ساعت ۰۶:۱۹ صبح روز ۱۸ دی‌ماه ۱۳۹۸، چند ساعت پس از حمله موشکی نیروی هوافضای سپاه پاسداران به پایگاه هوایی عین‌الاسد در عراق، یک سامانه پدافندی کوتاه‌برد تور امـ۱ متعلق به نیروی هوافضای سپاه پاسداران، مستقر در مرکز تحقیقات موشکی این نیرو در شمال شهر پرند، یک فروند بویینگ ۷۳۷-۸کِی‌وی (Boeing 737-8KV) شرکت هواپیمایی اوکراین را ساقط کرد که در جریان آن، ۱۷۶ خدمه و مسافر این هواپیما جانشان را از دست دادند.
مقام‌های جمهوری اسلامی ابتدا شلیک پدافند را انکار و علت سانحه را نقص فنی و آتش‌سوزی در موتورهای هواپیما اعلام کردند اما سرانجام پس از چند روز، پذیرفتند که سقوط در اثر شلیک پدافند بوده است و فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران، سرتیپ امیرعلی حاجی‌زاده، در نشستی خبری، به نقش نیروی تحت فرمانش در ساقط کردن این هواپیما اعتراف کرد.
اما با وجود گذشت بیش از ۴ ماه، همچنان به تیم اوکراینی بررسی سانحه اجازه دسترسی به جعبه سیاه هواپیما داده نشده است و مقام‌های سازمان هواپیمایی کشوری ایران از تحویل آن برای بازخوانی خودداری می‌کنند.
در این مقاله، به دلایل بروز سانحه و مخفی کردن جعبه‌های سیاه و همین‌طور مقصران واقعی سانحه می‌پردازم.
دو تصویر از دماغه یکی از موشک‌های ۹ام۳۳۱ شلیک‌شده از سامانه تور امـ۱، که به سقوط هواپیمای اوکراینی منجر شد، در نزدیکی محل سانحه دیده می‌شود
شرح سانحه
ساعت ۰۱:۲۰ بامداد روز ۱۸ دی‌ماه ۱۳۹۸ (۸ ژانویه ۲۰۲۰)، نیروی هوافضای سپاه پاسداران به انتقام کشته شدن فرمانده سپاه قدس، قاسم سلیمانی، در حمله پهپادی ایالات متحده آمریکا در عراق، عملیاتی صورت داد. بنا بر ادعای امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده این نیرو، ۱۳ موشک بالستیک قیام و فاتح ۳۱۳ به‌سمت پایگاه هوایی عین‌الاسد شلیک شد که براساس تصاویر ماهواره‌ای، ۹ فروند از آنها به پایگاه برخورد کردند و به آشیانه‌ها و ساختمان‌های پیش‌ساخته آسیب زدند، بدون این‌که نیروهای آمریکایی تلفاتی داشته باشند یا به تجهیزاتی مانند هلیکوپترها، هواپیماهای جست‌و‌جو و نجات و پهپادهای تهاجمی مستقر در این پایگاه آسیبی برسد.
به‌دلیل پیش‌بینی احتمال پاسخگویی محدود نیروهای نظامی ایالات متحده آمریکا به این حمله، فرماندهی نیروی هوافضای سپاه پاسداران برای محافظت از سایت‌های حساس مانند پایگاه‌های موشکی، اقدام به گسترش و استقرار سامانه‌های پدافندی کرده بود. در راستای این اقدام، بنابر ادعای فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران، یک سامانه تور امـ۱ از نوع خودکششی از محل پایگاه مادر در شهر قدس (قلعه حسن‌خان) به پایگاه موشکی امیرالمومنین در بیدگنه منتقل و در ساعت ۱۲:۳۰ بامداد به وقت محلی عملیاتی شده بود، بدون این‌که هیچ‌گونه ارتباطی داشته باشد با شبکه پدافندی کشور، که متعلق است به قرارگاه پدافندی خاتم الانبیای نیروی پدافند هوایی ارتش (پداجا).
