مستند «تمرین آخر» آخرین اثر این فیلمساز مطرح سینمای ایران است که سال‌هاست شرایط تولید اثر سینمایی دیگری از او فراهم نشده است. این مستند روایتی از تمرین و اجرای یک گروه تعزیه در شهر زواره بوده که اوایل دهه هشتاد به تهیه‌کنندگی اداره کل هنرهای نمایشی و برای ثبت تعزیه به عنوان میراث معنوی ناملموس ایران در یونسکو ساخته می‌شود. به مناسبت تولد ۸۰ سالگی ناصر تقوایی به بررسی این مستند پرداختیم.
محمد حسین ناصربخت (پژوهشگر حوزه هنر) ضمن تبریک تولد به ناصر تقوایی، درباره نحوه شکل‌گیری مستند «تمرین آخر» که آخرین اثر تولید شده توسط این کارگردان مطرح سینمای ایران است، به هنرآنلاین گفت: سال‌ها پیش در مورد ثبت تعزیه به عنوان میراث معنوی ناملموس ایران با کمیته ملی یونسکو صحبت‌هایی انجام و قرار بود تدارک این پرونده آغاز شود. به این ترتیب از اواخر سال ۸۲ این موضوع در دفتر انتشارات و پژوهش مرکز هنرهای نمایشی مطرح و به نوعی کار برای ثبت تعزیه آغاز شد.
وی افزود: یکی از کارهایی که این کمیته باید انجام می‌داد، ساختن یک فیلم مستند کوتاه ده دقیقه‌ای برای معرفی هنر شبیه‌خوانی بود. ابتدا خانم لاله تقیان برای ساختن این مستند، آقای تقوایی را پیشنهاد کردند که از سوی کمیته‌ای هم که در مرکز هنرهای نمایشی تشکیل شده بود پذیرفته شد. مدیرکل وقت هنرهای نمایشی هم خوزستانی بود و به دلیل ارتباطاتی که با آقای تقوایی داشت، بسیار مشتاق بود که ایشان این کار را انجام دهد. به هر ترتیب قرار بر این شد و با آقای تقوایی برای ساخت این فیلم ده دقیقه‌ای قرارداد بسته شد.
ناصربخت در ادامه بیان کرد: طبق طرح آماده شده، قرار شد ما این فیلم را در زواره که یکی از شهرهای قدیمی ایران بوده و در آن تکایای قدیمی تعزیه وجود دارد و ساختار معماری سنتی در آن حفظ شده، تولید کنیم. علاوه بر این نیز گروهی متشکل از برجسته‌ترین شبیه‌خوانان وقت از سرتاسر کشور برای حضور در این اثر نیز تشکیل شد. در کنار این موضوع نیز قرار شد که ما روی متن شبیه‌نامه حر میرعزا متمرکز شویم و آن را به عنوان یک متن مرکزی و محوری در نظر بگیریم و آقای تقوایی حول محور آن بحث‌هایی که راجع به معرفی تعزیه، اجزا و عناصر آن وجود دارد را در این مستند ده دقیقه‌ای مطرح کنند.
این پژوهشگر حوزه هنر ادامه داد: وقتی ما برای ساخت مستند رفتیم و در آن شرایط قرار گرفتیم، تصمیم بر این شد که در کنار ساخت این فیلم ده دقیقه‌ای برای یونسکو، یک مستند بلندتری تحت عنوان «تمرین آخر» هم توسط همان گروه تعزیه‌خوان و در همان فضای سنتی زواره بسازیم. خوشبختانه ظرف مدت کوتاه ۱۵ تا ۲۰ روز که ما گروه را در اختیار داشتیم، تدارک اولیه، فیلمبرداری و کل آن اتفاقات در زواره شکل گرفت و بعدا هم بقیه مراحل تولید در تهران انجام شد. این آخرین کاری است که تا امروز از آقای تقوایی سراغ دارم که آن را در زمینه مستندسازی انجام دادند. خوشبختانه این ساخته با فاصله اندکی هم در جشنواره فجر اکران شد.
ناصربخت همچنین درباره ثبت تعزیه در یونسکو که گفته می‌شود با این اثر انجام شده، توضیح داد: فیلم ده دقیقه‌ای ساخته شده توسط آقای تقوایی به یونسکو ارسال شد و ما آن را همراه سایر مدارک مورد نیاز فرستادیم اما متاسفانه آن زمان به دلایل دیگری همچون عدم پرداخت حق عضویت ایران در یونسکو، مراحل ثبت تعزیه انجام نپذیرفت. به این ترتیب برای ثبت تعزیه نیاز بر این شد که جلسه و کمیته دیگری در سال‌های بعد تشکیل شود.
