اعلام خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان به مثابه به حقیقت پیوستن یکی از بزرگترین آرزوهای ایران است. این خروج، منجر به عزیمت همه نیروهای خارجی از افغانستان می‌شود؛ نیروهایی که تهران مدت‌هاست حضورشان را مقصر ناامنی در منطقه می‌داند.
تحلیلگران می‌گویند خروج نیروهای ناتو به رهبری آمریکا از افغانستان می‌تواند به‌طور بالقوه فضای بیشتری برای مانور ایران در کشور همسایه جنگ‌زده خود ایجاد کند؛ کشوری که با ایران مشترکات فرهنگی و مذهبی دارد.
اما اگر این تحول تازه، افغانستان را به هرج و مرج بکشاند – همان‌گونه که اکنون هراس آن در دل برخی از افغان‌ها افتاده – در آن صورت بعید نیست که ایران دوباره با سرریز مشکلات انسانی و امنیتی از سمت افغانستان روبه‌رو بشود، به همان شکل که قبلاً جنگ داخلی افغانستان، برای تهران سیل پناهندگان و سپس دولت متخاصم طالبان را پدید آورد.
کالین کلارک، مدیر بخش پژوهش و سیاست‌گذاری گروه «سوفان» می‌گوید: «در ارتباط با ایرانیان، می‌توانم بگویم که: حواستان باشد چه از خدا می خواهید، یک دفعه دیدید این دعا مستجاب شد.»
او اضافه می‌کند: «به عبارت دیگر، در حالی که ایران سال‌هاست بر طبل عقب‌نشینی آمریکا می‌کوبد، اما این کار می‌تواند عواقب فرعی بالقوه‌ای به همراه بیاورد و تهران را درگیر خود کند.»
جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، روز ۱۴ آوریل اعلام کرد که ۲۵۰۰ سرباز باقی‌مانده آمریکا در افغانستان تا ۱۱ سپتامبر خارج می‌شوند. ناتو هم گفته است که از همان جدول زمانی واشینگتن پیروی می‌کند و در همان تاریخ، ۷ هزار سرباز غیرآمریکایی این نیرو را هم از افغانستان بیرون می‌آورد.
اندرو واتکینز، تحلیلگر ارشد افغانستان در «گروه بحران بین‌المللی»، می‌گوید عزیمت نیروهای آمریکا و ناتو قطعاً خلأ قدرت ایجاد خواهد کرد و به تهران فضای بیشتری برای افزایش نفوذ می‌دهد، چه از طریق مقامات افغان و چه از طریق دیگر قدرت‌مداران در افغانستان، از جمله طالبان.
او در عین حال می‌گوید: «اما مشخص نیست ایران تا چه حد به دنبال گسترش منافع خود در افغانستان باشد، منافعی که اساساً دفاعی است و بیشتر به دغدغه‌های مرزی برمی‌گردد.»
واتکینز می‌گوید: «در طول مداخله نیروهای به رهبری آمریکا در افغانستان، ایران تلاش کرده است با نفوذ در میان بازیگران محلی، گسترش منافع آمریکا را متوقف کند و در این راه پا را از همان محدوده روش‌های کم‌خطر و محدود فراتر نگذاشته است.»
اندرو واتکینز خاطرنشان می‌کند که «در مقایسه با رویکرد ایران به منطقه غربی‌اش، [یعنی خلیج فارس و سرزمین شام]، ایران به‌طور کلی در قبال مرزهای شرقی خود خویشتن‌داری بیشتری نشان می‌دهد.»
ترس از خلأ
محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در سخنرانی خود در ۱۶ آوریل، خروج «مسئولانه» نیروهای آمریکایی را «اقدامی مثبت» توصیف کرد.
او گفت که «حضور نیروهای خارجی هرگز به صلح و ثبات در منطقه ما کمک نکرده و رفتن آنها حداقل باعث می‌شود که زمینه‌های خشونت‌طلبی کمتر شود.»
آقای ظریف اما در عین حال در مورد به‌وجود آمدن «خلأیی» هشدار داد که ممکن است ستیزه‌جویان طالبان آن را پر کنند.
وزیر خارجه ایران در یک گفت‌وگوی آنلاین با مقامات افغانستان و هند با اشاره به این هشدار خود گفت: «و این دستورالعمل یک جنگ جدید در افغانستان است و ما در منطقه نمی‌توانیم تحمل کنیم، با ۳ میلیون پناهنده افغان در ایران، ما نمی‌توانیم بار بیشتری را تحمل کنیم.»
او افزود که ایران و سایر کشورهای منطقه به «یک افغانستان با ثبات، یک افغانستان صلح‌آمیز» نیاز دارند.
تحلیلگران می‌گویند در صورت افزایش خشونت‌ها در افغانستان، تهران می‌تواند با هم‌پیمانان منطقه‌ای برای اطمینان از ثبات و تقویت مرزهای خود کار کند و از سوی دیگر نیروهای نیابتی خود را هم که نقشی اساسی در پیشبرد منافع ایران در منطقه داشته‌اند، به صحنه بیاورد.
