مدرسه فمینیستی: فرمان انقلاب مشروطه در ۱۴مرداد ماه ۱۲۸۵ خورشیدی صادر شد و زنان نیز در این حرکت مهّم سیاسی ـ اجتماعی حضوری چشمگیری داشتند. در واقع با پیروزی جنبش مشروطیت و رواج نوگرایی، زمینهی اجتماعی و فرهنگی تأسیس مدارس دخترانه فراهم گردید. در ابتدا زنان بدون مزد معلمی مدارس را بدست گرفتند، همین موجب شد در زمان بسیار کمی، دختران زیادی در مدارس به تحصیل مشغول شوند. زنان ایرانی در گذشته مشارکت اجتماعی فعالی را در زمینهی مامایی و پرستاری، طبابت، معلمی و حتی نشر روزنامه داشتند. دکتر کحال، نخستین چشم‌پزشک زن ایرانی بود و اولین نشریه‌ی زنان یعنی «دانش» را منتشر کرده است.
خانم دکتر کحال در همان شماره نخست خود را چنین معرفی کرد: «این کمینه خانم دکتر صبیه مرحوم میرزا محمد حکیم باشی جدیدالاسلام این جریده موسوم به دانش را علی الحساب هفته‌ای یک نمره تقدیم ارباب ذوق و دانش می سازم…»[۱] به روایتی وی همسر یک روحانی معروف زمان خودش بود. پدرش محمد حکیم باشی، از اقلیت‌های مذهبی همدان بود که پس از پذیرش اسلام، نام محمد را بر خود نهاد. بدین ترتیب او که مقدمات طب را نزد پدرش فرا گرفت و سپس آن را در مدارس مبلغین مسیحی تکمیل کرد و به عنوان چشم پزشک به کار مشغول شد.
چنانکه در همان نشریه می‌خوانیم: «اعلان: محکمه کحالی این خادمه ملت در خیابان جلیل آباد بود حالیه کما فی السابق همه روزه قبل از ظهر سوای جمعه در جزو اداره روزنامه دانش از برای پذیرایی مرضای چشم حاضرم. خانم دکتر کحال». نشریه «دانش»، در واقع اولین نشریه‌ی اختصاصی زنان بود که به صورت هفتگی از ۱۰ رمضان ۱۳۲۸ هـ .ق تا ۲۷ رجب ۱۳۲۹ هـ .ق در ۳۰ شماره‌ی ۸ صفحه‌ای انتشار می‌یافت. از توصیه‌های اکید خانم کحال مسئله‌ی «حفظ الصحه» خانه و اطفال است که به دلیل آشنایی با اصول بهداشتی و طبی، این موارد را بسیار دقیق تشریح و توضیح می‌نماید. وی همچنین تربیت اطفال را آغاز تولد، به عنوان راهگشا و راه حل بسیاری از مشکلات و عقب ماندگی‌های اجتماعی توضیح می‌دهد (دانش،دهم رمضان ۱۲۳۸هـ .ق. شماره‌ی یک ، صص ۳-۲ ). در نخستین شماره دانش توضیح داده شده بود که این مجله فقط به موضوعات خانوادگی «تعلیم خانهداری، شوهرداری و بچه‌داری و…» می‌پردازد و مجله دانش «به کلی از پلتیک و سیاست مملکتی سخن نمی‌راند.». در عمل نیز به مسائل سنتی زنانه مورد علاقه زنان طبقه متوسط و بالا (نظیر بهداشت، درمان و بچه‌داری) می‌پرداخت و خواستار اصلاحات اجتماعی نبود و دیدگاه اجتماعی و سیاسی آن بسیار میانه‌رو بود. هرچند که گاهی به موضوعاتی نظیر زنانی که به طور غیرقانونی بچه‌دار می‌شدند و کودکان سرراهی، بی‌حرمتی‌هایی که گاه درخیابان به زنان می‌شد، و زنان طبقه متوسط شهری که پس از ازدواج به چشم کنیز برای شوهرانشان دیده می‌شدند هم می‌پرداخت.
