با تغییر دولت محمود احمدی‌نژاد به دولت حسن روحانی، یکی از بخش‌هایی که به شدت ملتهب و در انتظار تغییر سیاست‌های وزارت ارشاد است، اداره کتاب این وزارتخانه است. بخشی که به شهادت مصاحبه‌ها وگزارش‌های بسیار نویسندگان و ناشران با نشریات ایران دراین سالها نارضایتی‌های فراوانی بر جای نهاده.
نمای دور، نمای نزدیک؛ وضعیت نشر و کتاب
از دو تن از ناظران حوزه کتاب دعوت کردم که با من همراه شوند تا دیدگاه آنها را درباره مهمترین اولویت‌ها و چالش‌های پیش روی دولت بعدی در بخش کتاب جویا شویم: علی اصغر رمضانپور، معاونت پیشین فرهنگی وزارت ارشاد در وزارت احمد مسجد جامعی و داریوش معمار، شاعر و از فعالان حوزه نشر در ده سال اخیر که از ایران با ما خواهد بود.
علی اصغر رمضانپور در ابتدا مهمترین معضل حوزه کتاب و نشر را این طور توضیح می‌دهد:
علی اصغر رمضانپور: من فکر می‌کنم نخستین مسئله‌ای که دولت آینده با آن روبه رو خواهد بود در حوزه نشر کتاب، مساله امنیتی شدن شدید فضای بررسی کتاب، دادن مجوز کتاب و همینطور نظارت بر بخش نشر است. یعنی اگر بخواهیم دقیق‌تر صحبت کنیم از زمانی که مشخصا مسئولیت اداره کتاب سپرده شد به کسانی که در بخش‌های امنیتی مسئولیت داشتند، آنها کاری که کردند این بود که تقریبا بخش عمده بدنه اداره کتاب و همینطور بررسی کننده‌ها را از کسانی انتخاب کردند که اینها با بخش‌های امنیتی و به طور خاص وزارت اطلاعات همکاری می‌کردند. بنابراین جو رعب و ترس در سال‌های گذشته به شدت بر فضای نشر کشور مسلط بوده. حتی در انتخابات اتحادیه ناشران هم درست مثل شورای نگهبان عمل کردند و بعضی از کاندیداها را حذف کردند. و تمام اینها هم به شکل درخواست‌های در واقع امنیتی و غیر رسمی اعمال می‌شد و این فضای بسیار بدی را ایجاد کرده بود».
نخستین مسئله‌ای که دولت آینده با آن روبه رو خواهد بود در حوزه نشر کتاب، مساله امنیتی شدن شدید فضای بررسی کتاب، دادن مجوز کتاب و همینطور نظارت بر بخش نشر است. یعنی اگر بخواهیم دقیق‌تر صحبت کنیم از زمانی که مشخصا مسئولیت اداره کتاب سپرده شد به کسانی که در بخش‌های امنیتی مسئولیت داشتند، آنها کاری که کردند این بود که تقریبا بخش عمده بدنه اداره کتاب و همینطور بررسی کننده‌ها را از کسانی انتخاب کردند که اینها با بخش‌های امنیتی و به طور خاص وزارت اطلاعات همکاری می‌کردند. بنابراین جو رعب و ترس در سال‌های گذشته به شدت بر فضای نشر کشور مسلط بوده.
داریوش معمار از ایران در این باره می‌گوید:
داریوش معمار: اولین مشکلی که وزارت ارشاد با آن رو در روست مشکل اقتصاد نیمه تعطیل و بعضا تعطیل بخش خصوصی نشر در ایران به دلیل افزایش قیمت کاغذ، گران شدن هزینه تمام شده تولید کتاب، افزایش قیمت کتاب و پایین آمدن توان خرید مردم است. در واقع وزارت ارشاد جدید مشکلی که دارد این است که اساسا ناشران نمی‌توانند کتاب تولید کنند به این دلایل. در کنار این قضیه بخش عمده ای از مولفین کتاب در ایران هم درگیر مسایلی شدند در حوزه ممیزی که آثارشان امکان عرضه پیدا نکرده. و این هم یک محدودیت دیگری هست که برای در واقع قوه نشر در ایران وجود دارد. و مجموع اینها را به خصوص در حوزه ادبیات داستانی اگر ما کنار همدیگر بگذاریم دولت جدید و وزیر جدید فرهنگ و ارشاد کار بسیار مشکلی پیش رو دارد به خصوص در حوزه ناشران خصوصی».
