تصاویری از خدمه اوکراینی پرواز ۷۵۲ در ورودی فرودگاه بینالمللی کی‌یف
اطلاعاتی که رادیوفردا به آن دست یافته نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی، به دنبال امضای یادداشت‌تفاهمی با دولت اوکراین در مورد پرونده سرنگونی پرواز ۷۵۲ در نزدیکی تهران است.
منابع آگاه از جزئیات پیشنهاد ایران، در گفت‌وگو با رادیوفردا تأیید کرده‌اند که ایران به دنبال دستیابی به نوعی تفاهم با اوکراین است که بر مبنای آن اوکراین از پیگیری حقوقی و جنایی این سانحه دست بردارد. این منابع می‌گویند یادداشت تفاهم پیشنهادی به گونه‌ای تدوین شده که به ایران اجازه می‌دهد از بار مسئولیت در این زمینه شانه خالی کند.
این در حالی است که تا اینجا موضع رسمی مقام‌های اوکراینی تأکید بر پیگیری کامل موضوع سرنگونی هواپیمای اوکراینی در ایران بوده است. اوکراین تاکنون بارها اعلام کرده که به دنبال یادداشت تفاهمی با ایران است که در آن ایران بپذیرد مسئول سرنگونی هواپیمای اوکراینی است و تضمین دهد که دلایل و افراد مسئول این سانحه مشخص می‌شود و غرامت شایسته به بستگان ۱۷۶ قربانی این فاجعه پرداخت خواهد شد.
بر اساس اطلاعاتی که رادیوفردا به آن دست‌یافته، وزارت خارجه اوکراین لایحه پیشنهادی ایران را در اختیار چند کارشناس قرار داده تا در این باره نظر دهند. وزارت خارجه اوکراین اما به درخواست رادیوفردا برای توضیح در این رابطه، هنوز واکنشی نشان نداده است.
در عین حال رادیو فردا مطلع شد که آندره گوک، کارشناس حقوق هوانوردی بینالمللی در اوکراین، یکی از مشاوران وزارت خارجه اوکراین درباره لایحه پیشنهادی ایران بوده است. آقای گوک در گفت‌وگو با رادیوفردا تشریح کرد که خود حاضر نبود این اطلاعات را افشا کند اما اکنون که منابع دیگری این خبر را علنی کرده‌اند، مشکلی برای پاسخ به سؤالات در این رابطه ندارد.
از او پرسیدم توصیه‌ای که به وزارت خارجه اوکراین در رابطه با پیشنهاد وزارت خارجه ایران می‌دهد چیست؟
«اوکراین باید به اکثر مفاد این سند قاطعانه پاسخ دهد. یک، نباید پیش از پایان تحقیقات مستقل خطای انسانی دلیل این سانحه اعلام شود. دو، دولت اوکراین نمی‌تواند بستگان قربانیان را تحت فشار بگذارد و حق ندارد قبول کند پیش‌شرط دریافت غرامت، خودداری آنها از پیگیری مستقل این پرونده است.
سه، اوکراین هیچ وظیفه‌ای برای ارائه اسناد فنی به‌ویژه اسناد خطوط هوایی ماو که یک شرکت خصوصی است به ایران ندارد. به‌ویژه که مطابق این یادداشت تفاهم ایران هیچ مسئولیتی برای ارائه اسناد خود به اوکراین و سایر کشورهای مرتبط را نمی‌پذیرد. چهار، واگذاری جعبه سیاه به کارشناسان بینالمللی یکی از مفاد این سند است، در صورتی که تا امروز برای همه ثابت شده ایران نه میل و نه توان بازخوانی اطلاعات جعبه سیاه را ندارد.»
آندره گوک در عین حال از دیگر موضوع مورد نظر در پیش‌نویس این یادداشت تفاهم در زمینه پرداخت غرامت به خانواده‌ها نیز غافل نمی‌شود:
«این یادداشت تفاهم پرداخت غرامت به خانواده‌ها را موضوع مذاکرات آتی جداگانه اعلام می‌کند و جبران خسارات مالی خطوط هوایی را به پایان تحقیقات فنی موکول می‌کند. ما می‌توانیم درباره مبلغ غرامت جداگانه بحث کنیم اما دست‌کم این سند باید مشخص کند پرداخت غرامت برعهده کیست. سرانجام، این یادداشت تفاهم در حالی‌که وظایف اوکراین و خانواده‌های قربانیان را شرح می‌دهد مشخص نمی‌کند تعهدات ایران چیست و چه زمانی باید به این تعهدات عمل کند.»
ایران ۸ ژانویه/۱۸ دی‌ماه بوئینگ ۷۳۷ متعلق به شرکت ماو، خطوط هوایی بینالمللی اوکراین را سرنگون کرد اما در ابتدا اصرار داشت این هواپیما در نتیجه اشتباه خلبان یا نقص فنی سقوط کرده و تنها سه روز بعد به شلیک پدافند هوایی سپاه پاسداران به سوی این هواپیما اذعان کرد. برخی معتقدند اذعان به این مسئله به معنای پذیرش مسئولیت توسط ایران است و درک نمی‌کنند چرا دولت اوکراین اصرار دارد مسئولیت‌پذیری ایران تنها زمانی اعتبار پیدا می‌کند که دولت این کشور در قالب یک سند حقوقی تأیید و امضا کند که هواپیمای مسافربری اوکراین را سرنگون کرده است.