سامانه‌های تور امـ۱ سپاه پاسداران تنها در دو نقطه از ایران (ازجمله در تاسیسات هسته‌ای نطنز) با شبکه پدافندی قرارگاه خاتم‌الانبیا در ارتباط‌اند و از داده‌های رادارهای هشدار زودهنگام کاستا۲ایی۲ (Kasta 2E2) استفاده می‌کنند. از سوی دیگر، اتصال سریع سامانه‌های پدافندی تور امـ۱ به شبکه پدافندی، بدون ایجاد یک سایت پدافندی مناسب، امکان‌پذیر نیست. برای ایجاد سایت پدافندی باید خودروهای فرماندهی، ارتباطی و همچنین رادار هشدار زودهنگام در منطقه مستقر شود که این کار نیازمند صرف دست‌کم دو روز زمان است. به علت فوریت انتقال سامانه تور امـ۱ از شهر قدس به محل استقرارش در پایگاه موشکی امیرالمومنین، در ۱۸ دی‌ماه، امکان ایجاد سایت پدافندی در مدت زمان کوتاه (کمتر از دو ساعت) وجود نداشته است. همچنین تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که چنین سایت پدافندی در آن منطقه، پیش و پس از روز ۱۸ دی‌ماه ۱۳۹۸ وجود نداشته است.
چند ساعت پس از حمله موشکی سپاه پاسداران به پایگاه عین‌الاسد، در حالی که پروازهای مسافری بر فراز ایران قطع نشده بود، پرواز شماره پی‌اس۷۵۲ (PS752) شرکت هواپیمایی بین‌المللی اوکراین فرودگاه خمینی را به سمت کی‌یف با ۵۷ دقیقه تاخیر ترک کرد. هواپیما پس از برخاستن، در وب‌سایت تعقیب و رصد هواپیماهای مسافربری به نام فلایت‌رادار۲۴ (FlightRadar24) به‌وضوح قابل رصد بود. بر اساس اطلاعات این وب‌سایت، هواپیما در حالی که در مسیر همیشگی‌اش (مسیری که از سه ماه قبل از سانحه، مرتب در آن پرواز کرده بود) پرواز می‌کرد، ناگهان از صفحه رادار حذف شد. علت آن برخورد اولین موشک شلیک‌شده از سامانه تور امـ۱ بود. در زمان قطع ارسال سیگنال‌های موقعیت‌نما، این هواپیما در ارتفاع ۲۴۱۶ متری (۷۹۲۵ پایی) و با سرعت ۲۷۵ نات (۵۰۹ کیلومتر بر ساعت) در حال اوج‌گیری بود.
براساس فیلم‌ها و تصاویر دوربین‌های مداربسته و همچنین فیلم‌هایی که افراد محلی گرفته‌اند، دو موشک زمین به هوا از نوع ۹ام۳۳۱ (۹M331) از سامانه تور امـ۱ پرتاب شدند و با فاصله حدود ۲۳ ثانیه از یکدیگر، به هواپیما برخورد کردند. موشک اول باعث از کار افتادن آنتن‌های سامانه‌های رادیویی و موقعیت‌نمای هواپیما شد. پس از برخورد آن، خلبانان احتمالا تصمیم به تغییر جهت و پرواز به سمت فرودگاه برای فرود اضطراری گرفتند؛ اما موشک دوم باعث پارگی باک‌های هواپیما و مشتعل شدن و در نهایت، سقوط آن شد.