وی افزود: باید بگویم ثبت تعزیه در رجوع دوم به یونسکو انجام پذیرفت که این بار باتوجه به فیلم مستندی که آنها تقاضا کردند، بخش‌هایی از فیلم مستند ساخته شده توسط آقای تقوایی در آن استفاده شد. چون فرمتی که این بار تقاضا کرده بودند، مقداری متفاوت با آن چیزی بود که آقای تقوایی ساخته بود. اما به هر ترتیب این اتفاق سبب شد تا آقای تقوایی دو فیلم درباره تعزیه بسازد. یکی فیلم مستند ۱۰ تا ۱۵ دقیقه‌ای برای معرفی تعزیه که بر محور شخصیت شبیه‌گردان آقای هاشم فیاض شکل گرفت و دیگری مستند ۵۰ دقیقه‌ای «تمرین آخر» که در آن یک گروه شبیه‌خوان در فضای شهر زواره آماده اجرای تعزیه حر شده و به نوعی تمرینات مقدماتی برای اجرای تعزیه را انجام می‌دهند.
ناصربخت همچنین درباره تجربه کار کردن با ناصر تقوایی گفت: کار کردن با ایشان بسیار تجربه جذابی بود. نگاه هنرمندانه ایشان و پیدا کردن قاب‌های بسیار زیبایی که در فیلم استفاده شده و توجه به عناصر و اجزا که هر کدام اتفاق ویژه‌ای بود. «تمرین آخر» مستندی نیست که تعزیه را به همان شکل مرسومی که ما در صحنه‌ها می‌بینیم نشان دهد. یعنی در این مستند دوربین فقط یک اجرا را به تصویر نمی‌کشد. در این فیلم زمانی که در ما در حال گرفتن بخش عمده تصاویر بودیم، تماشاگر حضور نداشت. در صورتی که همانطور که می‌دانید در هنگام اجرای آیینی تعزیه تماشاگر نقش مهمی دارد.
این پژوهشگر ادامه داد: در بخش عمده‌ای از این فیلم تماشاگری نیست ولی آقای تقوایی این خلا را با نگاه دوربین و استفاده‌ای که از زوایای گوناگون معماری تکایا و بازار زواره برده جبران کرده است. در انتها و صحنه‌های پایانی نیز ما می‌بینیم که تعزیه در حال اجرا در بین تماشاگران است. البته همانطور که از اسم مستند مشخص است، بخش عمده فیلم در یک فضای تمرینی گرفته شده است. به همین جهت هم در این اثر ما با اتفاقاتی که در یک اجرای تعزیه روبه رو هستیم مواجه نمی‌شویم.
وی افزود: به عنوان مثال همه اتفاقات شبیه‌خوانی روی تخت و سکو و محوطه اطراف سکو رخ می‌دهد ولی در این فیلم شما می‌بینید که در جاهایی وقتی شبیه‌خوانان اهل بیت حضور دارند مثلا از طبقات بالایی تکیه حضور پیدا می‌کند. یا اینکه این شخصیت‌ها به‌گونه‌ای به تصویر کشیده می‌شوند که یادآور نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای است. یعنی باید بگویم آقای تقوایی به خوبی از معماری سنتی و نمایش آیینی در تلفیق با هم استفاده کرده است.
ناصربخت همچنین درباره نحوه پخش این مستند نیز توضیح داد: مستند تمرین آخر برای اولین بار در جشنواره فجر پخش شد اما فیلم کوتاه که برای معرفی تعزیه بود جایی اکران نشد و تنها برای یونسکو فرستاده شد. البته مستند تمرین آخر در موقعیت‌های دیگر و به مناسبت‌هایی فرصت اکران پیدا کرد. تا جایی که شنیدم در خانه هنرمندان، دانشگاه سینما تئاتر و همچنین سال‌ها بعد در فستیوال نمایش‌های عاشورایی نیز اکران‌هایی داشته است.
وی در پایان گفت: در آن ایام که این اثر تولید می‌شد، به عنوان مشاور در بحث تعزیه در کنار آقای داوود فتحعلی بیگی و خانم لاله تقیان حضور داشتم و به عنوان مدیرتولید نیز همراه گروه در زواره و تهران بودم. اما شخصا خیلی از سرنوشت این فیلم باخبر نشدم. باید بگویم تهیه‌کننده فیلم مرکز هنرهای نمایشی است که الان به اداره کل هنرهای نمایشی تغییر نام داده است. گویا این فیلم الان در فضای مجازی یافت می‌شود.