علی رنجی‌پور
پدیده حاشیه‌نشینی در مشهد و خراسان رضوی بیش از هر جای دیگری در ایران به چشم می‌آید. از یکسو آمار و ارقام، نشان از وضعیت دشوار مردمی دارد که در حاشیه شهر به سختی امورات می‌گذرانند، از سوی دیگر شواهد و قرائن حاکی از آنند که نخستین نشانه‌های بحران‌های اجتماعی و سیاسی در این منطقه آشکار می‌شود.
مشهد دماسنج بحران در ایران است. از شورش ۱۳۷۱ مشهد گرفته تا اعتراضات دی ماه ۱۳۹۶؛ پیش از آنکه آتش بحران در ایران شعله‌ور شود، دود آن در شمال شرق ایران دیده شده و می‌شود؛ از آسیب‌های اجتماعی گرفته تا بحران‌های رومزره و چالش‌های نفسگیر سیاسی اقتصادی.
نهضت ساخت‌وساز افراطی ایران در اواخر دهه ۱۳۸۰ از مشهد آغاز و اولین نشانه‌های رکود هم چند سال بعد همانجا پدیدار می‌شوند؛ خراسان رضوی هم پایتحت موسسه‌های مالی است و هم صدرنشن نرخ طلاق و رکوردار کودکان سرراهی در کشور. و هم پایگاه و پایتخت دولت سایه و غیررسمی ایران؛ چنانکه خطبه‌های احمد علم‌الهدی بیش از خطیبان جمعه در پایتخت در شکل‌گیری بحران‌های سیاسی اهمیت و تاثیر دارد…
«حاشیه‌نشینی» و «تمرکز امکانات اقتصادی و سیاسی» وجه مشترک و کلیدواژه وضعیتی است که مشهد را و در مقیاسی بزرگ‌تر استان خراسان رضوی را در موقعیت یک پیش‌نشانگر بحران قرار داده است. از این رو بررسی پدیده حاشیه‌نشینی در مشهد و استان خراسان رضوی، به عنوان منطقه‌ای پیش‌رو در بحران‌های شهری، تصویری بزرگ از وضعیت موجود ترسیم می‌کند.
وقتی از خراسان صحبت می‌کنیم از چه حرف می‌زنیم؟
خراسان دومین قطب مهم اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی ایران است.
جمعیت: خراسان رضوی بعد از تهران دومین استان پرجمعیت است. بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت این استان ۶.۵ میلیون نفر بوده که حدود نیمی از این جمعیت در مشهد زندگی می‌کنند. جمعیت استان خراسان طی فاصله سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵، ۷.۳ درصد زیاد شده است. این عدد یک درصد بالاتر از نرخ رشد جمعیت ۵ ساله کل ایران است. رشد جمعیت در شهر مشهد، اما بیشتر از سایر نقاط استان است، چنانکه طی ۵ سال، ۹.۲درصد به جمعیت شهر مشهد اضافه شده است. این عدد ۲.۵ درصد بیشتر نرخ رشد ۵ ساله جمعیت تهران و ۱.۸درصد بیشتر از متوسط نرخ رشد جمعیت کلان‌شهرهای ایران است.
مشهد دماسنج بحران در ایران است. از شورش ۱۳۷۱ مشهد گرفته تا اعتراضات دی ماه ۱۳۹۶؛ پیش از آنکه آتش بحران در ایران شعله‌ور شود، دود آن در شمال شرق ایران دیده می‌شود.
تراکم جمعیتی در استان خراسان ۵۴ نفر در هر کیلومتر مربع است، اما در شهر مشهد ۸۷۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع زندگی می‌کنند. این در حالی است که تراکم جمعیت در دومین شهر بزرگ استان، نیشابور دست کم هزار نفر در هر کیلومتر مربع کمتر است. تراکم جمعیتی مشهد قابل مقایسه با شهرهایی مانند ریودوژانیرو، یوکوهاما و مادرید است.