براساس اطلاعات منتشرشده در وب‌سایت فلایت‌رادار ۲۴، مسیر پروازی هواپیمای اوکراینی همچون سایر هواپیماهای برخاسته از باند ۲۹ راست، از فراز مرکز تحقیقات جهاد خودکفایی فرماندهی موشکی نیروی هوافضای سپاه پاسداران در نزدیکی پرند عبور می‌کرد، یکی از حساس‌ترین مناطق نظامی ایران که در بامداد ۱۸ دی‌ماه ۱۳۹۸، یک سامانه پدافندی تور امـ۱ از آن محافظت می‌کرد
آتش سوزی درون کابین هواپیما پیش از برخورد به زمین
در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۹، رییس پزشکی قانونی اوکراین، الکساندر رووین، در گفت‌وگو با وب‌سایت خبری گلاوکام (Glavcom) از جزئیات بررسی سانحه هواپیمای اوکراینی، مشاهداتش از لاشه هواپیما و اجساد سرنشینان و تلاش مقام‌های جمهوری اسلامی ایران جهت پنهان کردن ابعادی از سوانح پرده برداشت. او از ضبط لوازم الکترونیکی آسیب‌دیده مسافران چون لپ‌تاپ، موبایل و تبلت و تحویل ندادن آنها سخن به میان آورد، وسایلی که مسافران ممکن بوده است آخرین دقایق عمر خود را در آن ثبت کرده باشند. او همچنین افزود که اجساد برخی از مسافران جدا از صندلی‌هایشان در محل سقوط پیدا شده است که نشان می‌دهد مسافران دچار وحشت شده و از صندلی‌هایشان بلند شده بودند. به عقیده الکساندر رووین، به‌دلیل وحشت و اضطرابی که در کابین وجود داشته است، مسافران کمربند ایمنی‌شان را به‌رغم چراغ قرمز بسته ماندن کمربندها، باز کرده و از صندلی خود برخاسته بودند. رووین همچنین می‌گوید در کناره‌های پنجره‌ها و سایر منافذ هواپیما دوده به چشم می‌خورد که از آتش‌سوزی درون کابین هواپیما پیش از سقوط خبر می‌دهد.
بر اساس فیلم‌های ضبط و منتشرشده ازسوی مردم محلی از سانحه، حتی تا پیش از برخورد موشک دوم به هواپیمای اوکراینی، هیچ‌گونه آتش‌سوزی در آن مشاهده نمی‌شده است و چنانچه موشک دوم به آن برخورد نکرده بود، خدمه آن که ممکن بود به‌شدت مجروح شده باشند، احتمالا توانایی بازگرداندن هواپیما به فرودگاه مبداء را داشتند. آنچه باعث مشتعل شدن هواپیما شد، موشک دوم بود که به‌شدت به باک‌های پر از سوخت هواپیما آسیب رساند. پس از آن، آتش به‌سرعت به درون کابین سرایت کرده که احتمالا منجر به سوختگی برخی از مسافران در وسط بدنه شده است.
رووین در این مصاحبه مفصل گفته که از زمان برخورد موشک، تا سقوط هواپیما سه دقیقه و نیم طول کشیده است. به نظر می‌رسد در این مدت، گروهی از مسافران برای دور ماندن از گزند آتش، به انتها و جلوی کابین هواپیما رفته و به همین دلیل، کمربندهای ایمنی‌شان را باز کرده بودند.
این سامانه پدافندی بوک ام۱ـ۲ (Buk M1-2) با شماره ۳۳۲ یکی از شش نمونه‌ای است که ارتش روسیه به نیروهای تجزیه‌طلب در منطقه لوهانسک در شرق اوکراین واگذار کرد تا هواپیماها و هلیکوپترهای نیروی هوایی و ارتش اوکراین را هدف قرار دهند. در ۲۶ تیرماه ۱۳۹۳، خدمه این سامانه، یک فروند هواپیمای مسافربری بویینگ ۷۷۷ـ۲۰۰ایی‌آر (Boeing 777-200ER) شرکت هواپیمایی مالزی را که در حال پرواز از آمستردام به کوالالامپور بود هدف اصابت موشک زمین‌به‌هوا قرار داد که در جریان آن، تمام ۲۹۸ سرنشین آن کشته شدند. قربانیان این پرواز MH17 مالزی برخلاف قربانیان پرواز پی‌اس۷۵۲، با صندلی به بیرون پرتاب شده بودند، چون در هنگام سقوط، کمربندهای ایمنی را بسته نگه داشته بودند
تور امـ۱های آتش‌به‌اختیار
همان‌طور که در بالا ذکر شد، نیروی هوافضای سپاه پاسداران از سامانه پدافندی کوتاه‌برد تور امـ۱ برای انهدام هواپیمای اوکراینی استفاده کرد. قدمت این سامانه در ایران به سال ۱۳۸۴ باز‌می‌گردد، زمانی که برای محافظت از اماکن حساس، از جمله تاسیسات هسته‌ای نطنز، در برابر حملات موشک‌های کروز، ۲۹ پرتابگر از این نوع، به ارزش ۷۰۰ میلیون دلار به روسیه سفارش داده شد و در سال‌های ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷، در دو نوع خودکششی (۱۴ دستگاه) و غیر‌خودکششی (۱۵ دستگاه) همراه ۷۵۰ تیر موشک ۹ام۳۳۱ به ایران تحویل شد.
