیم و یک نفر را مسئول گذاشتیم تا نانها را قیچی کرده و دسته دسته درست کند تا هرکس که می آمد تخم مرغ پوست بکند و بخورد. درواقع به این صورت از مردم پذیرایی کردیم تا دکتر در اینجا دفن شد.
* من یکسری از نامه هایشان را خوانده ام که بارها در آن نامه ها آرزوی مرگ کرده بود! تاحالا شده بود که در مورد کودتا با شما صحبت یا دردودل کند. چیزی بگوید که ناراحتی هایش را نشان دهد؟
او ناراحتی زیادی داشت و تمام زندگی اش در وصیتنامه اش نوشته شده. چون می دانست ما در حدی نیستیم که دردش را به ما بگوید، با ما درمیان نمی گذاشت که چه مشکلی دارد. اما عینا بیماری او را می دیدیم که کنار نردبان نشسته بود و در عالم خودش بود. هرکاری کرد که بالا برود، دیگر نتوانست. جلوی آشپزخانه چوب زده بودیم که این محوطه دیده نشود اما از پشت این چوبها نگاه می کردیم. من دیدیم که او نمی تواند بلند شود و آشکارا دیدم که دستش را دراز و تقاضای کمک کرد. دستش را گرفتیم و به طبقه بالا بردیم و بعد لوله گذاشتیم که دستش را بگیرد. فاصله بیماری و فوت او هم طولی نکشید اما اینطور نبود که دردش را به ما بگوید ولی ما دردمان را به او می گفتیم. ما هر مشکلی که داشتیم، می رفتیم و می گفتیم و ایشان مشکل ما را حل می کرد. از هر قسمتی که مشکل داشتیم، مشکل ما را حل می کرد. اینطور نبود که بی تفاوت باشد. مرد بزرگی بود. احتیاج پول هم نداشت و همیشه پول را در اختیار مردم می گذاشت. با خدا و مردم دار بود. احتیاج به چیزی نداشت. می خواست مملکت روی پای خودش بایستد. نظرش این بود که از دولتهای بیگانه پرهیز کند و حاضر به کنار آمدن با آنها نبود.
*فکر می کنید کدام یک از خصوصیات آقای مصدق هنوز در این روستا وجود دارد و مورد احترام مردم است؟
او در این روستاهایی که مال خودش است، احترام خاصی دارد. همه مردمش کلا دکتر مصدق را دوست دارند. چون مردی بود که هیچ زمان به پول فکر نمی کرد و همیشه به مردم فکر می کرد. مجاورها و اطراف هم به این صورت بودند. به طالقان و دورترین روستا که بروید و از آنها سوال کنید که به احمداباد و قلعه مصدق رفته اید، چیزی درخواست کرده اید، بی جواب نمانده اند. مثلا یکی عنوان می کرد که فرزند یا همسرش بیمار است. علاوه بر اینکه بیمارستانش رایگان بود، حتی کرایه اش را هم می داد و دستور می داد که به آبدارخانه برای پذیرایی چای و آشپزخانه برای صرف غذا بروند تا جواب نامه شان را بدهد و دنبال کارشان بروند. آن زمان که برق نبود و برای ما یخچالی درست کرده بود که اگر جاده ساوه رفته باشید،دیده اید که دیوارگیری های بلندی هست.
ماجرای یک تنبیه
تک روستا از خاطره ای شخصی می گوید. خاطره ای که به قول خودش برایش درس زندگی شد؛
«دکتر مصدق مردی بود که وجودش بسیار برای جامعه ارزش داشت. از دروغگویی، دزدی، کلک، حقه بازی بدش می آمد. یک نمونه کوچکی که برای خود من رخ داد این بود که یک روز من با کامیون دکتر یونجه بردم تهران که بفروشم. رفتیم به سه راه آذری رفتیم و بارمان را خالی کردیم ماشینمان را باید در گاراژ می گذاشتیم و در کاروانسرای حشمت الدوله می خوابیدیم. موقع برگشت وقتی که سر سه راه عسگری رسیدیم، پاسبان به کامیون ما ایست داد. راننده نگه داشتیم و گفت که برو جریمه را که می نویسد، بگیر. رفتم و گفتم ببین سرکار! ننویس. می دانی ماشین مال کی هست؟ گفت مال دکتر مصدق است، می دانم. گفتم خب، ننویس. گفت آخر نمی شود. من همیشه می نویسم. گفتم نه، ننویس. پاسبان گفت دلیل شما چیست که می گویید ننویس؟ گفتم دلیلش این است که شما به جای ۵ تومان جریمه ای که برای ماشین می زنی، از من ۲ تومان بگیر و ۳ تومانش را ننویس. من هم می نویسم، انعام پاسبان! من پیش خودم فکر کرده بودم که ما از آنجا که آمدیم و مرا با این ماشین فرستاده، بتوانم لااقل کاری انجام دهم که فراخور حالم شود. پاسبان هم گفت که والله دکتر مصدق مرد بزرگی است و اینطوری نیست. مرا به دردسر نیندازی. گفتم نه بابا! من آنجا پیشش هستم. یک جور آبش می کنم، برود. این بیچاره ۲ تومان از من گرفت و ۳ تومان را هم ندادیم.