با این همه توزیع جمعیت در شهر مشهد چندان متوازن نیست. در بعضی مناطق این شهر (منطقه ۱۲) تراکم جمعیتی کمتر از ۲ هزار نفر است. و در بعضی مناطق (منطقه ۴) نزدیک ۲۰ هزار نفر در کیلومتر مربع می‌رسد که حدود ۵ هزار نفر بیشتر از تراکم متوسط شهر تهران (۱۵ هزار نفر در کیلومترمربع) است. اگر اقتصاد را با ابزار تولید ناخالص ملی اندازه‌گیری کنیم، استان خراسان بعد از تهران و اصفهان بزرگ‌ترین اقتصاد منطقه‌ای در ایران است. بر اساس آخرین آمار حساب‌های منطقه‌ای مرکز آمار ایران (مربوط به سال ۱۳۹۴)
اقتصاد: استان خراسان رضوی و به‌خصوص مشهد از نظر اقتصادی نیز موقعیت ویژه‌ای در ایران دارد. بر اساس آمار حساب‌های منطقه‌ای مرکز آمار ایران، سهم استان از تولید ناخالص ملی ۵.۵ درصد است و از این نظر خراسان رضوی پس از تهران، خوزستان و اصفهان بیشترین سهم را در اقتصاد ایران دارد. اگر نفت را در محاسبات نیاوریم، سهم مشهد از ۶درصد بیشتر می‌شود و به فاصله کمی پس از اصفهان سومین قطب اقتصادی ایران است.
مرکز تشکیلات بزرگ اقتصادی آستان قدس رضوی در مشهد است. اطلاعات معتبری و شفافی درباره حجم فعالیت‌های مالی و اقتصادی این سازمان در دست نیست، اما آنچه مسلم است در مجموعه هلدینگ رسمی وابسته به آستان قدس نزدیک به ۴۰ بنگاه فعال قتصادی در زمینه‌های صنعتی (از جمله شهاب‌خودرو، نساجی و فرش و سازمان معادن قدس رضوی)، انرژی (شرکت توسعه نفت و گاز رضوی)، ساختمان، داروسازی (ثامن)، کشاورزی ، دامپروی و صنایع وابسته و خدمات مالی (شرکت کارگزاری رضوی) مشغول به فعالیت‌اند. این سازمان‌ها همه معاف از مالیت‌اند و دست کم ۲۵ درصد (مالیات شرکت‌ها) از رقبای خود در بخش‌های دولتی و غیردولتی جلوترند.
در وب‌سایت رسمی سازمان اقتصادی رضوی گفته شده این سازمان در سال ۱۳۷۷ تاسیس شده و «در قالب بیش از ۷۰ شرکت و موسسه» فعالیت می‌کند. بیش از ۱۲هزار نفر نفر بصورت مستقیم و غیرمستقیم در شرکت‌ها و موسسات تابعه تحت پوشش این سازمان مشغول به کارند.
شاید برای آنکه بتوانیم تصویری کلی از اندازه آستان قدس رضوی در ذهن ترسیم کنیم، همین گفته کافی است که این سازمان در حدود ۳هزار و ۴۵۰میلیارد تومان به این سازمان بدهکار بود. این مبلغ تقریبا معادل درآمدهای استانی خراسان رضوی در لایحه بودجه ۱۳۹۷ است.
گردشگری: مشهد توریستی‌ترین شهر ایران است. بر اساس نتایج آمارگیری گردشگران ملی در بهار ۱۳۹۵، مشهد با رکورد بیش از ۱۳ میلیون نفر اقامت در شب، رکوردار گردشگری داخلی است. در گردشگری خارجی هم مشهد یک سر و گردن از بقیه ایران بالاتر است.
بر اساس آمار سازمان گردشگری در سال ۱۳۹۵، نزدیک ۵۳۰ هزار گردشگر خارجی از طریق فرودگاه مشهد وارد ایران شدند. فرودگاه مشهد پس از فرودگاه امام (با آمار ۹۷۰ هزار توریست) دوم بود. آمار ورودی فرودگاه مشهد، تقریبا ۸ برابر بیشتر از فرودگاه شیراز است که در سومین فرودگاه پررفت‌وآمد بین‌المللی در ایران است. بر اساس آمار ارائه شده در آمارنامه شهرداری مشهد در سال ۱۳۹۴، تعداد افراد خارجی که در آن سال برای زیارت حرم امام هشتم شیعیان به مشهد سفر کرده‌اند، بیش از یک میلیون و ۲۲۰ هزار نفر بوده است. این نزدیک به یک چهارم آمار کل گردشگران خارجی ایران است.
خراسان رضوی هم پایتحت موسسه‌های مالی است و هم صدرنشن نرخ طلاق و رکوردار کودکان سرراهی در کشور. و هم پایگاه و پایتخت دولت سایه و غیررسمی ایران.
موقعیت مذهبی: در میان ۱۴ معصوم شیعیان، فقط محل دفن امام هشتم در ایران و در مشهد است. این شهر بعد از مکه دومین کلان‌شهر مذهبی دنیای اسلام شناخته می‌شود که وضعیت اقتصادی، سیاسی و اجتماعی آن متاثر از هویت مذهبی آن است.
بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰ حدود ۹۹.۵درصد مردم استان خراسان رضوی مسلمان‌اند، اما تعداد اقلیت‌های مسلمان در آمارهای رسمی مشخص نیست، گفته می‌شود طبق برآوردهای غیررسمی بیش از ۷۰۰هزار نفر از جمعیت چند میلیونی اهل سنت، در مناطق مختلف خراسان زندگی می‌کنند.
این مساله البته موجب پریشانی برخی مراجع -عمدتا تندرو- شیعه نیز شده است چنانکه از آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی نقل شده: «به مسؤولان گفته‌ام اگر امروز برای تحرکات وهابیت و تلاش آن‌ها برای تغییر بافت جمعیتی تدبیری نیاندیشند شاید کار به جایی برسد که نتوان اقدامی کرد. اخیراً وهابیت تحرکات زیادی را در داخل ایران آغاز کرده‌اند که منشأ آن‌ها هم کشورهای خارجی هستند. سرعت اجرایی‌کردن برنامه‌های آن‌ها در داخل کشور هم زیاد است. کانون اصلی تشیع در حال حاضر ایران است و آن‌ها به همین دلیل به دنبال مبارزه با جمهوری اسلامی هستند و در این مسیر یکی از اصلی‌ترین برنامه‌هایشان تغییر بافت جمعیتی و افزایش اهل سنت است. ضمن این‌که در کنار این فعالیت به خرید زمین، خانه و املاک تجاری از شیعیان هم روی آورده‌اند. فشار به اقلیت‌هایی از شیعیان در برخی مناطق برای اجبار آن‌ها به مهاجرت و تغییر نسبت مذهبی از دیگر اقدامات وهابی‌ها محسوب می‌شود. اکنون در اطراف مشهد می‌بینیم که اهل سنت در حال خرید زمین و خانه‌ها از شیعیان هستند تا نسبت جمعیتی خود را افزایش دهند.»
موقعیت سیاسی و امنیتی: این نقل قول‌ها و حساسیت‌ها البته فاقد اعتبار اجتماعی است و بیشتر انگیزه سیاسی دارد. به هر حال مشهد بعد از تهران، دومین شهر مهم سیاسی ایران است که این سال‌ها عملا تبدیل به پایگاه جریان‌های تندروی محافه‌کار و پایتحت دولت سایه در ایران تبدیل شده است. سیاست‌‌زدگی در مشهد اما محدود به حوزه سیاست نیست، بلکه به شکل محسوس و قابل ملاحظه‌ای اقتصاد، فرهنگ و وضعیت اجتماعی این شهر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این خود سبب می‌شود که شکنندگی امنیتی نیز در این منطقه بیش از سایر نقاط کشور باشد. در سالهای اخیر به جز صخبت مراجع، مقام‌های اجرایی نیز به صراحت از مخاطرات امنیتی در حاشیه مشهد سخن گفته‌اند و رسما نسبت به شکل‌گیری جریان‌های تروریستی در این شهر هشدار داده‌اند.
***
همه ویژگی‌های بالا سبب شده، مشهد مقصد جذابی برای مهاجرت باشد، چنانکه آمار و ارقام نشان می‌دهند، نقش مهاجرت در افزایش جمعیت مشهد، پررنگ‌تر از هر چیز دیگری است. آمار و ارقام هم جدول مهاجران آمارنامه (صفحه ۷۳) مشهد نشان می‌دهد، در فاصله سالهای ۸۵ تا ۹۰ بیش از ۱۹۰ هزار نفر به مشهد مهاجرت کرده‌اند. جمعیت مشهد در سال ۱۳۸۵، بیش از ۲ میلیون و ۴۲۷ هزار نفر بود. در سرشماری ۱۳۹۰، جمعیت مشهد به ۲ میلیون و ۷۶۶ هزار نفر رسید یا به تعبیری ۳۳۹ هزار نفر به جمعیت شهر اضافه شد. کافی است این عدد را با جمعیت مهاجران مشهد مقایسه کنیم در خواهیم یافت که طی سالهای ۱۳۸۵تا ۱۳۹۰، بیش از نیمی از افزایش جمعیت حاصل از مهاجرت و تنها ۴۴ درصد افزایش جمعیت در ۵ سال حاصل زاد و ولد اهالی قدیمی‌تر شهر.
در بخش دوم این گزارش به ترکیب حاشیه نشینی در مشهد و برخی شهرهای استان خراسان رضوی خواهیم پرداخت.
از: ایران وایر