یک سامانه تور امـ۱ از نوع متحرک یا خودکششی مشابه سامانه‌ای که هواپیمای اوکراینی را ساقط کرد. این سامانه به سمت هر هدف دو موشک شلیک می‌کند که حداقل زمان قابل برنامه‌ریزی برای شلیک دو موشک ۴ ثانیه است
در زمان تحویل سامانه‌های پدافندی تور امـ۱ به ایران، نیروی هوایی ارتش فقط به سامانه‌های پدافندی کوتاه‌برد رپیر (Rapier) و برد متوسط آی‌ـ‌هاک (I-HAWK) مجهز بود، سامانه‌هایی که قابلیت مقابله با تهدید موشک‌های کروز و سلاح‌های دور ایستای هوا به سطح را نداشتند.
پیش‌تر برای تعویض رپیرهای فرسوده، در سال ۱۳۷۷، شش سامانه پدافندی کوتاه‌برد اف‌ام‌‌ـ۸۰ (FM-80)، با نام ایرانی «شهاب ثاقب» و ۲۵۰ تیر موشک برای آنها، از چین خریداری شده بود که در فاصله سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۳، به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران تحویل شدند، اما به علت آنچه که واگذاری اطلاعات سامانه (شامل کدها و مشخصات فرکانس رادار و رادیویی آن) به اسرائیل خوانده شد، نیروی هوایی ارتش از دریافت آنها امتناع کرد. پس از گذشت چندین سال، به‌تدریج تعداد محدودی از این سامانه‌ها ارتقا داده شد و با نام‌های «هرز نهم» و «یا زهرا» به نیروی پدافند هوایی ارتش واگذار شدند. برای نخستین‌بار، هم‌زمان با سفر علی خامنه‌ای به مشهد و اقامتش در کاخ ملک‌آباد، یکی از این سامانه‌ها در روزهای ۱۷ تا ۲۹ تیرماه ۱۳۹۶ جهت محافظت از آن مکان، مورد استفاده قرار گرفت. این سامانه به‌طور کاملا غیرایمن در دانشگاه فردوسی مشهد مستقر شد.
اما سامانه‌های پدافندی تور امـ۱خریداری‌شده از روسیه، به‌جای واگذاری به فرماندهی پدافندی نیروی هوایی ارتش، به فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوایی سپاه پاسداران (که در حال حاضر نیروی هوافضای سپاه خوانده می‌شود) واگذار شدند. این نیروی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از سال‌های گذشته، ماموریت سنتی حفاظت از اماکن مهم مانند خانه علی خامنه‌ای در تهران را با استفاده از سامانه‌های پدافندی کوتاه‌برد اس‌اِی-۶ (SA-6) برعهده داشت.
از سال‌های آغازین دهه ۱۳۷۰ شمسی، درپی اعتصاب خلبان‌های هوانیروز* به رهبری سرهنگ حسین وکیلی و تمرد آنها از دستور شرکت در رژه روز ارتش، احتمال وقوع کودتای نظامی ازسوی ارتش (مشابه با آنچه در تیرماه ۱۳۵۹ رخ داده بود)، همواره موضوعی بود که مسئولان جمهوری اسلامی، به‌ویژه شخص علی خامنه‌ای را نگران می‌کرد؛ به همین علت، سامانه‌های پدافندی اس‌اِی-۶ که در سال ۱۳۷۴ از روسیه خریداری شده بود، در اختیار سپاه پاسداران قرار گرفت و ماموریت حفاظت از مکان‌های حساس حکومتی و دولتی با استفاده از این سامانه‌ها، به فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوایی سپاه پاسداران واگذار شد.
