نگاه سیاستزده به تاریخ و دل‌سپردن به سخن سیاست‌پیشگان، بلای شایع دیگری است که تاریخ را از حقیقت خود تهی می‌سازد. به قول زنده‌یاد فریدون آدمیت، “اهل سیاست، اغلب مردم نااهل‌اند؛ از آن‌که، در سرشت سیاست، قدرت نهاده است و در نهاد قدرت، فساد سرشته است
ابوالفضل بیهقی : «مرا چاره نیست از باز نمودن چنین حال‌ها، که از این، بیداری افزاید و تاریخ به راه راست برود که روانیست در تاریخ، تخسیر و تحریف و تقتیر و تبذیر کردن …»
***
پیشتر گفتم ، دکتر متینی هیچ فرصتی را برای شُبهه افکنی در ذهن خواننده از دست نمی دهد. نمونه بدهم :
محقق محترم، در بخش آغازین کتاب( صفحه ۵ و۶ ) جمله ی معترضه ای را، از متن سخنرانی دکتر مصدق ( درمجلس چهاردهم ) جدا می کند، تا با استناد به آن ، او را ( تلویحآ) به کِذب متهم کند.
با هم بخوانیم :
متینی : « مصدق السلطنه با آن که در مجلس چهاردهم گفته است : ” … یک وقتی بنده در مدارس قدیم درس می خواندم … ” ، هرگز در مدارس طلبگی درس نخوانده است. وی ظاهرأ دوران معادل مکتب و دوره ی مقدماتی مدرسه های طلبگی را به مانند فرزندان متمکنین در زیر نظر معلمان سرخانه تحصیل کرده بود … » پایان نقل قول
بر من معلوم نیست ، طرح موضوعاتی از این دست ، گره از کدام معضل تاریخ معاصر ایران می گشاید.
اولأ ـ برخلاف ادعای آقای متینی ، دکتر مصدق نگفت که در « مدارس طلبگی » درس خوانده است. بلکه ، صحبت از « مدارس قدیم » در میان است.
ثانیأ ـ گیریم که منظور مصدق از« مدارس قدیم »، همان « مدارس طلبگی » باشد . آقای محقق تاریخ (از این کشف تاریخی !) چه نتیجه ای می خواهد بگیرد؟! که مصدق دروغ گفته است ؟!
واقعیت این است که عبارت منقول دکتر متینی ، جمله ی معترضه ای است ، از متن سخنرانی دکتر مصدق در مجلس چهاردهم ؛ که در ربط با اصلاح قانون انتخابات مجلس شورای ملی ایراد شده بود.
آن بخش از سخنرانی دکتر مصدق را باز نویسی می کنم ، تا ببینیم ، وقتی تحقیق تاریخی، آلوده ی اغراض شخصی و گروهی می شود ، چه سان ، اخلاق ِ پژوهشی و حتی انصاف و مروت نیز به چیزی گرفته نمی شود :
دکتر مصدق : « …من تصور می کنم که هیچکس در این مجلس موافق نباشد که تا قشون خارجی در این مملکت هست انتخابات بشود ( دکتر کشاورزـ با شرایطی) همه در این اصل موافق هستند. منتها طرز عمل، به نظر بنده با این طرح پیشنهادی فرق می کند. پیشنهاد بنده یک طوری است که نمایندگان مؤثراکثریت هم در جلسه ای که چهارشنبه شب ِ قبل تشکیل شده بود موافقت کرده بودند و چهارشنبه شب قبل جلسه ای از نمایندگان اکثریت و نمایندگان اقلیت تشکیل شد و درآن جا مذاکره شد. در آن جلسه به پیشنهاد خود ِ نمایندگان ِ اکثریت، قرار شد که لایحه بصورت طرح قانونی به مجلس بیاید که صدور فرمان انتخابات برای تجدید نظر در قانون انتخابات دو ماه تأخیر بشود. صبح که به مجلس آمدیم آقای نبوی … یکی از نمایندگان اکثریت که… آن طرح را تهیه فرمودند و به من ارائه دادند و فرمودند که عقیده ی ما این است که عوض دو ماه ، سه ماه بشود … طبق نظر اقایان اکثریت ، مدت دو ماه را بسه ماه پیشنهاد کردم ـ یک وقتی بنده در مدارس قدیم درس می خواندم در جامع المقدمات گمان کنم . به صمدیه که رسیدیم آنجا به این عبارت ” الناس مجزیون باعمالهم ، ان خیرأ فخیرأ ، ان شرأ فشرأ ” این عبارت را به چهار وجه می خواندند … حالا من تصور می کنم که مجلس ما هم بر چهار وجه باشد ، مجلسی که نمایندگان متمایل به [ همه ی] متفقین باشد ، این وجه اول ، مجلسی که نمایندگان آن متمایل به یکی از متفقین باشد این وجه دوم ، مجلسی که نمایندگان آن متمایل به متفقین دیگر باشد …» ۱
در حیرتم که محقق محترم ( به منظور «مچ گیری»! از دکتر مصدق ) چه رنج درازی را بر خود هموار می کند!
ــــــــــــــــــــــــــ
در بخش آغازین نوشته ی پیش رو آورده ام که ، جناب دکتر متینی ، چونان مدعی العمومِ تاریخ معاصر ایران، همه ی زوایای آشکار و پنهان زندگی دکتر مصدق را ، به قصد یافتن مدرک جرم علیه او کاویده است . برای آن که این داوری را ، دیگر بار مستدل کنم، نمونه ای پیش رو قرار می دهم :
در تاریخ ۴ تیر ۱۳۱۹، به دستور رضاشاه ، دکتر احمد متین دفتری ( داماد دکتر مصدق ) از مقام نخست وزیری خلع و باز داشت می شود. علی اصغر حکمت (وزیر کشور) نیز، همزمان از کار برکنار می گردد. درفردای برکناری و بازداشت احمد متین دفتری ، دکتر مصدق نیز ، از سوی عُمّال ِ شهربانی رضاشاهی دستگیر می شود و سپس ، در تاریخ ۱۶ [۱۷] تیر ۱۳۱۹، تحت الحفظ ، به زندان مخوف بیرجند انتقال می یابد. ( ۲ )
دکتر متینی ، شرحی بلند و البته دستچین شده و مغرضانه ، از ماوقع به دست می دهد ، که بعضآ ، برگرفته از کتاب « دکتر مصدق و نطق های تاریخی او در مجلس پنجم و ششم تقنینیه، گردآوری حسین مکی» است . از آن جا که ، بازنویسی روایت مذکور و پرداختن به مدعیات جناب متینی ، از حوصله ی نوشته ی پیش رو بیرون است ، تنها به یک مورد ( که ، در ربط با کشف تاریخی ! و شیوه ی بدیع ِ پژوهشی! محقق محترم است ) می پردازم .
