محمد محبی
چندی است که اخبار بسیار تلخ و ناگواری از پادگان های کشور به گوش می رسد. اواسط مردادماه، یک سرباز در میدان تیر پادگان آموزشی کهریزک تهران به روی همقطاران خود آتش گشود؛ این تیراندازی چهار کشته و هشت مجروح به جا گذاشته است. بیست روز پیش از آن، در حادثه‌ای مشابه، یک سرباز وظیفه در پادگان آبیک در استان قزوین هم‌خدمتی‌های خود را به رگبار بست؛ سه نفر را کشت و هشت نفر را زخمی کرد. گفته می شود که دلیل بسیاری از حوادث این چنینی، جنون آنی سربازان به خاطر شرایط خدمت سربازی اجباری است.
سال گذشته نیز در کانون اصلاح و تربیت شهر مادوان از توابع یاسوج، مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد، یک سرباز وظیفه کانون اصلاح و تربیت، سه نفر از هم‌خدمتی‌هایش را در اقدامی ناگهانى با اسلحه ای -که گفته می شود کلاشینکف بوده-، به قتل می رساند و سپس آن گونه که منابع رسمی گزارش کرده اند با خالی کردن گلوله باقیمانده در سرش، به زندگی اش پایان می دهد. آن چنان که از گفته های منابع محلی برمی آید، تمام سربازان حدوداً ۱۸ تا ۲۰ ساله بوده اند. سرباز ضارب اهل گچساران و سه سرباز دیگر اهل همین منطقه مادوان بوده اند. در آن زمان یکی از منابع محلی به گفته بود: “نمی دانیم دعوا سر چه بوده، حتی نمی دانیم دعوایی در کار بوده یا نه”. دیگری با بیان این مطلب که حادثه می توانست کشته های بیش تری داشته باشد، گفته بود: “فردی دیگر، سرباز ضارب را کشته وگرنه او می خواست همه را بکشد”.(۱) گفته این فرد البته توسط مسئولان قضایی تکذیب شد و تاکید شد که فرد ضارب پس از کشتن هر سه نفر، اقدام به خودکشی کرده است.
تحقیقاتی که پیش از این انجام شده است، نشان می دهد شرایط محل خدمت و نامتقارن بودن این شرایط با وضعیت روانی افراد، تا حدود زیادی می‌تواند افکار خودکشی یا خودزنی را در بین سربازان پر رنگ تر کند. خودکشی در میان همه گروه های سنی وجود دارد ولی فراوانی آن در میان جوانان، و به ویژه سربازان، به خاطر شرایط خاص آنان در این دوره، بیش تر است. افکار خودکشی، مقدمه اقدام به خودکشی است و علل متعددی از جمله عوامل جسمی، روانی، اجتماعی، خانوادگی و شغلی می توانند به وجود آورنده این افکار باشند. محیط‌های نظامی به علت ماهیت استرس‌زای خود، می توانند سبب افزایش افکار خودکشی در سربازان شوند. یافته های پژوهشی درباره چرایی خودکشی سربازان، نشان داد که میزان افکار خودکشی در سربازان ۵,۸ درصد است (۲). اتفاق هایی که در این مورد رخ می دهد، می تواند زنگ هشداری برای نهادهای نظارتی باشد تا بهداشت روانی سربازان را در اولویت قرار دهند. بهداشت روانی در یگان های نظامی از لحاظ اهمیت حفظ و ارتقای سلامت جسمانی و روانی پرسنل نظامی و بهره وری و افزایش توان رزمی نیروهای مسلح از اهمیت غیر‌قابل اجتنابی برخوردار هستند. از این رو، محققانی که روی مشکلات دوران سربازی تحقیق کرده اند، معتقد هستند ارائه برنامه های آموزشی درباره ارتقای سلامت روانی سربازان امری ضروری است که اگر به آن توجه نشود، تبعات جبران ناپذیری در پی خواهد داشت.