صبح رسیدیم و صورت خرجمان را دادیم که بالا برود. در حین راه دیدم که صدای زنگ شتری بزرگ که با سیم آویزان کرده بودند، بلند شد. دکتر مصدق دستور می داد که مثلا با من کار دارد، خانمی بود که آن طناب را می کشید و سیدعلی اکبر جویا می شد که با چه کسی کار دارند و مصدق مثلا می گفت که با من کار دارد یا با مباشر یا دیگری. گفت با تک روستا کار دارم. ما در حین اینکه به خانه می آمدیم و بین راه نرسیده بودیم، برگشتیم. من فکر کردم که خدایا چه شده که به این زودی من را خواست؟ حتما خوشش آمده که من ۳ تومان به نفعش کار کرده ام! رفتم و سلام کردم و پرسید که آمدید؟ گفتم بله. گفت آقای تک روستا در صورت خرجتان نوشته اید که انعام پاسبان ۲ تومان. درست است؟ گفتم بله آقا. من پاسبان را دیدم و دمش را دیدم و ۲ تومان به او دادم و ۳ تومان ندادم درحالی که همیشه ۵ تومان جریمه می کرد. گفت درست است همیشه ۵ تومان جریمه پای این ماشین نوشته می شد ولی شما به این صورت نوشته اید.
درواقع او خیلی دقیق بود و ذره بین بود. یعنی هر کاری که در بیمارستان نجمیه انجام می شد، سر ماه می آمد و اینجا می نشست و پاکتهای بزرگ را یکی یکی کنترل می کرد و مهر باطلی «بازدید شد» را می زد و بعد بایگانی می کرد. اینطور نبود که مثلا اینجا نشسته و نداند که در تهران چه می گذرد. خیلی دقیق بود. ما این حرف را زدیم و سرش را تکان داد و گفت که کار بسیار بدی کردی. گفتم چرا آقا؟ گفت چرا ۲ تومان انعام به پاسبان دادی؟ گفتم آقا ۳ تومان به نفع شما شد. گفت نه جانم، خیلی کار بدی کردی. در همین مشاجره ای که می کردیم، مباشر(سیدهدایت) می آمد تا حقوقهایمان را بدهد. سید هدایت را صدا زد و گفت که همراهت پول هست؟ گفت بله آقا. پرسید چقدر؟ گفت ۱۰ تومان. سید هدایت ۱۰ تومان را به آقا داد و گفت که بنویس به حساب آقای تک روستا که دیگر گوشش باشد که از این کارها نکند. گفتم آقا من نمی فهمم چه کار بدی کرده ام؟ گفت می خواهی بفهمی؟ گفتم بله. گفت بنشین. ما نشستیم و گفت پاسبان مملکت قانون مملکت است. تو قانون مملکت را نقض کردی و پاسبان مملکت را دزد کردی.
من آتش گرفته بودم و یکی، دو شب نخوابیدم و با خودم می گفتم خدایا این مرد چرا اینطوری است و با من چرا لج کرد؟ روز سوم مرا خواست و گفت من نمی توانم این را هضم کنم. گفتم آقا دیگر ۱۰ تومان مرا جریمه کرده ای اگر می خواهید مابقی حقوق ما را هم بردارید. دیگر من چیزی ندارم. می گفت که نه کار بدی کرده ای. بیا برو تهران و آن پاسبان را پیدا کن، سه تومان را بده و قبض جریمه را بگیر و بیاور. گفتم آقا من از کجا پاسبان را در تهران پیدا کنم؟ گفت که هر پاسبانی ۲۴ ساعت سر پست است و بعد استراحت است. اگر امروز رفتی و پیدایش نکردی، می روی در خیابان کاخ در آبدارخانه می مانی و می خوابی و صبح که پاسبان سر پست خود آمد قبض جریمه را از او می گیری. پول به من داد و گفت که برو این کار را بکن. این درحالی بود که او تبعید شده بود و مملکت دست کسی دیگر بود اما او هنوز مرد قانون بود. رفتیم و پاسبان از دور مرا دید و گفت که هان! کارت را کردی؟ گفتم دکتر مصدق اینطوری است.