دکتر متینی ، در زیر نویس صفحات ۱۲۱ـ ۱۲۲ کتابش می نویسد:
« دکتر مصدق وقتی در سال ۱۹۱۹ میلادی از سفر سوم خود به اروپا، از مسیر هندوستان به ایران باز گشت … در هند اتومبیلی خرید و با رانندۀ هندی وارد ایران شد و والی فارس گردید. از آن چه [ حسین ] مکی در بارۀ زندانی شدن ِ دکتر مصدق نوشته است معلوم می شود حداقل تا ۵ تیر ۱۳۱۹ ( = ۱۹۴۰م ) که مصدق توقیف شده است ، همین رانندۀ هندی در خدمت وی بوده است، و چون در آن سال ها، هند مستعمرۀ انگلیس بود و رانندۀ هندی ،” تبعۀ انگلیس”[ !] به شمار می رفته است، بیش از یک شب او را زندانی نکرده اند. آیا این رانندۀ هندی تبعۀ انگلیس در سالهای بعد نیز در خدمت دکتر مصدق بوده است ؟ تا چه سالی؟ موضوع مهم و قابل توجه آن است که چرا دکتر مصدق ، که شهرتش در تاریخ معاصر ایران بیش از هر چیز مدیون مخالفت او با انگلیس است، اجازه داده بوده است که در این مدت دراز یک فرد تبعۀ انگلیس در تمام اوقات در چاردیواری خانه اش در تهران یا احمد آباد او را به طور مستقیم و غیر مستقیم زیر نظر داشته باشد؟ آیا این راننده تبعۀ انگلیس در سال های بعد نیز در خدمت دکتر مصدق بوده است؟ [ سطور درشت نویسی شده ، به همین شکل در کتاب دکتر متینی آمده است ] . » پایان نقل قول
من یقین دارم که محقق جلیل القدر، به دلیل حُجب ذاتی و اخلاق پژوهشی ، شرم شان آمد که پرده ی حرمت د کتر مصدق را ، به گناه ِ فاحش ِ جاسوسی بیگانه ! بدرند. در واقع ، جناب متینی ، بیان حقایق را ، به من خوانده واگذار کرده اند تا خدمت مبارک ایشان عرض کنم که:
حضورِ مستمر و به سالیان ِ « رانندۀ هندی تبعۀ انگلیس » در کنار دکتر مصدق ، بخشی از قرار و مدار ِ دکتر مصدق ِ انگلوفیل !! با دولت فخیمۀ بریتانیا بوده است !! و در این جا ، فورآ بیفزایم که آن « راننده ی هندی تبعۀ انگلیس» ، نه یک مآمورساده ،بلکه عضو عالیرتبۀ MI۶ انگلیس بوده است !!
در پاسخ به این پرسش جناب محقق تاریخ ، که « آیا این راننده تبعۀ انگلیس در سال های بعد نیز در خدمت دکتر مصدق بوده است؟» ، باید عرض کنم که ، واقعیت ، همان گونه است که شما ( به کمک ترفند نوشتاری ) حکم فرمودید !! و بیفزایم که ، همه ی رویدادهایی که به « جنبش ملی شدن نفت » معروف شده و دکتر مصدق دستی در آن ها داشته است ، تحت رهنمودهای همین « راننده ی هندی تبعه ی انگلیس » و به عبارت روشنتر، مأمور عالی رتبه ی MI۶ انگلیس بوده است !!
به قول شاملو، روزگار غریبی ست!
ـــــــــــــــــــــــ
در دادگاه های آمریکا و کشورهای قانونمدار ، شاهد ( پیش از آغاز به شهادت ) مجبور به ادای سوگندی این گونه است که « حقیقت را بگوید ، تمام حقیقت را بگوید و چیزی جز حقیقت نگوید » .
جناب متینی، در بسیاری از موارد ( برای اغفال خواننده و به قصد پیش بُرد مدعیاتش ) آگاهانه و عامدانه ، پنهانکاری می کند وهمه ی حقیقت را نمی گوید.
نمونه بیاورم :
۱ ــ پیش تر گفتم که دکتر متینی ، قول ها و روایت های تاریخی را ، به گونه ای گزینشی در کتابش باز نویسی می کند، تا خواننده را به سمت و سویِ نتایج ِ تاریخی ِ مطلوب ِ خود هدایت کند.
از جمله ، برای آن که از دکتر مصدق ، نخست وزیری خود رأی تصویر کند، روایت دکتر غلامحسین مصدق ( پسر دکتر مصدق ) را ، به گونه ای تحریف شده به خورد خواننده می دهد. به بیانی روشنتر( با حذف آگاهانه ی بخش های کلیدی ِ روایت) حقیقت را از خواننده مخفی ساخته و او را گمراه می سازد.