واگذاری این سامانه‌ها به سپاه پاسداران بی‌دردسر نبود. به‌علت بی‌تجربگی نسبی و دانش کم فرماندهان نیروی پدافندی سپاه و همچنین نبودِ ارتباط میان معاونت پدافند نیروی هوایی سپاه پاسداران و شبکه یکپارچه پدافندی کشور سبب شد تا در برخی موارد، سامانه‌های پدافندی تور امـ۱ در حالت کاملا آتش‌به‌اختیار و بدون اطلاع از پرواز هواپیماهای نظامی نیروی هوایی ارتش، برای آنها ایجاد مزاحمت کنند که گاهی تا مرز سرنگونی هواپیماها پیش رفتند. در نهایت، این ناهماهنگی و بی‌تجربگی منجر به آن شد که در ۱۸ دی‌ماه ۱۳۹۸، هواپیمای مسافربری اوکراینی با موشک کروزی که تصور می‌شد نیروهای آمریکایی به سمت پایگاه موشکی امیرالمومنین و مرکز تحقیقات موشکی «شهید تهرانی مقدم» شلیک کرده‌اند اشتباه گرفته و ساقط شود که به کشته شدن ۱۷۶ سرنشینان آن انجامید.
تحقیقات دانشگاه دفاع هوایی خارکف (Kharkiv Air-Defense University) در اوکراین نشان می‌دهد که سطح مقطع راداری (Radar Cross Section) موشک کروز تاماهاک (یعنی آن چیزی که تصور برخورد آن به تاسیسات موشکی سپاه می‌رفته است) با سطح مقطع راداری هواپیمای بویینگ ۷۳۷ (مشابه با هواپیمای اوکراینی که برفراز پرند ساقط شد) با وجود تفاوت بسیار زیاد در ابعاد هواگردها، مشابه است. به این ترتیب، درصورتی‌که بویینگ ۷۳۷ از روبه‌رو در معرض امواج ارسالی رادار کنترل آتش سامانه تور امـ۱ قرار بگیرد، تشخیص دادن آن از یک موشک کروز، بسیار دشوار است و این مساله ضرورت بررسی هدف با یک سامانه شناسایی ثانویه مانند دوربین حرارتی و یا رادار هشدار زودهنگام را آشکار می‌کند. در زمان نزدیک شدن هواپیمای پرواز پی‌اس۷۵۲ به محل استقرار سامانه پدافندی، هیچ رادار هشدار زودهنگامی در منطقه وجود نداشت و برای بررسی هدف، خدمه باید از دوربین حرارتی استفاده می‌کردند. اما برای نگارنده به‌طور قطع مشخص نیست که آیا این سامانه پدافندی به دوربین حرارتی پیشرفته با برد افزایش‌یافته مجهز بوده، یا صرفا از دوربین تلویزیونی ساده جهت رصد هدف در روز استفاده می‌کرده است. بعد از تشخیص اولیه رادار سامانه تور امـ۱، اگر از دوربین حرارتی برای بررسی دوباره هدف استفاده نشده باشد، هواپیمای مسافربری با موشک کروز اشتباه گرفته شده و به سمت آن شلیک شده است. اما این نکته نیز برای نگارنده مشخص نیست که شلیک موشک اول آیا با تصمیم‌گیری اپراتور انجام شده است، یا بدون دخالت افسران و به‌طور اتوماتیک؟
طرح‌‌های بالا نتیجه بررسی‌های کارشناسان دانشگاه دفاع هوایی خارکف است که سطح مقطع راداری نامنسجم در هواپیمای بویینگ ۷۳۷ (سمت چپ) و موشک کروز تاماهاک (سمت راست) را با امواج الکترومغناطیسی در فرکانس‌های ۱، ۳ و ۱۰ گیگاهرتز نشان می‌دهد. بررسی‌ها حاکی از این است که اثر ایجاد‌شده از روبه‌روی موشک کروز تاماهاک و هواپیمای مسافربری بویینگ ۷۳۷ در رادار سامانه‌های پدافندی با وجود تفاوت بسیار زیاد در ابعاد، بسیار مشابه است و همین باعث می‌شود که برخی سامانه‌های پدافندی این دو را به‌راحتی با یکدیگر اشتباه می‌گیرند و به همین دلیل، در شرایط جنگی یا قرمز، پرواز هواپیماهای مسافربری و غیرنظامی در نزدیکی این سامانه‌ها باید متوقف شود
