ساعت مشهور شمسالعماره هدیه ملکه ویکتوریا به ناصرالدینشاه بود که صدای آن به تمام دارالخلافه عصر ناصری میرسید
فروردینماه امسال مشتاقان تهرانگردی و میراثفرهنگی خبر مسرتبخش بازگشایی «باب عالی»، درِ تاریخی و قدیمی کاخ شمسالعماره را شنیدند.
بازگشایی این در، برای نقش تاریخی آن در رفتوآمد به درون شمسالعماره در طول تاریخ بوده است. اما در دوران پهلوی با ایجاد دری در خیابان ارگ، «باب عالی» برای همیشه بسته شد.
در طول سالیان بستهشدن این ورودی به کاخ گلستان، محوطه برابر آن نیز بافت تاریخی خود را از دست داد و محل فعالیت دستفروشان خیابان ناصرخسرو شد.
همچنین، رسیدگی نکردن به این بخش کاخ سبب شد تا به حریم آن تجاوز شود و انواع آگهی و برچسب و فضولات کبوترانی که در محوطه روبهروی کاخ تجمع دارند، آسیب جدی به نمای شمسالعماره از سمت خیابان ناصرخسرو بزند.
شمسالعماره اولین ساختمان بلند تهران در زمان ناصرالدینشاه است که در ساخت آن برای نخستینبار از فلز استفاده شد. این بنا جایگاهی ویژه در تاریخ تهران دارد و شاید مهمترین بخش مجموعه کاخ گلستان باشد.
اوایل امسال، مدیر کاخ گلستان با اشاره به مشکلاتی که بازگشایی این در را در طول سالیان گذشته ناممکن کرده است، گفته بود: «برخی از کارشناسان مخالف بازگشایی، میگفتند که محل اصلی ورودی کاخ از سمت میدان ارگ بوده که از گذشته هم سردری داشته ولی در دوره پهلوی تخریب شده است؛ بنابراین تنها راه ورودی به کاخ را باید همان در میدان ارگ بدانیم. درحالیکه موافقان بازگشایی میگفتند بازگشایی تنها در تاریخی کاخ، مداخلهای با در میدان ارگ نخواهد داشت و میتوان هر دو در را باز کرد. در شرقی یا همان باب عالی، تنها درِ تاریخی این کاخ بوده است. ما برای بازگشایی باب عالی، پاکسازیهای نما، مرمت و حفاظتهای اضطراری را نیز در بخش شرقی انجام دادیم، چون در تمام مدتی که این در بسته بوده، وضعیت مناسبی نداشت و حتی فضولات پرندگان به نمای بنا آسیبزده بود که اکنون پاکسازی و مرمت شده است. یکی از بهترین دلایل برای بازگشایی این در هم، مرمت این بخش از کاخ بوده است.»
هرچند کرونا این بازگشایی را بلافاصله با تعطیلی کاخموزه گلستان همراه کرد، ولی فرصتی بود تا سازمان میراث فرهنگی و مدیریت کاخ باقیمانده بازسازی را انجام دهند و امروز اهالی تهران بتوانند ورود به قدیمیترین نماد این شهر را از در تاریخی و اصلیاش تجربه کنند.
یکی از زیباترین بخشهای شمسالعماره، ساعت آن است. ساعت مشهور شمسالعماره هدیه ملکه ویکتوریا به ناصرالدینشاه بود که صدای آن به تمام دارالخلافه عصر ناصری میرسید.
یکی دیگر از زیباترین بخشهای کاخ گلستان، «عمارت بادگیر» است که در زمان ناصرالدینشاه محل جلسات وزرا بود. این عمارت همچنین محل تاجگذاری مظفرالدین شاه است که نمای داخلی آن با آیینهکاریهای کمنظیر، جلوهای ویژه دارند.
وقتی وارد عمارت بادگیر میشوید، همانند بخشهای دیگر این مجموعه، بسیاری از اتاقها بسته هستند. مسئولان موزه، فرسودگی بنا را از جمله دلایل این محدودکردن دایره بازدید میدانند. هرچند، مرمتگران و متخصصان حوزه میراثفرهنگی معتقدند نبودِ توان نظارت و کمبود نیروهای نگهبانی سبب شده است که در اکثر بناهای تاریخی ایران، محدوده گردش بازدیدکنندگان محدود شود، و این امر از نقاط ضعف بناهای تاریخی در ایران است.
مجموعه کاخ گلستان محوطهای گسترده است که از چندین عمارت تشکیل شده است: شمسالعماره، عمارت بادگیر، کاخ ابیض، کاخ مرمر، و خلوت کریمخانی، که از مشهورترین بخشهای این مجموعه هستند.
کاخ ابیض که امروز بهعنوان محل موزه مردمشناسی شناخته میشود، جزو بناهای اواخر دوره ناصرالدینشاه است. این کاخ به دستور ناصرالدینشاه در محل سابق برج آقامحمدخانی احداث شد. سفیدی بنا سبب شد تا به آن کاخ ابیض بگویند.
