محمد فاضلی
انقلاب ایران در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ پیروز می‌شود. مهدی بازرگان نخست‌وزیر در فروردین ۱۳۵۸ سمت «وزیر مشاور در طرح‌های انقلاب» را ایجاد می‌کند و اساسنامه شورای عالی طرح‌های انقلاب هم به تصویب هیئت دولت می‌رسد. این شورای عالی قرار است طرح کلی نظام‌های تشکیل‌دهنده جامعه ایران برای رسیدن به اهداف جمهوری اسلامی را ارائه کند.
شوراهایی ذیل شورای عالی طرح‌های انقلاب تشکیل می‌شود و ۱۹۵ نفر از متخصصان کشور با صرف ۴۰۰۰ ساعت وقت «گزارش مقدماتی سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران» را در مرداد ۱۳۵۸ (وقتی هنوز قانون اساسی تدوین نشده) ارائه می‌کنند که در روزنامه کیهان هم منتشر می‌شود. شوراهای نُه‌گانه دیگری هم در آبان ۱۳۵۸ تشکیل می‌شوند و با مشارکت ۵۱ نفر از متخصصان کشور، گزارشی نیمه‌نهایی از سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی جمهوری اسلامی ارائه می‌دهند.
بوروکرات‌های انقلاب سیاست‌ها و برنامه‌هایی برای بازه‌های کوتاه‌مدت (۲ ساله)، میان‌مدت (۸ تا ۱۲ ساله) و بلندمدت (۱۲ تا ۱۶ ساله) تدوین می‌کنند و ۲۴۰ نفر متخصص در تهیه گزارش نهایی شرکت می‌کنند. مهدی بازرگان که دیگر نخست‌وزیر نیست، از طریق شورای انقلاب بر تهیه گزارش نظارت دارد. گزارش نهایی در اردیبهشت ۱۳۵۹ در ۲۵۶ صفحه تحت عنوان «سیاست‌های توسعه و تکامل جمهوری اسلامی ایران: اقتصادی-مالی، اجتماعی-فرهنگی، فضایی-کالبدی» از سوی دفتر طرح‌های انقلاب نخست‌وزیری منتشر می‌شود.
فایل این گزارش را می‌توانید در ذیل همین یادداشت دریافت کنید. تردید ندارم که اکثریت قاطع ایرانیان، بوروکرات‌ها و برنامه‌ریزان اقتصادی و اجتماعی ایرانی هیچ‌گاه این گزارش را نخوانده‌اند، اما این گزارش چه اهمیتی دارد؟ چرا امروز در ۴۰ سالگی نظام جمهوری اسلامی ایران بازخوانی جمعی این گزارش مهم است؟ اهمیت این گزارش حداقل در چند نکته است.
اول، شاکله اصلی گزارش قبل از اشغال سفارت آمریکا تهیه و منتشر شده و چندین ماه پیش از شروع جنگ در شهریور ۱۳۵۹ منتشر شده است، بنابراین روایتی از اهداف متخصصان جامعه ایران اول انقلاب از اهداف توسعه است، پیش از آن‌که تحت تأثیر شدید تنش در سیاست خارجی یا جنگ قرار گیرد.
دوم، تهیه‌کنندگان گزارش وضع کشور و جامعه در آغازین سال‌های نظام جمهوری اسلامی ایران را تشریح کرده‌اند و برای مثال در صفحه ۱۹۸ درباره وضع مالکیت نوشته‌اند «عدم وجود سیاست روشن در رابطه با انواع مالکیت در جامعه باعث شده است که محیطی مملو از عدم اطمینان، تجاوز به حقوق افراد و بی‌بند و باری به‌وجود آید. این خود بزرگ‌ترین سد راه به‌راه افتادن چرخ‌های اقتصاد کشور است. … روابط ناسالم کارگر و کارفرما، کارآیی واحدهای تولیدی را به نازل‌ترین سطح رسانده است … سرمایه‌گذاری در کارهای تولیدی و خدمات حتی در سطوح کوچک نیز به‌خاطر عدم اعتماد به آینده متوقف شده است.» این گزارش نگاه متخصصان بوروکراسی، دانشگاهیان و تکنوکرات‌های ایرانی به ایران بعد از انقلاب را نشان می‌دهد.
سوم، گزارش نشان می‌دهد اهداف تکنوکرات‌ها و بوروکرات‌ها برای آینده ایران چه بود. گزارش تصویری از ضرورت‌های کشور از نظر متخصصان در سال ۱۳۵۸ را نشان می‌دهد و برای مثال در صفحه ۱۳۸ آمده «بررسی‌های لازم برای تجدیدنظر در خطوط هوایی خارجی با دید گسترش این خطوط در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای هر چه زودتر صورت گیرد.» و درخصوص خطوط ریلی مقرر شده بود «تمام خطوط مدرنیزه و برقی شده و این امر در میان‌مدت (۸ تا ۱۲ سال) پایان یابد.» (ص. ۱۴۰)
چهارم، این گزارش برای شناخت نگاه اولین برنامه‌ریزان اقتصادی، اجتماعی و سیاستی بعد از انقلاب به جهان، ایران، توسعه، عدالت، آزادی، مالکیت و همه مقولات مهمی از این دست، اهمیت دارد. قضاوت کردن درباره امروز جامعه ایران بعد از چهل سال، نیازمند ارزیابی تفکرات نخبگان آن روز درباره همه این مقولات است. پرسش مهم این است که از کجا، با چه اندیشه‌هایی، چه ادراکی از جهان و ایران، و با هدف رسیدن به چه چیزهایی آغاز کردیم و در سایه این شناخت می‌توان اکنون را درست‌تر ارزیابی کرد.
«گزارش نهایی سیاست‌های توسعه و تکامل جمهوری اسلامی ایران» برای درک این‌که از کجا آغاز کردیم، برخی چه می‌اندیشیدند، اکنون کجا هستیم، چرا به برخی اهداف نرسیدیم و ارزیابی فاصله بین آن‌چه در ذهن متخصصان بود و آن مسیری که پیموده شد، مهم است. چهل سالگی زمان بازخوانی گذشته است و این گزارش ما را به همین بازخوانی دعوت می‌کند.
سیاست های توسعه و تکامل جمهوری اسلامی در ایران (فایل با فرمت پی دی اف)