تلاش سازمان هواپیمایی کشوری برای انکار نقش سپاه پاسداران در سانحه
یک روز پس از سانحه هواپیمای اوکراینی، علی عابدزاده، ریاست سازمان هواپیمایی کشوری، در رسانه رسمی جمهوری اسلامی حضور پیدا کرد تا در یک برنامه تلویزیونی حتی احتمال نقش داشتن نیروی هوافضای سپاه پاسداران در ساقط کردن هواپیمای اوکراینی را انکار کند. او مدعی شد که آتش بیش از یک دقیقه در هواپیمای بویینگ ۷۳۷ اوکراینی بوده است و امکان انفجار این هواپیما بر اثر شلیک موشک، از لحاظ فنی وجود ندارد. بسیاری معتقدند که سران جمهوری اسلامی ایران از وجود فیلم‌هایی که شلیک موشک‌های زمین به هوا را نشان می‌دهد و همچنین انتشار تصاویر لاشه موشک‌های ساقط‌کننده هواپیما در نزدیکی محل سقوط اطلاع نداشته‌اند و تصور می‌کردند انکار نقش سپاه پاسداران در این سانحه، امکان‌پذیر است.
یکی از دلایل اصلی تلاش عابدزاده و سایر مقام‌های دولت حسن روحانی برای انکار نقش سامانه پدافندی تور امـ۱ در این سانحه، پنهان کردن ضعف مدیریتی‌شان بود.
علی عابدزاده که براساس گزارش بررسی سانحه هواپیمای ای‌تی‌آر-۷۲ پرواز شماره ۳۷۰۴ شرکت هواپیمایی آسمان در تاریخ ۲۹ بهمن ۱۳۹۶ از مقصران اصلی آن شناخته شد، این‌بار هم نگران افشای ضعف‌های خود بود که به بروز این سانحه منتهی شده بود. براساس فایل صوتی منتشرشده از مکالمات برج مراقبت فرودگاه مهرآباد با خلبان یک هواپیمای مسافربری شرکت آسمان که از نزدیک شاهد شلیک موشک‌های زمین به هوا و برخوردشان به هواپیمای پرواز پی‌اس۷۵۲ بود، مسئول برج مراقبت از موقعیت مکانی هواپیمای اوکراینی مطلع نبود و متوجه گردش ۱۸۰ درجه هواپیما پس از برخورد موشک اول نشده بود که این نشان دهنده غیرعملیاتی بودن رادار اپروچ (Approach Radar) بوده است.
از دیگر ضعف‌های مدیریتی در سازمان هواپیمایی کشوری که به بروز این سانحه منجر شد، تصویب طرح پرواز هواپیمای اوکراینی و انتخاب نقطه (چک پوینت) پاروچ (Paroch) جهت گردش هواپیما به سمت راست پس از برخاستن آن بود. مسیری که برخلاف هواپیمای قبلی که از فرودگاه خمینی به پرواز درآمده بود، از فراز مرکز تحقیقات موشک‌های بالستیک «شهید تهرانی مقدم» عبور می‌کرد و هواپیما را در معرض خطر سامانه‌های پدافندی مستقر در آن سایت قرار می‌داد. این درحالی بود که پرواز شماره کِی‌کِی۱۱۸۵ (KK1185) شرکت اطلس‌گلوبال که ساعت ۰۵:۰۷ صبح به وقت محلی این فرودگاه را ترک کرده بود، به نقطه‌ای در شمال این سایت‌های موشکی هدایت شده بود.