برخی مورخان میگویند دلیل احداث این کاخ هدایای بیشماری بود که سلطان عبدالحمیدشاه عثمانی برای ناصرالدینشاه فرستاد و همین موضوع شاه ایران را به فکر احداث بنایی مستقل در مجموعه گلستان، برای نگهداری از آن هدایا انداخت.
امروز موزه مردمشناسی، با مجسمهها و عروسکهایی که نحوه پوشش مشاغل مختلف و قومیتهای گوناگون ایران را نشان میدهد، نیز از چشمگیرترین بخشهای موزه گلستان است. وجود ابزارآلات مشاغل مختلف دوران صفوی و قاجار در این بخش، به زیباییهای آن میافزاید.
دو پرتره بزرگ از فتحعلیشاه قاجار نیز از جمله جاذبههای این بنای تاریخی است. یکی از این پرترهها، قلابدوزی و معرق پارچه بر روی ماهوت از تصویر فتحعلیشاه است که به سفارش دخترش، عزت النسا، خلق شده است.
خلوت کریمخانی نیز از دیگر بخشهای زیبا و دارای اهمیت مجموعه گلستان است.
این بخش به دلیل قرارگرفتن تخت مرمرین متعلق به فتحعلیشاه قاجار و نیز سنگقبر باشکوه ناصرالدینشاه که اوایل انقلاب از حرم شاه عبدالعظیم (محل دفن این شاه قاجار) به کاخ گلستان منتقل شد، با وجود کوچک بودنش، یکی از زیباترین بخشهای مجموعه گلستان است.
سنگقبر ناصرالدین جزو شاهکارهای سنگتراشی جهان به شمار میرود که در محفظهای شیشهای، نگاه بازدیدکنندگان را خیره میکند. تخت فتحعلیشاهی که در اندازههای کوچکتر تخت مرمر ساخته شده بود، در دوران محمدرضا پهلوی به این بخش منتقل شد.
از دلایل اهمیت خلوت کریمخانی، علاقه ناصرالدینشاه به این بخش است. در خاطرات رجال قاجار آمده است که او بیشتر اوقات برای استراحت و قلیان کشیدن به این بخش کاخ میآمد. دو بخش عکاسخانه و حوضخانه نیز از بخشهای موردعلاقه بازدیدکنندگان است. اولی به دلیل مجموعه عکسهای دوران قاجار که در میان آنها تصاویری کمتر دیده شده از عصر قاجار بهچشم میخورد، و دومی به دلیل پرترههای بزرگ نقاشی شده از سران و پادشاهان کشورهای مختلف در دوران ناصرالدینشاه و مظفرالدینشاه، که اکنون در حوضخانه حضور دارند.
همچنین، پیانوی مشهور کاخ گلستان نیز که از اولین پیانوهای وارد شده به ایران است، در بخش حوضخانه قرار دارد. گذشته از اهمیت تاریخی این بناها، آنچه مجموعه گلستان را به جاذبهای گردشگری تبدیل کرده است، زیبایی چشمگیر بناها، حتی از منظر بیرونی است.
کاشیکاریهای مجموعه کاخها وعمارتهای این مجموعه که توسط برترین کاشیکاران ایران انجام شدهاند، هر یک همانند تابلویی نقاشی است که کمتر بازدیدکنندهای میتواند از وسوسه عکاسی کنار آن دیوارها بگذرد.
شاید از نقاط ضعف مجموعه گلستان باید به تعطیلی بخشهای مختلفی از این مجموعه در روزهای بازدید اشاره کرد. هرچند مدیران مجموعه موزه گلستان دلیل این امر را مرمت مداوم به بخشهای مختلف آن میدانند، بازدیدکنندگانی که به این مجموعه سر میزنند، شاید فرصت مراجعه مجدد نداشته باشند و به همین دلیل، در تنها بازدیدشان از این مجموعه معمولاً با تعطیلی بخشهایی از آن مواجه میشوند.
در روزهای اخیر، مجموعه کاخ مرمر و کاخ الماس به همین دلیل تعطیل هستند. هرچند، برخی از بازدیدکنندگان که تجربه حضوری چندباره در این مجموعه داشتند، بیان میکردند که بخشهای تعطیل در روزهای گوناگون هفته تغییر میکند.
دیوارها و اتاقها و چلچراغهای این موزه، هر یک رازدار وقایعی هستند که شاید هیچگاه در هیچ کتاب تاریخی روایت نشده باشد؛ مجموعهای که شاهان زیادی را در خویش دیده است، ولی بهواسطه نیمقرن سلطنت و حضور طولانیمدت ناصرالدینشاه، شاید نام آن بیشتر یادآور این شاه قاجار باشد.
موزه گلستان با بناهای تاریخی خود بخش مهمی از تاریخ ایران را در میان عمارتهایش پنهان کرده است. ازاینرو، بازشدن در باب عالی که پنجاه سال تعطیل بوده است، فرصتی نو برای مشتاقان تاریخ تهران به شمار میرود.