تمیم عاصی، رئیس اجرایی مؤسسه مطالعات جنگ و صلح در کابل، می‌گوید اقدامات پیش روی تهران به میزان تهدیدی که از سمت افغانستان حس کند بستگی دارد.
او می‌افزاید که ایران ممکن است با قدرت‌های منطقه‌ای که دارای منافع مشابه هستند برای جلوگیری از به قدرت رسیدن دوباره طالبان همکاری کند.
تمیم عاصی. معاون پیشین وزارت دفاع افغانستان، در گفت‌وگو با رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی اضافه کرد که «در واقع، اگر در افغانستان جنگ داخلی پیش بیاید، ایران می‌تواند دوباره محور ایران، روسیه و هند را برای حمایت از یک گروه مقاومت ملی دوم در برابر طالبان احیا کند.»
تهدید داعش
کلارک از گروه سوفان می‌گوید در صورت وخیم‌تر شدن اوضاع امنیتی، تهران همچنین ممکن است به تأمین بیشتر امنیت مرز خود با افغانستان روی بیاورد؛ مرزی که در بسیاری مناطق عبور از آن به آسانی صورت می‌گیرد.
وی به رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی می‌گوید: «اگر عقب‌نشینی آمریکا سبب بازگشت فوری جنگ داخلی به افغانستان شود، آن‌گونه که برخی پیش‌بینی می‌کنند، ایران به سرعت برای تقویت مرز خود و جلوگیری از سرریز خشونت‌ها به این سوی مرز اقدام خواهد کرد.»
در اظهارات شانزدهم آوریل خود، محمدجواد ظریف در مورد حضور گروه افراطی حکومت اسلامی (داعش) در افغانستان هشدار داد. گروه داعش تاکنون مسئولیت شماری از حملات مرگبار در افغانستان را بر عهده گرفته است،
ظریف گفت: «اکنون ما شاهد نقش داعش هستیم؛ نمی‌دانیم چه کسی از داعش در افغانستان حمایت می‌کند. البته برخی شواهد عینی در مورد افرادی که انتقال داعش از عراق و سوریه به افغانستان را ترتیب داده‌اند، در دست داریم.»
او افزود که «داعش تهدیدی برای افغانستان، ایران، پاکستان، و برای همه است – بنابراین ما یک تهدید مشترک داریم.»
کلارک می‌گوید که یک نتیجه جانبی خروج ایالات متحده می‌تواند افزایش برنامه‌ریزی داعش برای هدف قرار دادن «ایران و منافع ایران در افغانستان» باشد.
وی می‌گوید: «شاخه افغانستان داعش بارها به اهداف فرقه‌ای حمله کرده و با امید به جبران شکست‌های اخیر بعید نیست دوباره به دستورکار سابق خود بازگردد.»
در چنین حالتی، به گفته آقای کلارک، تهران می‌تواند تیپ فاطمیون را که در سوریه جنگیده است، به صحنه بیاورد.
گروه شبه‌نظامی فاطمیون که گفته می‌شود اعضای آن توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی جذب شده و آموزش دیده‌اند، عمدتاً از مردانی از اقلیت شیعه افغانستان تشکیل شده است. برآورد می‌شود که بین ۲۵۰۰ تا ۳۵۰۰ مبارز تیپ فاطمیون به افغانستان برگشته باشند.
ظریف در مصاحبه‌ای در دسامبر ۲۰۲۰ با شبکه تلویزیونی «طلوع»، پیشنهاد کرد که افراد فاطمیون می‌توانند به نبرد کابل علیه داعش کمک کنند.
ظریف در اظهاراتی که با انتقاد روبه‌رو شد، گفت: «آنها بهترین نیروها هستند و در زمینه مبارزه با داعش سابقه نظامی هم دارند. دولت افغانستان در صورت تمایل می‌تواند آنها را دوباره جمع کند.»
واتکینز معتقد است که به احتمال زیاد همه طرف‌ها در افغانستان با استقرار تیپ فاطمیون مخالفت کنند.
او می‌گوید: «هم طالبان و هم دولت افغانستان و بسیاری دیگر از ذی‌نفعان، به آنها به چشم عوامل خارجی نگاه می‌کنند و آنها را تهدیدی برای اقتدار خود می‌دانند. ناگفته نماند، این تیپ از هزاره‌ها تشکیل شده است، یک اقلیت قومی که به طور گسترده‌ای در سراسر کشور با فشار روبه‌روست.»
واتکینز می‌گوید که هزاره‌ها «به یک لاک دفاع جمعی» نیاز دارند و نه گسترش تهاجمی.
جو بایدن گفته است که واشنگتن از سایر کشورهای منطقه می‌خواهد «بیشتر» در جهت حمایت از افغانستان تلاش کنند.
از: رادیو فردا