اما علی اصغر رمضانپور، معاون پیشین فرهنگی وزارت ارشاد، که در ابتدای این گزارش به امنیتی شدن فرهنگ اشاره کرد از سه معضل دیگر هم اسم می‌برد:
«یکی مسئله سانسور کتاب که ابعاد بسیار وحشتناکی را در بررسی… دوم مسئله در واقع آن زیر ساخت‌های مادی که برای حمایت از نشر فراهم شده بود، اینها تقریبا از هم پاشیده. هم از نظر کمک کردن کاغذ، هم از نظر خرید کتاب. و نکته سوم در واقع به نظر من و مهمتر از همه این است که فضای نقد و بررسی آنچنان فضایی شده که اجازه گفتار داده نمی‌شود در نتیجه خلاقیت فرهنگی نیست و فقط از فضاهای رسانه‌ای اختصاص داده شده به کتاب‌هایی که بیشتر ارزش‌های تبلیغاتی دارند تا ارزش‌های واقعی فرهنگی».
هشت سال پیش و در پایان دولت خاتمی ناشرانی پای گرفتند که توان اقتصادی و مهارت‌شان در امر نشر کمکی زیادی به نویسندگان و فضای کتاب در ایران بود. اما این وضعیت دیری نپایید.
داریوش معمار: ما ناشران موفقی داشتیم در ابتدای کار دولت نهم. اینها ناشرانی بودند که هر کدام در نتیجه ۱۵ سال ۲۰ سال کار کردن اعتماد عمومی را جلب کرده بودند. در صنعت نشر کار حرفه‌ای انجام می‌دادند. خب اینها متاسفانه به دلایل مختلفی یا تعطیل شدند یا اینکه به انواع مختلف از فعالیت‌شان ممانعت به عمل آمده و عملا فعالیت جدی در حال حاضر ندارند. آقای روحانی که رییس جمهور منتخب هست در این انتخابات هم در مناظره های‌شان در بحث فرهنگی به این موضوع به صورت مستقیم اشاره کردند. آقای عارف هم به صورت مستقیم اشاره کردند. در خصوص مسایل فرهنگی متاسفانه نوع خاص سخت‌گیری‌هایی که در این مدت باب شده، در کنار گرانی کاغذ، در کنار این که شاید واقعا در اولویت دولت نبوده ساماندهی این موضوع، و غیرفعال شدن ناشرینی که بالاخره این توان را داشتند که مدیریت جدی داشته باشند. مدیریت حرفه‌ای داشته باشند، وضعیت مطلوبی را برای نشر ایران فراهم نکرده. یعنی شرایط سختی در حوزه نشر، دولت بعدی پیش رو دارد. شخصا به عنوان یک مولف و یک فعال حوزه نشر می‌توانم بگویم همان شعار دولت آقای روحانی یعنی اعتدال… باید اعتدال به حوزه فرهنگ و نشر ایران برگردد».
فروغ فرخزاد، شاعری است که از بدو انقلاب تا امروز حداقل تا این سالها تمام ناشران کتاب‌هایش را منتشر می‌کردند. ولی شما نگاه می‌کنید می‌بینید در نمایشگاه کتاب امسال مطلقا اثری از مجموعه اشعار فروغ فرخزاد نیست. اثری از آثار هوشنگ گلشیری نیست. اثری از آثار ساعدی نیست. یا هدایت. خیلی از کارهای آقای چهلتن که بارها چاپ شده اجازه چاپ ندادند. آقای محمدعلی را ببینید… خب این که دلایل متولیان فرهنگی برای این کار چه بوده حقیقتا خودشان باید پاسخگو باشند
داریوش معمار، شاعر و از فعالان حوزه نشر: همه از سنگینی دهشتناک سانسور در دولت احمدی‌نژاد می‌گویند. اما این که داستان تازه‌ای در ایران چه پیش و چه بعد از انقلاب نیست، پس چه تفاوتی سانسور این هشت ساله را متمایز می‌کند؟
علی اصغر رمضانپور: من فکر می‌کنم درست است که سانسور و بررسی کتاب اگر بخواهیم به اصطلاح وزارت ارشاد بگوییم تقریبا از بعد از انقلاب همواره وجود داشته ولی مهم دو نکته است. یکی نوع اعمالش و دوم دامنه اعمال آن.