در پانویس صفحه ی ۲۵۷ کتاب دکتر متینی می خوانیم :
متینی : « چند ماه بعد نیز وزیر دیگری (حسین نواب ، وزیر خارجه ) به علت دخالت های دکتر مصدق در کار آن وزارتخانه استعفا داد. دکتر غلامحسین مصدق نوشته است : ” خدمات و کوشش های صادقانه ی نواب … در دیوان دادگستری ، پدرم را تحت تأثیر قرارداد. وی ضمن قدردانی از او توصیه کرد [ نواب] مصدر خدمات مهمتری باشد … [ نواب ] وزارت خارجه را انتخاب کرد و مشغول کار شد. اما دورانش بسیار کوتاه بود و بر سر تعویض یکی از اعضای عالیرتبه ی وزارت خارجه [ عباس آرام ] از کار کناره گیری کرد. .. » وی [ نواب] بی آن که از شخص [ عباس] آرام و سوابق او دفاع کند، گفته بود : نمی تواند اصول و مقررات حاکم بر سرنوشت افراد را زیر پا بگذارد و حیثیت کارکنان وزارت خارجه را بازیچه ی شایعه پردازی ها کند. وی در برابر توصیه ، دستور و امر نخست وزیر ایستادگی کرد و سرانجام استعفا داد… ایستادگی نواب برای حفظ اصولی که بدان اعتقاد داشت ، نشانه ی عظمت شخصیت و استحکام قدرت روحی و اخلاقی او بود. » (پایان نقل قول )
حال، بخش هایی را که محقق محترم ، آگاهانه و عامدانه از روایت ِ دکترغلامحسین مصدق حذف کرده است ، باز نویسی می کنم ، تا میزان پایبندی جناب محقق تاریخ ، به انصاف و اخلاق پژوهشی بر ما معلوم شود :
دکترغلامحسین مصدق : « به پدرم گزارش داده بودند که غلام عباس آرام ، عضو عالی وزارت خارجه … فرد مورد اطمینانی نیست، علیه دولت انتقاد می کند، با مخالفان نهضت ملی ارتباط دارد و در شرایطی که ایران درگیر مبارزه با بریتانیا ست، صلاحیت ادامه ی خدمت در وزارت خارجه را ندارد. پدرم گزارش مربوط به عباس آرام را به حسین نواب، وزیر خارجه اطلاع داده بود و توصیه کرده بود او را از وزارت خارجه ، به محل دیگری منتقل کند… پدرم گفته بود: رسیدگی به سوابق این شخص [ عباس آرام ] و تشخیص صحت و سقم گزارش ها، نیاز به زمان دارد و ما در شرایط موجود فرصت این نوع کارها را نداریم …
بحث در باره ی سوابق عباس آرام و شایعات مربوط به وابستگی او به بیگانگان و نیز شخصیت سیاسی او ، با توجه به این که بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، در کابینه های منوچهر اقبال، اسدالله علم ، و حسنعلی منصور، وزیر خارجه ی ایران بود ، در چهارچوب این یاد داشت ها نمی گنجد… » (پایان نقل قول) ۳
محقق محترم ( که خود را به فراموشی زده است ) به خوبی می داند که ، نواب ، به دلیل اعتراض ِ آیت الله کاشانی ( نسبت به انتصاب او ، برای وزارت خارجه ) از کارش استعفا داده است، نه به دلیل دخالت دکتر مصدق.
در ادامه ی این نوشته خواهیم دید که چگونه دخالت ها و امر و نهی های آیت الله کاشانی ، برخی وزرای کابینه ی دوم دکتر مصدق ( از جمله نواب ) را مجبور به کناره گیری کرده است.
۲ ـ دکتر متینی ، در صفحه ۲۷۰ کتاب ، باز هم به پنهانکاری و تحریف دست می یازد و با بازنویسی ِ عبارت ِکوتاهی از روایت ِ بلند ِ دکترغلامحسین مصدق ، آن را مصادره ی به مطلوب می کند.
متینی : « دکترمصدق به حاج محمد نمازی بازرگان مقیم واشنگتن نیز مظنون بود و ، به چند تن از اعضای هیأت گفته بود : ” ما در این مأموریت به جز انگلیسی ها و عوامل آنها در آمریکا، با دو ایرانی متنفذ نیز سرو کار داریم یکی حاج محمد نمازی و دیگری گالوست گلبنگیان [ است ] باید مراقب آن ها باشیم.” به همین جهت قدغن کرده بود که هیچ یک از اعضای هیأت به عنوان مهمان به خانه ی نمازی نروند. ولی ” دکتر متین دفتری ، شایگان و بوشهری ” دعوت شام نمازی را قبول کردند”» .( پایان نقل قول) ۴
حال ، روایت دکتر غلامحسین مصدق را باز نویسی می کنم ، تا ببینیم که دکتر متینی ، چه گونه عبارتی را از دل متنی بلند جدا می کند ( تا آن را از محتوا و مضمونش تهی سازد) و سپس ،از آن ، در راستای تخریب دکتر مصدق و اغفال خواننده بهره بَرَد :
غلامحسین مصدق : « آقای حاج محمد نمازی، در امریکا، بخصوص در سفارت ایران نفوذ زیادی داشت. نمازی که بسیار ثروتمند بود، مقیم واشنگتن و صاحب خانه ای بزرگ و مجهز بود، که برای پذیرایی میهمانانش، که ایرانی های سرشناس و آمریکایی های متنفذ بودند، از آن استفاه می کرد.او با سفیر ایران، نصراله انتظام دوستی داشت.اعضای سفارت را به چشم کارمندان خود می نگریست و جمعی از آن ها را به خدمت خود در آورده بود. مثل ریگ پول خرج می کرد. چند روز که در نیویورک ماندیم، متوجه شدیم که مرد اول سفارت ایران، حاج نمازی است.همگی حقوق بگیر او بودند. کرایه ی آپارتمان مجلل سفیر ایران در نیویورک، که اغلب از محل اقامتش در واشنگتن به آن جا می آمد، به وسیله ی آقای نمازی پرداخت می شد. وی قصد داشت با استفاده از قدرت مالی خود ، اعضای هیئت نمایندگی ایران ، حتی پدرم را زیر نفوذ خود در آورد. پدرم در حین مسافرت به آمریکا، به من ، صالح، و دکتر فاطمی و یکی دو نفر دیگر از همراهان گفت ” در این مأموریت، به جز انگلیسی ها و عوامل آن ها در آمریکا، با دو ایرانی متنفذ سر و کار داریم؛ یکی حاج محمد نمازی و دیگری گالوست گلبنگیان ، باید مراقب آن ها نیز باشیم .
صحت پیش گویی پدر و سوء ظنی که نسبت به نمازی داشت، پس از کودتای ۲۸ مرداد به اثبات رسید. روز سوم دی ماه ۱۳۳۲، حاج نمازی، پس از مصاحبه ای که با خبرنگار روزنامه ی کیهان به عمل آورد، سیاست دولت زاهدی را در مورد واگذاری نفت ایران به کنسرسیوم تأیید کرد … چندی بعد حاج نمازی وزیر مشاور و سپس به سناتوری انتخاب گردید… » پایان نقل قول ۵
ـــــــــــــــــــــــــــ
یکی از منابع مهم دکتر متینی ( در تحقیق ِتاریخی اش ) کتاب ِ « خواب آشفته ی نفت » ، پژوهش آقای محمد علی موحد است. آن گونه که ، بخش های قابل توجهی از کتاب تحقیقی ِ جناب متینی، باز نویسی ِ دستچین شده ی مطالب و گزاره های مندرج درکتاب دکتر موحد است.