مجله دانش با انتشار مقاله‌هایی متعدد درباره بهداشت، خانهداری، نظافت، نگهداری و مراقبت از فرزندان، نگرش جدیدی را به زنان جامعه ایران ارائه کرد و ضرورت تحول و دگرگونی در زمینه تلقی از بهداشت و تربیت و پرورش کودکان را خاطر نشان کرد. انتشار این روزنامه پس از ۳۰ شماره به دلایل نامعلومی (احتمالاً مشکلات مالی) متوقف گردید. (از این نشریه تنها شش شماره بدست آمده است. ر. ک. به: شکوفه به انضمام دانش، نه.)
بهداشت عمومی
اگر بخواهیم مجموعه‌ی مقالات پزشکی و بهداشتی این روزنامه را در کنار هم قرار دهیم بیشترین سهم مقالات روزنامه‌ی دانش به این امر، یعنی پزشکی و بهداشت اختصاص خواهد یافت. در بخش مقالات بهداشت عمومی و پزشکی مسائل مبتلاء به روز جامعه به زبان ساده توضیح و تشریح گردیده است. به مبارزه با انواع وبا، توضیح درباره‌ی انواع وبا، بهداشت دندان، بهداشت چشم و گوش و دهان، اسهال، جوع، سوختگی، برنشیت، یبوست داده شده است و نیز در این بخش آموزش‌هایی درباره‌ی فواید نور آفتاب، مزایای استفاده از هوای آزاد به چشم می‌خورد.
روزنامه‌ی دانش به انتقاد از طب سنتی ایران می‌پردازد و در مذمت استفاده از شکسته‌بندها برای درمان می‌نویسد: «این را بدانید اطبایی که به واسطه علم تمام اسباب و آلات بدن انسان مثل آیینه در جلو چشم شان است همه‌ی ایشان شکسته‌بستی را به خوبی نمی‌دانند قصاب و حمامی و بعضی شکست‌بست‌های اسمی بی‌علم چگونه می‌توانند عضوی را جا بیندازند البته بدتر خواهند کرد».
در بخش بهداشتی روزنامه بیش از هر بخش دیگر از واژگان طبی و بهداشتی اروپایی استفاده شده است و همچنان‌که در بخش پایانی و نتیجه‌گیری اشاره خواهد شد این روزنامه برخلاف روزنامه‌های قبل از خود مانند صور اسرافیل و یا روزنامه‌های همزمان خویش بیشتر واژگان خود را از زبان انگلیسی گرفته است. به این جهت در همین بخش بهداشت عمومی به لغاتی برمی‌خوریم که فارسی نبشته‌ی اصل انگلیسی‌ست مانند: «انسومنیه»[۲] (به معنی بیخوابی)، یا «اوینت منت»[۳] (به معنی خمیر دارویی ـ پماد). همچنین است لغت دستگاه علمی، و برای زمان انتشارروزنامه بسیار تازه‌ی، «این کیوبیتو»[۴] (رحم مصنوعی که در آن کودکان نارس را تا وقت تولد حفظ می‌کنند) و درباره‌ی آن مقاله‌ی روشنگرانه‌ای نوشته شده است و جز خود واژه‌ی «این کیوبیتو»، اندازه‌های درجه‌ی حرارت این دستگاه با واحد اندازه‌گیری فارنهایت تعریف شده است. یا مقاله‌ی بسیار جالبی که درباره‌ی رادیوم و اختراع آن و استفاده از آن در پزشکی نوشته شده و نویسنده‌ی مقاله به احتمال قوی خود خانم کحال تذکر داده است که این مقاله را علاوه بر آن به مقصود معرفی این اشعه‌ی درمانی نوشته است به آن جهت به رشته‌ی تحریر درآورده که «خانم‌های محترم بدانند این اختراع بسیار مفید به واسطه‌ی یک انم دانشمندی از اهل فرانسه شده است که جماعت نسوان قابلیت و کفایت همه چیز را دارند. خانم مشارالیه اسمش مادام کیوریست[۵] (کذا) که در میان تمام اطباء و دواسازهای عمده عالم شهرت و عزتی پیدا نموده و قابل تمجید گشته است.».