ببینید! اولین نوع که خب به هر حال محدود می‌شده در واقع این بوده که به طور مشخص و قانونی درخواست مثلا تغییر داده می‌شده و آن بخش می‌دانست که روی چه مواردی در واقع خواهان تغییر کتاب شده و ناشر هم می‌دانست. الان از این سیستم خارج است. یعنی این کار به شکل قانونی‌اش انجام نمی‌شود. حالا این به شکل قانونی‌اش انجام نشدنش تاثیر گذاشته روی دامنه سانسور. یعنی قبلا اگر اینجوری بود که مثلا بعضی از موارد خاصی که حالا ممکن بود نگرانی ایجاد شود که توهین به مقدسات تلقی شود، یا توهین به رهبری یا نظایر آن با بعضی از کلماتی که مثلا ممکن بود گفته شود که کلمه مستهجن هست و اینها… این موارد را در بر می‌گرفت. ولی آن اتفاقی که در سال‌های گذشته افتاده، اولا این که دامنه این کلمات دیگر خیلی گسترده شده. یعنی اگر یک زمانی ممکن بود کلمه‌ای را که مثلا کلمه مشخصا جنسی بود بهش ایراد بگیرند، الان دیگر به سگ و خوک هم ایراد می‌گیرند. پستان هم نمی‌توانید به کار ببرید. بنابراین دامنه اینها خیلی محدود شده. نکته دوم این است که قبلا حد اقل اینجوری بود که به نویسنده گفته نمی‌شد که مثلا اگر داستانی نوشته مسیر داستان خودش را عوض کند. الان مواردی زیادی داریم».
این مسئول پیشین امور فرهنگی و کتاب در وزارت ارشاد دوران اصلاحات به شرح بخش دیگری از چهره سانسور در این سالها می‌پردازد:
«غیر از این که دست برده می‌شود در مضمون، آن چیزی که بدتر کرده سانسور را این است که سانسور دیگر تقریبا رسیده به اسم آدمها و ناشرها. یعنی در واقع ما فهرست تقریبا چیزی حدود چهارصد ناشر و نویسنده را خاص را داریم که اینها تقریبا جزو فهرست سیاه بررسی کتاب محسوب می‌شوند. در حالی که ما قبلا چنین چیزی نداشتیم».
یکی دیگر از معضلات پیش روی وزارت ارشاد در دولت روحانی نویسندگانی خواهند بود که به رغم تجدید چاپ‌های متعدد آثارشان، همان کتاب‌هایشان ممنوع الچاپ شده اند.
داریوش معمار، شاعر و فعال حوزه نشر در ایران: «فروغ فرخزاد، شاعری است که از بدو انقلاب تا امروز حداقل تا این سالها تمام ناشران کتاب‌هایش را منتشر می‌کردند. ولی شما نگاه می‌کنید می‌بینید در نمایشگاه کتاب امسال مطلقا اثری از مجموعه اشعار فروغ فرخزاد نیست. اثری از آثار هوشنگ گلشیری نیست. اثری از آثار ساعدی نیست. یا هدایت. خیلی از کارهای آقای چهلتن که بارها چاپ شده اجازه چاپ ندادند. آقای محمدعلی را ببینید. همین مساله را دارد. خانم منیرو روانی پور را ببینید. چرا کتاب‌هایش تجدید چاپ نمی‌شود؟ آقای شهریار مندنی پور را ببینید. چرا «شرق بنفشه» آقای مندنی پور و بعضی از کتاب‌هایش تجدید چاپ نداشته؟ خب این که دلایل متولیان فرهنگی برای این کار چه بوده حقیقتا خودشان باید پاسخگو باشند».
علی اصغر رمضانپور کاغذ و شبکه‌های ناکارآمد شده توزیع را هم از جمله مشکلات پیش روی وزارت ارشاد بعدی توصیف می‌کند:
«البته بخشی از این بر می‌گردد به مسائل ارزی کشور. ولی مساله این است که همان میزان کاغذی که وجود دارد و با همان قیمتی هم که می‌رسد در کشور درست توزیع نمی‌شود. بخش عمده کاغذ کشور به طور رانتی یا به طور هدیه و هبه که از طرف دولت داده می‌شود در اختیار بخش اندکی از ناشران در قم و تهران و بعضی از شهرستانها برای انتشار کتابهای مذهبی… آن کتابهای هم مذهبی که مورد تایید دولت است… نه کتابهای مذهبی مختلف… در اختیار آنها قرار می‌گیرد».
از: رادیو فردا