گرچه این کار، از یک منظر ، نوعی کتاب سازی است. اما، دکتر متینی ( بر خلاف ِ خَلَف ِ سارق الاقوالش ) به قصد کتاب سازی وارد « گود » نشده است. محقق محترم می کوشد ، شواهدی را
(از قلم ِ یکی از دلبستگان نهضت ملی) به گونه ای دستچین شده و تهی شده از مضون و محتوای تاریخی اش ، پیش روی خواننده قرار دهد و از آن ها برای پیش برد اهدافش بهره بَرَد.
واقعیت آن است که، محققینی همچون دکتر موحد ( به قصد روشن کردن گوشه های تاریک ِ تاریخ معاصر ایران) یافته ها و نو یافته های مربوط به نهضت ملی را ( بی هیچ ملاحظه و پرده پوشی ) در پژوهش های شان باز می تابانند و ( در پیوند با بررسی ِ تاریخی شان ) از آن ها بهره می برند. اما، دکتر متینی که در هیئت « پهلوان ِ » سلطنت ، وارد میدان شده است، تنها هدفش به خاک مالیدن پشت حریفان ! است، نه روشنگری .از این رو، ضوابط تحقیق برایش چندان محلی از اِعراب ندارد. مهم آن است که، جمله ، یا عبارتی را از درون بحثی تاریخی جدا کند و از آن برای مخدوش کردن ذهن خواننده بهره بَرَد.
نمونه بدهم . دکتر متینی ، در صفحه ی۳۴۶ کتابش (به کمک جمله ای جدا شده ، از متن ِ بحث ِ مندرج در صفحات ۷۳۰ ـ ۷۳۲ کتاب ِ دکتر موحد ۶) می نویسد :
متینی : « مصدق کوشید تا علاء از وزارت دربار بر کنار شود . ” برخی نمایندگان مانند مکی بر آن بودند که انتخاب وزیر در بار از حقوق شاه است” » .
حال، ماجرا را (نه آن گونه تحریف شده که آقای متینی به خورد خواننده داده است ) از قلم دکتر موحد نقل می کنم، تا ببینیم « تفاوت ره از کجاست تا به کجا » :
موحد : « یکی از مظاهراختلاف بین دولت و دربار بحثی بود که در باره ی انتخاب وزیر دربار، پیش آمده بود. ملاقات های محرمانه ی علا [ وزیر در بار ] با هندرسن ، مخصوصآ در جریان وقایع نهم اسفند … چیزی نبود که از نظر مصدق پنهان بماند. مسلمآ دخالت های شخص علا در آن ماجرا و گفت و گوهای او با آیت الله کاشانی و دیگران بود که [ قضایای ۹ اسفند را موجب شد ] … علا از آن پس نیز به ملاقات های محرمانه ی خود با هندرسن [ سفیر وقت آمریکا در ایران] ادامه داد. آن چه که [ پیشتر] زیر عنوان ” تبانی علا و هندرسن” … آورده ایم نشان می دهد که علا به سیم آخر زده و بی محابا به توطئه برضد مصدق برخاسته بود… [ قاسم غنی می گفت ، علا ]ذاتآ خائن نیست اما عُمّال سفارت خارجی می توانند او را آلت خیانت قراردهند … علا در آن ایام خود را آلت دست مغرضان و بدخواهان مصدق قرارداده بود… برخی از نمایندگان مانند مکی بر آن بودند که انتخاب وزیر در بار از حقوق شاه است … در محافل دولتی سخن از انتصاب کاظمی یا دکتر معظمی بود و حتی مصدق پیشنهاد کرده بود که مکی خود این پست را قبول کند. » . پایان نقل قول
مورد دیگر ، در ربط با مخالفت آیت الله کاشانی ، با برخی انتصاب های کابینه ی دوم دکترمصدق است . به لحاظ اهمیت موضوع و به منظور فراهم کردن زمینه ی درک و دریافت روشن و بی واسطه ی خواننده از ماجرا ، شرح دکتر موحد از این رویداد تاریخی را ( تقریبآ ) به تمامی باز نویسی می کنم .
دکتر موحد در صفحات ِ ۵۶۶ـ ۵۶۷ کتابش می نویسد :
« در کابینه ی جدید ِ دکتر مصدق … وزارت خارجه با حسین نواب [ بود ] .. دکتر مصدق ، سر لشکر محمود بهار مست را به ریاست ستاد ارتش و سرلشکر احمد وثوق را… به معاونت وزارت دفاع منصوب کرد . انتصاب این دو سر لشکر که از هواداران شاه و مورد اطمینان او بودند، به لحاظ آرام کردن شاه و تأمین اطمینان خاطر او بود. اما آیت الله کاشانی که قیام سی تیر … و روی کار آمدن مجدد دکتر مصدق را مرهون اقدامات خود می دانست ، متوقع بود که مصدق در انتخاب همکاران خویش نظر او را رعایت کند. آیت الله کاشانی از میان وزیران با نواب و اخوی مخالف بود. وثوق نیز که در حوادث سی تیر فرماندهی ژاندارمری را بر عهده داشت و به دستور او ، از حرکت گروه کفن پوشان به سوی تهران ، در کاروانسرا سنگی جلوگیری شده بود ، با مخالفت سخت کاشانی ، بقایی و مکی مواجه گشت. آیت الله کاشانی نامه ای به دکتر مصدق فرستاد و از انتصاب آنان شکایت کرد و تهدید کرد که اگر مصدق حاضر به تجدید نظر در این باب نشود، به عنوان اعتراض از شهر خارج خواهد شد. مصدق در تاریخ ۶ مرداد ماه سال ۱۳۳۱ به نامه ی آیت الله کاشانی [ این گونه ] پاسخ داد :
« نمی دانم در انتخاب سرلشکر وثوق و یا آقای دکتر اخوی که بدون حقوق برای خدمت گزاری حاضر شده اند و همچنین آقای نصرالله امینی که از فعال ترین اعضای نخست وزیری هستند ، حضرتعالی چه عیب و نقصی مشاهده فرموده اید که مورد اعتراض واقع شده اند. بنده صراحتۀ عرض می کنم که تاکنون در امور اصلاحی نشده است و اوضاع سابق مطلقآ تغییری ننموده است و چنانچه بخواهند اصلاحاتی بشود باید از مداخله در امور ، مدتی خود داری فرمایند ، خاصه این که هیچ گونه اصلاحاتی ممکن نیست مگر اینکه متصدی مطلقآ در کار خود آزاد باشد. اگر با این رویه موافقید، بنده هم افتخار خدمت گزاری را خواهم داشت، والا چرا حضرتعالی از شهر خارج بشوید ؛ اجازه بفرمایید بنده از مداخله در امور خود داری کنم . والسلام . »
دکتر موحد ، درادامه ی سطور بالا می نویسد :
« مخالفت آیت الله کاشانی با انتصابات مذکور، چندان دوام یافت که سرانجام آنها چاره ای جزاستعفا ندیدند. نواب استعفا کرد و حسین فاطمی، که با مکی و کاشانی روابط خوبی داشت به جای او منصوب شد. اخوی کنار رفت ، سرلشکروثوق هم جای خود را به سرتیپ مُهنّا داد . حسیبی می نویسد :
” من به آیت الله [ کاشانی ] تذکر دادم که [نواب ] مرد با شرف و علاقه مندی است و در نفت رُل مهمی بازی کرده است و بایستی از او دلجویی شود” » . پایان نقل قول
حال ، به شیوه انعکاس این رویداد، درکتاب ِ جناب متینی بپردازیم :
الف ـ دکتر متینی ( در صفحه ی ۲۹۹ کتابش ) شرح ماوقع را به گونه ای دستچین شده و گزینشی باز می گوید . به مَثَل ، هیچ اشاره ای به این موضوع نمی کند که ، « انتصاب … سر لشکر [احمد وثوق و بهارمست ] که از هواداران شاه و مورد اطمینان او بودند، به لحاظ آرام کردن شاه و تأمین اطمینان خاطر او بود » .