نکته‌ی ظریف آن‌جاست که این خانم دکتر مقاله‌ی خود را درباره‌ی مادام کوری و رادیوم و رادیوتراپی (پرتو درمانی) در سال ۱۹۱۱ میلادی نوشته و کوری‌ها رادیوم را در ۱۸۹۸ کشف کردند و در سال ۱۹۰۳ زن و شوهر جایزه‌ی نوبل فیزیک را ربودند و خانم ماری کوری در همان سال ۱۹۱۱جایزه‌ی شیمی نوبل را هم به خاطر استفاده‌ی پزشکی از اشعه‌ی رادیوم به دست آورد و این نشان می‌دهد که نویسنده‌ی مقاله تا چه اندازه به مسایل روز حرفه‌ی خود نزدیک و آشنا بوده است. به علاوه مطالعه مقاله نشان می‌دهد که وی کاملاً رادیوم و طریق درمان با آن و اشعه سه‌گانه‌ی «آلفا» ، «بتا» و «گاما» را با مقدار برد و تأثیر آنها می‌شناخته است.
بهداشت اطفال و آیین بچه‌داری
در نوشته‌های این نشریه حفظ الصحه‌ی اطفال بیشترین حجم را در برگرفت، روش غذا دادن به کودک، درمان بیماری کودکان و روش شیر دادن کودکان از مواردی است که دانش، با وسواس و ریزبینی تمام به شرح آن می‌پرداخت؛ پس از آموزش علم بچه داری، رسم شوهر داری و خانه داری از دیگر موارد مورد بحث روزنامه دانش بود.
در این بخش مقالات بسیاری از آیین بچه‌داری و حفظ الصحه‌ی اطفال طبقه‌بندی شده است. در روزنامه درباره‌ی طرز شیر دادن طفل، طرز خواباندن او، محل خواب بچه، بیماری‌های بچه به تفصیل مطالبی آمده است. موضوع انتخاب دایه برای شیر دادن اطفال که از امور رایج آن زمان بوده به دقت حلاجی شده. برای انتخاب دایه شرایطی گذاشته شده که انتخاب را چندان آسان نمی‌نماید. در شماره‌ی ۲۴ دستوری برای ورزش اطفال به صورت مشق و ورزش آمده است که درباره‌ی چهار مشق سر، مشق دست‌ها، مشق بدن و مشق پا توضیحات کافی داده شده است.
بهداشت بانوان
در این بخش علاوه بر مباحث بهداشتی مانند مواظبت از مو، لب، دندان و پوست به موضوع خانهداری و برنامه‌ریزی تدبیر منزل توجه مخصوص شده است. شاید برای اولین بار برنامه‌ای برای نظافت خانه در شماره‌ی ۶ این روزنامه ارائه شده است. همچنان که دستور رفتار با مستخدمین منزل به خانم خانه داده شده. از جمله مرخصی هفتگی به خدمتکاران و چگونگی تعلیم خدمتکاران تازه و مراقبت بر نظافت آنها مورد بحث قرار گرفته است و نیز نحوه‌ی تهیه‌ی دفتر مخارج منزل و بودجه‌ریزی پول خانه به خانم‌ها ارائه گردیده است.