اما بی تردید اصل خدمت سربازی اجباری از همه لحاظ اعم از انسانی، اخلاقی، عقلانی، حقوقی، و حتی شرعی قابل نقد است.
خدمت سربازی در ایران و جهان
کشورهای مختلفی در طول تاریخ تلاش کرده اند با اجباری کردن خدمت سربازی، آماده دفاع از خود در برابر “دشمن” باشند. قانون خدمت سربازی اجباری در کشورهای زیادی اجرا می شد. اما بسیاری از این کشورها به طور اساسی در این قانون تجدیدنظر کرده اند. از میان ۱۹۷ کشور جهان، تاکنون ۱۱۲ کشور سربازی را حذف کرده و ارتش حرفه ای دارند. ۲۸ کشور سربازی کم تر از یک سال دارند. در ۹ کشور از سربازان در امور نظامی مسلحانه استفاده نمی شود. ۱۰ کشور سربازی انتخابی دارند. ۱۲ کشور از ترکیب سربازان داوطلب و اجباری استفاده می کنند. ایران در کنار ۲۵ کشور دیگر ۱۸ ماه و یا بیش تر سربازی، بدون حق انتخاب و همراه با به کار گیری در امور عملیاتی نظامی دارند. آیا ایران باید در سال های آتی به جمع کشورهایی که شیوه سربازی را تغییر داده اند، بپیوندد؛ یا رویه کنونی هم چنان مطلوب تشخیص داده خواهد شد و باقی خواهد ماند؟
از زمان تشکیل ارتش نوین در ایران توسط رضاشاه پهلوی، قانون خدمت وظیفه در ایران اجرا شده و هنوز هم اجرا می شود. من هم به مدت دو سال در ارتش خدمت کردم. خاطرات جالبی از آن دوران دارم و تجربیات خوبی در آن دو سال کسب کردم. اما آیا این شیوه و این سیستم منصفانه و عادلانه است!؟ این که یک پسر جوان را در بهترین سال های دوران جوانی به کاری اجباری، آن هم بدون دستمزد، واداشت، با ابتدایی ترین موازین حقوقی (به ویژه حقوق کار و اصل بدیهی و اساسی رضایت مندی در کار و پرداخت دستمزد در قبال کار) در تضاد است.(۳) از طرف دیگر آیا زمینه های اقتصادی و لجستیکی و فرهنگی برای تاسیس نیروهای مسلح حرفه ای (ارتش، نیروی انتظامی و غیره) در ایران وجود دارد؟
آن چه که مسلم است، وضعیت کنونی قابل ادامه نیست. هم چنین تغییر در وضعیت کنونی، با توجه به وضعیت منطقه و ساختار نیروهای مسلح، اگر نگوییم غیرممکن، اما طبیعتاً بسیار سخت و زمان بر است، لذا اگر خواست و اراده ای برای تغییر هست، باید هرچه زودتر آغاز شود.
نقد خدمت سربازی از دیدگاه فقه شیعه و حقوق موضوعه ایران
در دفاع از خدمت سربازی در ایران بعد از انقلاب به متن اصل ۱۵۱ قانون اساسی استناد می شود. متن این اصل بدین قرار است: “به حکم آیه کریمه «و اعدوا لهم مااستطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدوالله و عدوکم و آخرین من دونهم لا تعلمونهم الله یعلمهم» دولت موظف است برای همه افراد کشور برنامه و امکانات آموزش نظامی را بر طبق موازین اسلامی فراهم نماید، به طوری که همه افراد همواره توانایی دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند، ولی داشتن اسلحه باید با اجازه مقامات رسمی باشد”.
اما به چند دلیل، اصل فوق نمی تواند توجیه گر خدمت سربازی اجباری باشد:
اول – این اصل صرفاً نظر به “آموزش نظامی بر طبق موازین اسلامی” دارد و نه تامین نیروی انسانی رایگان برای دستگاه ها از جمله دستگاه های نظامی و انتظامی.