ب ـ پیشتر، با ادعایی از این دست ( از سوی دکتر متینی ) رو به رو شدیم که استعفای حسین نواب، ناشی از دخالت د کتر مصدق بوده است :
متینی : « چند ماه بعد نیز وزیر دیگری ( حسین نواب، وزیر خارجه ) به علت دخالت های دکتر مصدق در کار آن وزارتخانه استعفا داد . ۷
دیدیم که نواب به دلیل فشار آیت الله کاشانی مجبور به استعفا شد، نه دخالت ِد کتر مصدق. به همین دلیل ، دکتر متینی ، در شرح ِعلت استعفای « نواب ، احمد وثوق و بهارمست» ، نام آنان را ذکر نمی کند ؛ زیرا پروای آن دارد که ( با ذکر نام حسین نواب ) جعل تاریخی اش بر خواننده آشکار شود. از این رو، به جای نام بردن از آن ها ، از عبارت « آن سه تن » ، بهره می بَرَد :
متینی : « با وجود این جواب تند، آن سه تن چاره ای جز استعفا نداشتند. و این بود اولین برخورد رسمی کاشانی با مصدق ». ۸
محقق محترم ، حتی ، بعد از این تکاپوی فرهنگی ! نیز ، خاطر مبارک اش آسوده نمی شود و در آخرین لحظه ، نیش دیگری به مصدق می زند :
متینی : « در ضمن ، تکیه ی مصدق را به این موضوع که ” هیچ گونه اصلاحاتی ممکن نیست، مگر این که متصدی مطلقأ در کارش آزاد باشد” ، را نباید سرسری گرفت. » پایان نقل قول
دکتر متینی نمی گوید که چرا نباید آن عبارت را« سَرسَری گرفت » . اما، هوشمندی زیاد لازم نیست تا دریابیم که محقق محترم ( در این داوری نانوشته ) به عبارت ِ « مطلقأ در کارش آزاد باشد » نظر دارد.
دکتر متینی ( با تکیه بر واژه ی «مطلق» ) می خواهد بگوید ، رئیس دولتی که برای پیش بُرد برنامه ی اصلاحات ، « آزادی مطلق» بخواهد ، نخست وزیری خود رأی و مستبد است. در حالی که آن نامه ، یک متن حقوقی یا ادبی نیست ، که در آن هر واژه ، به ما به ازای ِمفهومی ِ خاص خود نظر داشته باشد ؛ بلکه یک تذکر ساده به آیت الله کاشانی است ، که ( به رغم ِ نظر دکتر مصدق ) می خواست « دولت تعیین کند». به بیان دیگر ، آن نامه ، از آیت الله کاشانی می خواهد که به امورِ روحانی ِ مؤمنین بپردازد و از دخالت بیجا در قوه ی مجریه دست بردارد. به همین روشنی.
ــــــــــــــــــــــــ
در مقدمه ی بخش آغازین ِ نوشته ی پیش رو آورده ام : جناب متینی ،هر جا و در هر نوشته ای ، نشانی از نگاه انتقادی به دکترمصدق یافت ، آن را در کتابش گِرد آورد.
یکی ازمهم ترین منابع مورد استفاده دکتر متینی ( برای تخطئه ی نهضت ملی ایران و دکتر مصدق ) کتاب ِ « اشتباه بزرگ ، ملی شدن نفت؟ » نوشته ی آقای ابراهیم صفایی است .
این را گفته باشم که ابراهیم صفایی ، «ملی شدن صنعت نفت ایران» را کاری نابخردانه و ناشی از توطئه ی کارتل های نفتی آمریکایی ، به منظور دست اندازی به منابع نفتی ایران ارزیابی می کند! و بر این یقین است که ، « فکر [ ملی کردن نفت] را هنری گریدی ( سفیر وقت آمریکا در ایران )، نورنبرگ ( رئیس هیئت مستشاران ماوراء بحار، در سازمان برنامه) و دوهر (دبیر شرقی سفارت آمریکا و از کارکنان سازمان سیا … ) مطرح ساختند و هدف آن ها بازگذاشتن راه بهره برداری کارتل های نفتی آمریکا از نفت جنوب ایران بود ». ۹
دکتر متینی ، برای تدوین بخش هایی از کتابش ، رساله ی « اشتباه بزرگ ، ملی شدن نفت » را پیش رو داشته و از آن گرته برداری کرده است ؛ و در مواردی ، حتی جملات ِ کتاب ابراهیم صفایی را ( با تغییراتی اندک ) در کتابش باز نویسی کرده است (بدون آن که به منبع مذکور ارجاع بدهد.)