در کنار مسائل بهداشتی و تدبیر منزل، دستورهای زیبایی روزنامه نیز درخور توجه است. دستور استفاده از ماسک خیار و شیر برای نظافت پوست، دستور لباس پوشیدن و فر زدن به‌طور درست، مواظبت از تناسب اندام از طریق جایگزین کردن ساخارین به جای قند، نخوردن چربی، مصرف زیاد آب در صبح ناشتا، حرکت و کار جزو تعلیمات آرایشی و بهداشتی روزنامه است. تهیه‌ی ماسک از گیاه معروف به فجیل (یا ترب فرنگی) که در روزنامه نام انگلیسی آن به صورت حارص ردیش آمده که فارسی شده‌ی «هورس رادیش»[۶] انگلیسی‌ست و روزنامه آن را ریشه‌ی خردل نامیده، از جمله مطالب جالب دستورهای زیبایی‌ست که در بخش مربوط به بانوان به آن برمی‌خوریم. اما قابل تأمل‌ترین مطلب این بخش اشاره‌ی طنزآلودی‌ست که این روزنامه زنانه به امر حجاب دارد. نویسنده‌ی مقاله‌ای تحت عنوان «قشنگی لب و دندان»، در وسط مقاله می‌نویسد: «نقاب و روبنده در وقت بیرون آمدن از خانه برای محافظت لب و صورت از برای خانم‌ها بسیار چیز خوبی‌ست اگرچه می‌دانم در این دوره برخلاف میل بعضی هاست ولی مقصود ما حفظ الصحه است.». و بعد روبنده و نقاب را مانع استشاق انواع میکرب‌ها قلمداد می‌کند و باز تاکید می‌کند که: «خانم‌هایی که رو گرفتن را منسوخ می‌دانند به آنها عرض نمی‌کنم. خانم‌هایی که بی‌سلیقه هستند و رو می‌گیرند اگر نقاب می‌زنند باید پیچه‌ی آنها عربی اصل بسیار سنگین باشد.»
آگهی‌های روزنامه شامل آگهی‌های بازرگانی، از قبیل اعلان دوافروش‌ها، واردکنندگان لوازم زنانه، ابزار و آلات موسیقی و غیره است. بعد از آن به یک سلسله آگهی‌های مربوط به مشاغل برخورد می‌کنیم که آگهی‌های مربوط به مطب خانم دکتر کحال و خدمات پزشکی او بیشترین جا را به خود اختصاص داده است. در همین بخش به آگهی ورود و شروع به کار یک خانم طبیب امریکایی به نام دکتر مودی برمی‌خوریم که ضمن آن‌که پزشک عمومی‌ست از «امراض مخصوص به نسوان و قابلگی مهارت به کمال دارد». و هم در مطب خود در خیابان علاء الدوله از مرضا پذیرایی می‌کند و هم هفته‌ای دو روز در مریض‌خانه‌ی صحت «عموم طبقات خاصه خواتین و خانم‌های محترمه را می‌پذیرد.». روزنامه‌ی دانش از ورود این طبیب اظهار شادمانی کرده و از این که «مرضای مسلمین و غیرهم را» قرین صحت و سلامت می‌نماید و برایش بقا و ثبات از درگاه احدیت مسألت نموده است. هفت شماره‌ی بعد، روزنامه خبر از ورود طبیب زن دیگری می‌دهد که او هم امریکایی‌ست و دکتر کلارک نام دارد و تخصصش قابلگی و امراض زنان است و جنب سفارت امریکا «کل امراض زنان و مردانه را از صبح تا ظهر معالجه می‌نمایند.». روزنامه‌ی دانش در ذیل این اعلان به قابله‌های سنتی که با عدم رعایت بهداشت موجب مرگ زنان باردار می‌شدند حمله می‌کند و از مشکلات زایمان غیرطبیعی حرف می‌زند.
به این ترتیب مجله دانش نه تنها راهگشای روزنامه‌نگاری زنان در ایران شد بلکه با انتشار مقاله‌های متعددی درباره بهداشت، طب و بچه‌داری، ضرورت تحول و دگرگونی در زمینه تلقی از بهداشت، تربیت و پرورش کودکان و…. را مطرح کرد و نگرش جدیدی در این زمینه به زنان جامعه ایران ارائه نمود.
پانوشت:
[۱] خانم دکتر کحال، «سرمقاله» دانش، شماره (۱۳۲۸ هـ.ق) ، ص ۲.
[۲] insomnia
[۳] ointment
[۴] incubator
[۵] Madam Curie
[۶] Horse Radish