پنهان کردن جعبه سیاه و فریب افکار عمومی
براساس قوانین سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری، با توجه به سقوط هواپیمای اوکراینی در ایران، بررسی جعبه‌های سیاه هواپیما، شامل ضبط‌کننده مکالمات خلبانان و ضبط‌کننده اطلاعات پروازی هواپیما، باید در ایران صورت گیرد. اما به‌علت نبودِ سامانه‌های مناسب برای بازخوانی و تخلیه اطلاعات در ایران و اوکراین و نبودِ امکان خریداری آنها از شرکت بویینگ به‌دلیل تحریم‌های ایالات متحده آمریکا، ایران امکان بررسی جعبه‌های سیاه را ندارد و باید آنها را به کشور ثالثی مانند ایالات متحده آمریکا یا فرانسه ارسال می‌کرد. به بهانه این‌که ممکن است اطلاعات به‌دست‌آمده از جعبه‌های سیاه را دولت‌های خارجی دستکاری کنند، سازمان هواپیمایی کشوری از واگذاری آنها به این دو کشور خودداری کرد.
پافشاری مقام‌های جمهوری اسلامی بر تحویل ندادن جعبه‌های سیاه هواپیمای اوکراینی نشان‌دهنده تلاش جمهوری اسلامی برای پنهان کردن بخشی از حقایق سانحه هواپیمای اوکراینی است، حقایقی که هرچند برای ما اثبات شده است، اثبات حقوقی آن نیازمند اطلاعات جعبه سیاه است. به‌عنوان مثال، امیرعلی حاجی‌زاده مدعی شده است که خلبان هواپیما پیش از هدف قرار گرفتن، اقدام به تغییر جهت به سمت شمال و پایگاه موشکی امیرالمومنین کرده بود، اما براساس اطلاعاتی که در دسترس عموم قرار دارد، هواپیما در حال پرواز در مسیر همیشگی‌اش هدف اصابت نخستین موشک قرار گرفت و براساس فیلم‌های شاهدان عینی، موشک دوم پس از گردش هواپیما به سمت فرودگاه برای فرود اضطراری، به آن برخورد کرده است.
به دلایل حقوقی و برای شانه خالی کردن از پرداخت غرامت به خانواده‌های کشته‌شدگان سانحه هواپیمای اوکراینی، سران جمهوری اسلامی بر دروغ تغییر مسیر هواپیما پیش از اصابت موشک اول پافشاری می‌کنند و از نظر نویسنده، تحویل ندادن جعبه سیاه تلاشی است برای مجبور کردن شرکت هواپیمایی بین‌المللی اوکراین به پرداخت بخشی از غرامت. از سوی دیگر، جمهوری اسلامی با امتناع از تحویل جعبه‌های سیاه، تلاش می‌کند افکار عمومی را فریب دهد که این جعبه‌ها تنها بازگو‌کننده راز ساقط شدن هواپیمای اوکراینی‌اند تا از افشای مقصران واقعی سانحه جلوگیری کند.
در این ماجرا، بی‌شک مقام‌های کشوری و در راس آن رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای، با جلوگیری نکردن از پرواز هواپیماهای مسافربری، شرایطی را فراهم آوردند تا هواپیمای اوکراینی و سایر هواپیماهای مسافربری در شرایطی کاملا حساس و ناایمن پرواز کنند. این در حالی است که به‌عنوان مثال، در پی درگیری هوایی بین هند و پاکستان در ۸ اسفند‌ماه ۱۳۹۷ که به ساقط شدن یک فروند جنگنده میگ ۲۱ هندی با شلیک نیروی هوایی پاکستان و همچنین ساقط شدن یک فروند هلیکوپتر میل ۱۷ هندی با آتش پدافند خودی منجر شد، حریم هوایی دو کشور به‌مدت چند روز روی هواپیماهای مسافربری بسته شد تا از شلیک اشتباهی سایت‌های پدافندی به آنها جلوگیری شود.