نمونه بدهم :
۱ـ بحث مربوط به قانون « تحریم مذاکرات نفت » ( متینی ، صص۱۵۷ـ ۱۶۳)
ابراهیم صفایی : « دکتر مصدق در جلسه ی یازدهم آذر مجلس ، پس از خطابه مبسوط ، طرحی برای منع مذاکرات نفت دو فوریت در چهارماده تقدیم مجلس کرد…» ( اشتباه بزرگ ، ملی شدن نفت ص ۵۱ )
متینی : « دکتر مصدق در جلسه ی یازدهم آذر مجلس پس از خطابه ای مبسوط ، طرحی برای تحریم مذاکرات نفت … در چهارماده با قید دو فوریت تقدیم مجلس کرد…». (متینی ص ۱۵۷)
۲ـ بحث ِ مربوط به استیضاح ساعد مراغه ای :
صفایی : « ساعد … پیش از آن که رأی اعتماد بگیرد[ چون ] از ریشۀ این مخالفت خوانی ها آگاه بود… بی آن که به استیضاح ها … پاسخ گوید ، روز ۲۷ اسفند از نخست وزیری استعفا داد» .( صفایی، ص ۱۰۲)
متینی : ساعد… پیش از آن که بتواند از مجلس رأی اعتماد بگیرد … چون از ریشه ی این مخالفت ها آگاه بود، بی آن که به آن استیضاح ها پاسخی بدهد، در ۲۷ اسفند استعفا داد.( متینی ٍ ص ۲۱۰)
۳ ـ در مورد رزم آرا
صفایی : « رزم آرا گرایشی به سوی چپ نشان می داد… ده تن از سران آن حزب [ توده ] … با موافت پنهانی رزم آرا از زندان گریخته، به شوروی … رفتند… رزم آرا … از ادامه کار ” صدای آمریکا “..جلوگیری[ کرد ] و به خدمت چند مستشار آمریکایی در سازمان برنامه پایان داد» . صفایی ، صفحات ۱۰۹ـ ۱۱۰)
متینی : « … رزم آرا گرایشی به سمت چپ نشان می داد و احتمالآ یکی از نشانه های آن فرار ده تن از سران حزب توده به شوروی بود… رزم آرا از ادامه ی کار ” صدای آمریکا ” جلوگیری کرد…و به خدمت چند مستشار آمریکایی نیز در سازمان برنامه پایان داد. » (متینی ، ص ۲۱۴)
ــــــــــــــــــــــــــــ
به یک مورد دیگر از « شعبده های تاریخی » محقق محترم می پردازم و با ذکر نکته ای ، به این مقال خاتمه می دهم :
دکترمتینی در صفحه ی ۲۲۹ کتا بش می نویسد :
« اگر اینان [ مکی، بقایی ، حائری زاده ، عبدالقدیر آزاد ، شایگان و نریمان ] در مجلس شانزدهم نبودند، کار دکتر مصدق حتی در مراحل آغازی نیز به احتمال قوی با موفقیت همراه نمی شد که از قدیم گفته اند یک دست صدا ندارد. و دیدیم که وقتی چند تن از این افراد ، یکی یکی از پیروی بی چون و چرای دکتر مصدق دست کشیدند، کار به کجا کشید » .پایان نقل قول
دکتر متینی مدعی است که برخی از حامیان نهضت ملی ( همچون عبدالقدیر آزاد ، مکی ، حائری زاده ، بقایی ، آیت لله کاشانی و… ) در آغاز، همچون کودکانی معصوم و دست آموز، دست در دست دکتر مصدق نهاده و پا به پای او گام بر می داشتند ! دلیل جداسری آنان هم ، چیزی نبود، جز رسیدن به بلوغ فکری و یافتن شخصیتی مستقل و سپس ، بر گزیدن راه و رسمی دیگر!! البته ، دلیل خواستن از مورخ محترم ، زیاده خواهی و انتظاری ست بیجا !
ناسازگاری برخی از هواداران اولیه ی نهضت ملی و رفتار خصمانه و کینه توزانه ی بعدی آنان ، با دکتر مصدق ، بحث دراز دامنی است که مقاله ی مبسوط و مستقلی را می طلبد. از این رو، می کوشم ( با مراجعه به منابع تاریخی ) اشاره وار، به برخی از این جداسری ها بپردازم.
ابتدا، بخشی از گزارش ۲۸ فوریه هندرسن ( سفیر آمریکا در ایران ) به سفارت بریتانیا را نقل می کنم :
«… نیروهای اختلاف برانگیز [و ناسازگاری ] در درون جبهه ی ملی فعال می باشند ، که از هنگام به قدرت رسیدن مصدق ، دو بار وحدت این گروه را ، به سبب اختلافات شخصی به خطر انداخته اند. اولین شکاف [ پس از تشکیل دولت توسط دکتر مصدق ] در تقسیم منافع پدیدار گردید. عبدالقدیر آزاد، نماینده ی مجلس بر سر این موضوع [ یعنی ، مشارکت در قدرت ]از جبهه ی ملی جدا گردید. مکی و کاشانی و همین طور گروه حزب ایران در جبهه ی ملی ، عدم رضایت خود را… نشان دادند… مکی از این که در شمار همراهان … مصدق ( جهت حضور در شورای امنیت سازمان ملل] نبود، خشمگین گردید. وی و حائری زاده به طور آشکار از چند تن از نزدیکان نخست وزیر انتقاد نمودند و آن ها را کارگزاران انگلیس نامیدند. شایع بود که کاشانی نیز به تحریکات گروه ضد مصدق پیوسته است.این نشانه های ِ زیر سئوال بردن ِ رهبری مصدق، موجب تشویق و دلگرمی مخالفان در مجلس می گردد… با توجه به [ این که ] عامل فردگرایی سنتی یک [ عامل تفرقه] در فعالیت های سیاسی در ایران است ، به نظرمی رسد که ائتلاف جبهه ی ملی، بی تبات و ناپایداراست و انتظار نمی رود که برای مدت نامحدودی دوام بیاورد.» ۱۰
حال به منابع داخلی رجوع می کنم :
نخستین مورد از این جداسری ها را ( از قضای اتفاق !) جناب دکتر متینی (در صفحه ۲۴۵کتابش ) شرح می دهد:
متینی: « دکتر مصدق … بدون مشورت با اعضاء نهضت ملی ، وزیران خود را تعیین کرد … عبدالقدیرآزاد، عضو جبهه ی ملی به مصدق اعتراض کرد که چرا بی مشورت با جبهه ی ملی قبول زمامداری کرده است …اما مصدق در جواب او گفت : من با پشتیبانی جبهه ی ملی نخست وزیر نشده ام ، و از این پس هم در جلسه های جبهه ی ملی شرکت نمی کنم و شرکت هم نکرد…عبدالقدیرآزاد ، آن شب، به عنوان عکس العمل از جبهه ی ملی و فراکسیون وطن استعفاء داد … بدین ترتیب نخستین شکاف در روز اول نخست وزیری مصدق در جبهه ملی به وجود آمد.»پایان نقل قول
گزارشات مجلس حاکی است که ،عبدالقدیر آزاد (در نطقی که در تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۳۰ در مجلس شورای ملی ایراد کرد)« خواستار آن شد که کلیه احزاب و گروه ها ،ازجمله ، حزب ” استقلال ِ” او… دو وزیر در کابینه داشته باشند » . ۱۱
مهندس مهدی بازرگان ، در ربط ِ با خود محوری های حسین مکی نقل می کند:
«
آقای مکی که در روز عزیمت دکتر مصدق و همراهان به آمریکا ( جهت حضور در شورای امنیت سازمان ملل) اسم خود را در هیئت اعزامی ، از رادیو نشنید، از همان لحظه سر ناسازگاری را شروع کرد، چون عقیده داشت که” مصدق را من آورده ام و نفت را من ملی کرده ام ! ” مکی در همه ی امور برای خود حق آمریت قائل بود . وی به عنوان یکی از اعضای هیئت مختلط ، شآن خود را بالا تر از آن می دانست که در جلسات هیئت مدیره ، به طور منظم حضورومشاورت داشته باشد . بدون مشورت با دیگر اعضای هیئت، یا مسئولین مربوطه، دستور صادر می کرد… » پایان نقل قول ۱۲
در سطور پیشین ، به یکی از موارد اختلافات آیت الله کاشانی با دکتر مصدق اشاره کردم . در این جا ، به موارد دیگری از دلایل تنش ِ بین آیت الله کاشانی، با دکتر مصدق می پردازم .
توصیه های مکتوب ِ آیت الله کاشانی، که به دوائر دولتی فرستاده می شد ، مسئولان اجرایی را با مشکلات عدیده رو به رو می ساخت. « فرزندان و اطرافیان کاشانی نیز در استفاده از نفوذ وی حدی نمی شناختند و چنین بود که سیل توصیه ها و به خط و امضای آیت الله ،به سوی ادارات روان بود. » آقای محمد علی موحد ، به عنوان شاهد زنده ی ماوقع، می گوید :
« … نویسنده ، خوب به یاد دارد ، گرفتاری ها و محظورهای مسئولان اجرایی را ، که از سویی در برابر بن بست های مقرراتی و از سوی دیگر در برابر توقعات نامتجانس گیر می کردند و نمی دانستند چگونه عمل کنند. زیرا مقاومت در برابر ارباب رجوع که سفارشی از آیت الله [ کاشانی ] داشتند، از عهده ی هر کسی ساخته نبود.» ۱۳
« یکی دیگر از زمینه های های دشمنی آیت الله کاشانی ، با دکتر مصدق ، اصرار کاشانی بر انتخاب فرزندانش ، به نمایندگی مجلس بود. آیت الله کاشانی ، خود نامزد انتخابات تهران بود. سید محمد کاشانی ، یکی از فرزندان آیت الله ، داوطلب نمایندگی از ساوه بود . حسین مکی می نویسد : سید محمد می خواهد از یک کاندیدا پول بگیرد و کنار برود. پسر دیگر [ آیت الله ] به نام ابوالمعالی (که به نادرستی شهره بود ) نامزد نمایندگی مجلس ، از سبزوار بود . مصطفی [ کاشانی ] خود را از جای دیگر نامزد کرده بود… » . ۱۴
دکتر سنجابی ، در ربط با یکی از فرزندان کاشانی می گوید :
« ابوالمعالی کاشانی ، شاید بیشتر از هفده هجده سال ، آنوقت نداشت. ته ریشی گذاشته بود، ریشی کُرکی که به هفده ـ هجده سالگی می خواست وکیل مجلس شود. ۱۵
ناگفته نماند که ، به باور آقای محمد علی موحد ، آیت الله کاشانی « شاید برخلاف میل و اراده ی خود، با حسابگری ها محیلانه ی حائری زاده و بقایی به مرکز ثقل مخالفت های آینده با مصدق تبدیل شد .» ۱۶
دکتر سنجابی درخاطرات خود ، از دورانی که ِسمَت وزارت فرهنگ را بر عهده داشت یاد می کند و می گوید :
«آیت الله کاشانی علاقه داشت که از محل وجوهات اوقاف ، مصارفی مطابق دستورالعمل او به عمل بیاید و حتی در این باره چندین نامه به من نوشت و علنأ خواسته بود که به اشخاص معینی وجوهاتی از محل اوقاف بدهم و من ناگزیر بودم که این مطالب را قبول نکنم . برای این که اوقاف قانونی داشت و مصارف وجوه اوقاف معلوم بود …به عنوان مثال بگویم: ایشان نامه ای نوشتند که مبلغ پنج هزارتومان ، که برای آن زمان پول نسبتأ قابل توجهی بود به پدر شمس قنات آبادی [ یکی از ابوابجمعی ها و مریدانش] بدهم و من ناچار بودم که فرمایش ایشان را که به سود او هم نبود، رد کنم . ۱۷
ــــــــــــــــــــــــ
گرچه کژتابی ها و ناراستی های پژوهشی ِ کتاب ِ دکتر متینی ، به آن چه که در این نقد آمده است ، محدود نمی شود، به رغم این ( برای ممانعت از اطاله ی بیشتر کلام ) این مقال را ، با ذکر نکته ای به پایان می برم .
تاریخ نگاری، علم است و مانند هر علم دیگر ، ورود به آن،اهلیت خاص خود را می طلبد. این اهلیت ، در پیوند با اصولی معنی می یابد که تحلیل تاریخی را، از پریشان گویی های شِبه تاریخ نگاری متمایز می کند و … این ، البته همه ی ماجرا نیست.