خلاصه من قبض را گرفتم و نزد دکتر آوردم. دید و گفت بله، بارک الله این قبض به آن پاسبان می گوید که دزد نباش، خدمت کن چون حقوق می گیری. شما نگاه کنید! بخدا من گریه ام می گیرد که یک چنین کسی برای ۲ تومان چه بلایی سر من آورد. در دلم می گفتم که خدایا ۱۰ تومان من چه شد؟ اما فقط تشویق می کرد که خیلی خب، جانم کار بسیار خوبی کردی. قبض را گرفت و ما آمدیم اما ۱۰ تومان مرا نداد. بعد از دو، سه روز دیگر غذا پخته بودم که قدری هم خوب نشده بود. خودم دقیقا می دانم که اصلا غذا خوب نبود. فکر کردم که این بار هم ۱۰ تومان دیگر جریمه می کند. خیلی نگران و ژولیده رفتم و گفت که خیلی غذایتان عالی بود. گفتم آقا کجا عالی بود؟ یک ۱۰ تومان در پاکت اطوکرده به من داد. بیرون که آمدم، یواش در پاکت را باز کردم که ببینم چیست؟ دیدم درست همان ۱۰ تومان است منتها آن ۱۰ تومانی که از مباشر گرفت اطوکرده نبود اما ۱۰ تومان من نو و اطو کرده بود. درواقع به این صورت به من برگرداند. او واقعا مرد پاکی بود. حالا یکی می گوید که نماز می خواند؟ می گویم ای بابا شما کی هستید؟! اگر او دلش برای مردم نمی سوخت این بیمارستان به این عظمت را برای مردم به صورت رایگان نمی ساخت که معالجه شوند. به مملکت خیلی علاقه داشت.»
دخترخوانده‌ای به نام «کشور»
از قلعه که بیرون زدیم محلی ها گفتند بروید خانه آقای کشاورز. همان خانه ای که روبروی قلعه است. می گفتند مصدق آن دو را به هم رساند و برایشان جشن عروسی گرفت.
در که زدیم با خوشرویی استقبال کردند. خاطرات «کشور» خانم شروع داستانشان بود؛ «پدرم مغنی آقا بود. یعنی برایش چاه می کند. کوچک بودم که پدر و مادرم را از دست دادم. آن وقت دکتر مصدق پیام داده بود که من را ببرند خانه شان در تهران. در واقع من پیش ضیاء السلطنه همسر آقا بزرگ شدم. چند سال پیشِ «خانم» زندگی کردم. هیچ کس را نداشتم و خانم من را بزرگ کرد. تا موقعی که برایم خواستگار آمد. «آقا» برایم جهیزیه کرد. همه چیز هم برایم خریده بود. هنوز هم سرویس های قاشق و چنگال و چینی هایم را دارم. حتی سیسمونی اولین بچه ام را هم خانم و آقا برایم خریدند. آقا من را خیلی دوست داشت. به من می گفت کشور! من را بیشتر دوست داری یا این تربچه ها را! من هم می گفتم شما را. می خندید. آقا، خانم را خیلی دوست داشت. همیشه هم این را به او می گفت.»
ادامه می دهد: «روزی که اینجا تبعید شد مردم برایش قربانی خریده بودند اما نگذاشت یک دانه از آن گوسفندها را بکشد. می گفت مگر من از مکه آمده ام که برایم می خواهید قربانی کنید.»
آقای کشاورز هم خاطره دارد از «آقا». میگوید «او حق یک نفر را نمی خورد. هرکسی مریض می شد به خرج مصدق می رفت بیمارستان نجمیه تهران میخوابید. آن موقع که من میخواستم ازدواج کنم خیلی به من کمک کرد. سه شبانه روز برایمان عروسی گرفت. تمام خرج ما را داد. خدا رحمتش کند. خیلی بزرگ بود.»
کشاورز می گوید آن روز که «آقا» فوت کرد او به همراه چند نفر دیگر دکتر را در چندتا مجمع در جوب آب انداخته و او را شسته اند و بعد در مهمانخانه دفنش کردند. می گوید مصدق وصیت کرده بود که کشاورزهایم مرا غسل دهند. همین هم شد.
خانه آخر…
حالا سال ها است که آن «پیرمرد دریا» به قول انگلیسی ها اینجا مدفون است. سال ها است که دیگر نه نامه می نویسد از «زندان ثانی‌اش» و نه درددلی دارد برای همرزمان پیشینش که مکتوبشان کند در یک نامه. این گونه: « دادگاه نظامی مرا به سه سال حبس مجرد محکوم کرد که در زندان لشکر ۲ زرهی آن را تحمل کردم. روز ۱۲ مرداد۱۳۳۵ که مدت آن خاتمه یافت به جای اینکه آزاد شوم به احمدآباد تبعید شدم و عده‌ای سرباز و گروهبان مأمور حفاظت من شدند. اکنون که سال ۱۳۳۹ خورشیدی هنوز تمام نشده مواظب من هستند و من محبوسم و چون اجازه نمی‌دهند بدون اسکورت به خارج [قلعه] بروم در این قلعه مانده‌ام و با این وضعیت می‌سازم تا عمرم به سر آید و از این زندگی خلاصی یابم…»
اما نام میرزا محمد خان مصدق السلطنه سال ها است که در بین اهالی «احمدآبادش» زنده است. اهالی «خانه آخر».