دوم – در این اصل، قید “بر طبق موازین اسلامی” موجود است؛ سوال این است که آیا قاعده “لاضرر و لا ضرار فی الاسلام” -که یکی از مهم ترین قواعد فقه در اسلام است-، با این سبک از خدمت سربازی اجباری که از جوانان بیگاری می کشند تطابق دارد؟ در حالی که بر اساس تحقیقات انجام شده (از جمله تحقیقات مرکز پژوهش های مجلس)، نظام اجباری هم موجب ضرر فردی است و هم اجتماعی؛ بدیهی است که اجتماع از افراد آن تشکیل می شود.
سوم – بر اساس همین یک قاعده لاضرر، می توان نتیجه گرفت که نباید حقوق اساسی افراد را نادیده گرفت؛ از جمله حقوق اساسی، حق انتخاب سرنوشت است. توضیح این که خداوند انسان را آزاد آفریده و او این حق را داده است که انسان، مسیر زندگی خودش را تعیین کند و نظام خدمت اجباری در واقع، منحرف کننده اجباری مسیر طبیعی انسان است.
چهارم – اصل نهم قانون اساسی می گوید: “در جمهوری اسلامی ایران، آزادی و استقلال و وحدت و تمامیت اراضیکشور از یکدیگر تفکیک ناپذیرند و حفظ آن ها وظیفه دولت و آحاد ملت است. هیچ فرد، گروه یا مقامی حق ندارد به نام استفاده از آزادی، به استقلال سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و تمامیت ارضی ایران کم ترین خدشه ای وارد کند و هیچ مقامی حق ندارد به نام حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور، آزادی های مشروع را، هرچند با وضع قوانین و مقررات، سلب کند”؛ لذا هیچ شخصیت حقیقی و یا حقوقی حق زیر پا گذاشتن حقوق دیگران را ندارد. اما وقتی که سربازی، اجباری باشد، در واقع حقوق اساسی فرد را نادیده گرفته ایم و در پی این، آزادی های مشروع او را محدود و سلب کرده ایم.
در زمان رضاشاه که قانون خدمت سربازی اجباری تصویب و مورد اجرا قرار گرفت، برخی از علما هم چون آیت الله نورالله اصفهانی (یکی از علمای برجسته دوره مشروطه) بر ضد آن قیام کردند و سرانجام هم با توطئه حکومت وقت کشته شدند. آن موقع اعضای حوزه علمیه تهران طی نامه ای نوشتند: “تمام آقایان حجج اسلام و حصون ایمان دامت برکاتهم از امورات شخصیه و مشاغل نوعیه خود دست برداشته اند و متفقا به کلمه واحده در مقام… جلوگیری از هر قبیل قوانینی که به خلاف قوانین مقدسه اسلام وضع شود قیام و اقدام دارند، بالاخص در قضیه نظام اجباری که فوق العاده از تحمل خارج و طاقت فرساست. امید است که به همم عالیه آن ذوات مقدسه (ائمه اطهار) و جدیت کامله و پافشاری، رفع و دفع این قانون جابرانه و خانمان ویران کن شود”.(۴)
پانوشت ها:
-
رگبار پشت دیوارهای پادگان، روزنامه وقایع اتفاقیه، شماره ۴۷۱، ۱۷ مرداد ماه ۱۳۹۶
-
انیسی، جعفر و دیگران، بررسی شیوع افکار خودکشی و عوامل مرتبط با آن در میان سربازان، تهران: ۱۳۸۵، مجله طب نظامی، شماره ۲(دوره ۸)، صص ۱۱۸-۱۱۳
-
مدحی، علی، حقوق کار، تهران: ۱۳۹۶، انتشارات کتاب آوا
-
رسایل مشروطیت، جلد اول، فصل سوم، رسایل حاج آقا نورالله اصفهانی، تهران: ۱۳۷۴، پژوهشگاه علوم اجتماعی
-
برای اطلاعات بیش تر ر.ک به وبسایت رسمی نظام وظیفه و خدمت اجباری