نگاه سیاستزده به تاریخ و دل سپردن به سخن سیاست پیشگان ، آفت ِ شایع ِ دیگری است که تاریخ را از حقیقت ِ خود تهی می سازد. به قول زنده یاد فریدون آدمیت ، « اهل سیاست ، اغلب مردم نا اهل اند؛ از آن که ، در سرشت ِ سیاست، قدرت نهاده است و در نهاد قدرت ، فساد سرشته است » .
از جمله آسیب هایی که ( در این سال ها ) بر حافظه تاریخی ما فرود آمده است، کشیده شدن مقوله ی « نهضت ملی» ( از حوزه ی پژوهش های تاریخی ) به بازار مکاره سیاست بازان حرفه ای و غوغائیان نامجو است. امر تاریخی ( که نقد و بررسی ِ آن ، در گرو اهلیت علمی و وقار پژوهشی است) آن چنان به سخافت و ابتذال کشیده شده است ، که هر عابر سرگردان ِ گُمراهه های سیاست، لباس اهل ِ نظر بر تن کرده و مدعی کشف و شهود تاریخی است.
گرچه دکتر متینی «اهل ِ خُبره » است ، اما به باور من ، در رویکرد به مقوله ی نهضت ملی ، قصد « تحقیق ِتاریخی » ندارد ، تا پایبندی به پرنسیپ های تحقیق برایش محلی از اِعراب داشته باشد. آقای متینی ، به خوبی می داند که خواننده ی متعارف ، پیام صریح و روشن ِ نوشته را می گیرد و حوصله ی باریک شدن در ظرایف تاریخی و چون و چرا کردن در مدعیات آن ها را ندارد. از این رو، به جعل وتحریف و سندسازی و وارونه نویسی متوسل می شود ؛ شواهد تاریخی را به گونه ای دستچین شده و تهی از محتوای تاریخی شان ، در کنارهم می نشاند و در نهایت ، به مَدَد ترفند های نوشتاری، « تبلیغ تاریخی» خود را، چونان حقیقتی مسلم ، به خواننده تحمیل می کند.
احمد افرادی
ارجاعات:
۱ ـ « سیاست موازنه منفی، حسین کی استوان، ص ۱۴۷»
۲ـ « روز شمار تاریخ ایران ، باقر عاقلی، جلد اول،چاپ چهارم، ص ۳۲۱» و متینی ، ۱۱۷
۳ ـ « در کنار پدرم ، خاطرات دکترغلامحسین مصدق، چاپ دوم؛ صص ۱۱۱ـ ۱۱۲»
۴ ـ در کنار پدرم ،صص ۸۳ ، ۸۹ـ ۹۰
۵ـ در کنار پدرم صص ۸۳ ـ ۸۴
۶ـ تمام ارجاعات، برگرفته از « خواب آشفته ی نفت،محمدعلی موحد، چاپ دوم ، اسفند ۱۳۸۴» است.
۷ـ متینی ، ص ۲۵۷
۸ـ متینی،ص ۲۹۹
۹ـ « اشتباه بزرگ، ملی شدن نفت،ابراهیم صفایی، کتاب سرا، چاپ اول،اسفند ۱۳۷۱، ص ۱۱۱ »
۱۰ ـ « پنج دهه پس از کودتا اسناد سخن می گویند ، پژوهش و برگردان دکتر احمد علی رجایی و مهین سروری ، جلد اول ، انتشارات قلم ، ۱۳۸۳صص ۵۶۷ ـ ۵۶۸ »
۱۱ ـ « بحران دموکراسی در ایران ، فخرالدین عظیمی ، نشر البرز، ۱۳۷۲، ص ۳۵۱ »
۱۲ـ :« مهدی بازرگان ، شصت سال خدمت و مقاومت ،مؤسسه خدمات رسا، چاپ دوم ،جلد نخست ، صفحه ی ۲۹۱ ».
۱۳ ـ « محمد علی موحد، خواب آشفته ی نفت ، نشر کارنامه ، چاپ دوم، جلد دوم، ص ۵۷۵». بدیهی است که ، نقل قول، از کتاب «خواب آشفته ی نفت» ، به معنی تأیید همه ی نقطه نظرات و تحلیل های دکتر موحد نیست.
در کتاب « خاطرات سیاسی دکتر سنجابی، تاریخ شفاهی،نشر معاصر، تهران، ۱۳۸۱، صص ۱۳۸ ـ ۱۴۰» ، در همین معنی آمده است :
پرسشگر : چرا ایشان [ آیت الله کاشانی ] دلگیری از مصدق داشتند؟
سنجابی : به نظر من دو دلیل داشت. یک دلیل آن که [ آیت الله کاشانی] و پسرهایش در امور اداری مداخله ی زیاد می کردند.توصیه نوشتن و دل مراجعین را به دست آوردن، توصیه ی ناحق نوشتن، هیچ روزی نبود که به هر وزارتخانه چندین نامه ننویسند که اغلب آن ها غیر عملی و غیر قانونی بود… وزرا هم نمی خواستند به توقعات غیر قانونی ایشان ترتیب اثر بدهند . با این که مصدق بسیار مایل بود که خاطر ایشان را حفظ کند ولی متأسفانه کار به حدی می رسید که قابل تحمل نبود… علت اصلی دیگر را، بنده مرتبط با سیاست خارجی می دانم. علی التحقیق، سازمانی که علیه مصدق به کار افتاد… شبکه ی وسیعی داشت و کاشانی هم مرتبط با آن شبکه بود. بقایی ، مکی، فرامرزی، حائری زاده ، سرلشکر زاهدی ، جمال امامی و کاشانی ، همه ی این ها هر کدام از طریقه ی خودشان مرتبط بودند وبعصی دیگر نبودند.این ها همه با هم جزء یک توطئه بودند که بعد ها به کودتا انجامید .
۱۴ـ خواب آشفتۀ نفت ، ۵۷۵
۱۵ ـ « خاطرات سیاسی دکتر سنجابی، تاریخ شفاهی،نشر معاصر، تهران، ۱۳۸۱، صص ۱۳۸ »
۱۶ـ خواب آشفتۀ نفت ، ۵۷۵
۱۷ـ خواب آشفته نفت ، صص ۵۷۵ـ ۵۷۶ و «خاطرات سیاسی دکتر سنجابی، تاریخ شفاهی، نشر معاصر، تهران ، ۱۳۸۱، ص ۱۱۸»
از: گویا