در ۸ اسفند‌ماه ۱۳۹۷، یک سامانه پدافندی کوتاه‌برد اسپایدر ارتش هند برای مقابله با جنگنده‌های پاکستانی که قصد حمله به چند پایگاه ارتش هند در منطقه جامو و کشمیر را داشتند، چند موشک زمین‌به‌هوا شلیک کرد. یک فروند هلیکوپتر ترابری میل می‌ـ۱۷وی‌ـ۵ (Mi-17V-5) نیروی هوایی هند که در آن نزدیکی در حال پرواز بود با جنگنده‌ای پاکستانی اشتباه گرفته و ساقط شد که لاشه آن در این تصویر دیده می‌شود. در پی این اتفاق و احتمال این‌که هواپیماهای مسافربری هدف سامانه‌های پدافندی قرار بگیرند، غرب هندوستان و سراسر آسمان پاکستان به‌مدت چند روز به روی هواپیماهای مسافربری و غیرنظامی بسته شد
بنابر ادعای فرماندهان نیروی هوافضای سپاه پاسداران، بسته نشدن حریم هوایی کشور پیش از حمله موشکی به پایگاه عین‌الاسد در عراق، جهت حفظ غافلگیرکننده بودن عملیات برای ایالات متحده آمریکا بود؛ اما دلیل بسته نشدن حریم هوایی پس از انجام عملیات، هرگز اعلام نشد. در جریان سه حمله موشکی دیگر نیروی هوافضای سپاه پاسداران به عراق و سوریه در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۷، به دو دلیل امنیتی و اقتصادی، حریم هوایی کشور پیش، حین و پس از پرتاب موشک‌های بالستیک بسته نشد. به نظر می‌رسد بسته نشدن حریم هوایی کشور در بامداد ۱۸ دی‌ماه ۱۳۹۸ نیز دلایلی مشابه داشته باشد.
دلیل نخست نظامی است: باز نگه داشتن حریم هوایی کشور با هدف استفاده از هواپیماهای مسافربری درحال پرواز در این محدوده، به‌عنوان عاملی بازدارنده برای حملات دور ایستای نیروی هوایی و دریایی ایالات متحده آمریکا.
اما دلیل دوم برمبنای آنچه در سه مورد حمله موشکی پیشین رخ داد، اقتصادی و در راستای ایمن نشان دادن حریم هوایی کشور برای شرکت‌های هواپیمایی بین‌المللی است. به دنبال ظهور داعش در کشور عراق، شرکت‌های هوایی ترجیح می‌دادند که برای پرواز هواپیماهایشان از حریم هوایی ایران استفاده کنند و باز نگه داشتن حریم هوایی کشور، با این هدف بود که درآمد حاصل از دریافت هزینه پروازهای عبوری از ایران، برای وزارت راه و شهرسازی حفظ شود.
متاسفانه به نظر می‌رسد که استفاده هواپیماهای مسافربری به‌عنوان سپر انسانی ازسوی علی خامنه‌ای و همچنین به‌عنوان منبعی برای درآمد دولت حسن روحانی، سبب شده است تا برخلاف تصمیم بسیاری از کشورهای جهان در شرایط مشابه، در شرایط جنگی پس از حمله موشکی سپاه پاسداران به عراق، حریم هوایی کشور بسته نشود و ۱۷۶ نفر جانشان را در سانحه هواپیمای پرواز پی‌اس۷۵۲ از دست بدهند.
به نظر می‌رسد سران جمهوری اسلامی ایران با مقصر جلوه دادن اپراتور سامانه پدافندی تور امـ۱ در ساقط کردن هواپیمای اوکراینی، سعی دارند نقش اصلی مقام‌های لشکری و کشوری، به‌خصوص شخص علی خامنه‌ای، در اهمالی که به انهدام این هواپیما منجر شد را پنهان کنند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پانوشت:
* کتاب «وقتی پلنگ خواب است: خاطرات سرهنگ خلبان حسین وکیلی»، نوشته حجت شاه‌محمدی، شرکت انتشارات سوره مهر.
از: ایران اینترنشنال