آندره گوک کارشناس حقوق هوانوردی بینالمللی از عملکرد ایران اینگونه نتیجه می‌گیرد که هرچه زمان بیشتری می‌گذرد بیشتر اطمینان حاصل می‌شود که تهران نمی‌خواهد مسئولیت‌پذیر باشد. او توضیح می‌دهد عدم‌پذیرش مسئولیت حقوقی توسط دولت ایران چه تهدیدهایی در پی دارد:
«چند سطح مسئولیت‌پذیری وجود دارد: شخص می‌تواند مسئول یا مقصر باشد، نهادها و نهایتاً کشور. ایران زمانی‌که به اقدامی نظامی علیه کشوری دیگر متوسل شد و منتظر حمله متقابل از سوی آن کشور بود باید آسمان خود را برای پروازهای غیرنظامی می‌بست و چون این کار را نکرده، مسئول است. جالب است که در ابتدا سیاستمداران غربی شلیک موشک به سمت پرواز ۷۵۲ را اقدامی غیرعمدی خواندند و سپس ایران همواره تأکید کرده اشتباه رخ داده.
اما حتی اگر این توضیح را بپذیریم، این سؤال باقی می‌ماند که آیا کشور حاضر است خود را مسئول بداند، دلایل این اشتباه را توضیح دهد و آن را جبران کند. اذعان به خطای انسانی به معنای مسئولیت‌پذیری کشور نیست. اما در یادداشت تفاهم پیشنهادی ایران به مسئولیت‌پذیری کشور اشاره‌ای نشده و اگر این سند را بپذیریم، این سؤال بی‌پاسخ می‌ماند که آیا ایران حاضر است به‌گونه‌ای قابل‌قبول خسارات مالی بستگان قربانیان و خطوط هوایی را جبران کند. با تاکید بر اینکه خطای انسانی رخ داده، ایران نمی‌خواهد هزینه مالی این اشتباه را قبول کند.»
این کارشناس حقوق هوانوردی بینالمللی اینگونه نتیجه گیری می‌کند که چنین رویکردی از سوی جمهوری اسلامی ممکن است این تهدید را به گفته او رقم بزند که دلیل این رخداد هیچگاه مشخص نشود.
«عدم‌پذیرش مسئولیت سرنگونی پرواز ام‌اچ۱۷ از سوی روسیه باعث تشکیل کارگروه تحقیقاتی بینالمللی شد که یافته‌های آن سرانجام زمینه بررسی این پرونده در دادگاه را فراهم آورد. اما هیچ تحقیق مستقلی در مورد سرنگونی هواپیمای اوکراینی در جریان نیست و ایران با تأکید بر وقوع خطای انسانی این مسئله را از مشکلات داخلی خوانده و خود را مسئول تحقیقات اعلام کرده است.
این در حالی است که کسی را از نتایج تحقیقات مطلع نمی‌کند و حتی مانع بازخوانی اطلاعات جعبهٔ سیاه شده. هدف ایران از یادداشت تفاهمی که به اوکراین پیشنهاد داده تضمین این موضوع است که صرفاً خود اختیارات کامل در تحقیقات این سانحه را برعهده داشته باشد و از تلاش‌های بینالمللی برای آغاز تحقیقات مستقل جلوگیری کند.»
تحقیقاتی که به گفته آندره گوک اگر به صورت بینالمللی انجام شود می‌تواند در صورت نیاز، در دادگاهی بینالمللی نیز مورد استفاده قرار گیرد. بینالمللی بودن این تحقیقات با توجه به اینکه شهروندان کشورهای اوکراین، کانادا، بریتانیا، سوئد و افغانستان در میان کشته‌شدگان پرواز سرنگون شده ۷۵۲ بوده‌اند، موضوعی است که برای کارشناسان حقوقی مانند آقای گوک بسیار با اهمیت است.
براساس اطلاعات رادیو فردا، بزرگ‌ترین نگرانی کارشناسانی که درباره یادداشت تفاهم پیشنهادی ایران به وزارت خارجه اوکراین هشدار داده‌اند، تلاش تهران برای تفرقه‌افکنی بین کشورهای مرتبط با این سانحه از طریق امضای سندی جداگانه با کی‌یف است. آقای گوک در این باره می‌گوید:
«نمی‌دانم اوکراین با سایر کشورها در رابطه با این سند چه رایزنی‌هایی کرده. مسئله دقیقاً همین است که ایران با پیشنهاد این سند به اوکراین می‌خواهد اتحاد کشورهای مرتبط با این سانحه را برهم زند و موضع خود را تقویت کند. اوکراین نمی‌خواهد بر ایران فشار وارد کند اما انعطاف‌پذیری در مقابل این کشور به ضرر تمام کسانی‌‌ست که از این سانحه آسیب دیده‌اند.»
با گذشت نزدیک به صد روز از سرنگونی هواپیمای اوکراینی جعبه سیاه این هواپیما همچنان در ایران است. حسن رضایی‌فر، رئیس کمیسیون بررسی سانحه سازمان هواپیمایی کشوری، دربارهٔ مطرح شدن انتقال جعبه سیاه بوئینگ اوکراینی به کشور ثالث گفته است جمهوری اسلامی از نمایندگان ۸ کشور برای سفر به آزمایشگاهی در اروپا به منظور آغاز این فرایند دعوت کرده، اما این کشورها به دلیل شیوع کرونا خواسته‌اند این برنامه به زمان دیگری موکول شود.