نگرانی در مورد قصد و توانایی دولت در حفاظت از آثار تاریخی و میراث فرهنگی کشور بیش از پیش افزایش یافته است
زمان زیادی از آغاز به کار ابراهیم رئیسی در مقام رئیس دولت جدید، نمی‌گذرد. هنوز سفرهای استانی او و وزرای منتخبش به صورت گسترده شروع نشده، اما نگرانی متخصصان در حوزه‌های مختلف شروع شده است. یکی از این نگرانی‌ها، وضعیت نابسامان میراث فرهنگی و تاریخی ایران است که حالا عزت‌الله ضرغامی با نخستین اظهاراتش در مقام وزارت میراث فرهنگی آن را تشدید کرده است.
ضرغامی، یکی از روسای پیشین سازمان صداوسیما، سوم شهریور ۱۴۰۰ با کسب رای اعتماد بالا از مجلس شورای اسلامی، به عنوان وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری انتخاب شد. او که بدون داشتن دانش و پیشینه فعالیت مرتبط، مسئولیت تصمیمات مهم در زمینه میراث فرهنگی را بر عهده گرفته است، در همین ابتدای شروع فعالیتش نشان داده که شاید نباید منتظر بهبود اوضاع در زمینه حفاظت از آثار باستانی و میراث فرهنگی در دوران وزارت او بود.
بیست و دوم مهرماه بود که این دانش‌آموخته رشته‌های عمران و مدیریت صنعتی، در سفر به استان فارس با اظهاراتی غیرکارشناسانه، نگرانی‌هایی را در دل دوستداران میراث فرهنگی ایجاد کرد. یکی از این دغدغه‌ها در باره مقبره کوروش بود که با این اظهارات ایجاد شد: «امروز مردم شهر پاسارگاد به خاطر مقبره کوروش و قوانین ما نمی‌توانند ساختمان دو طبقه بسازند، کشاورزی کنند، چاه بزنند، دکل بزنند.»
او همچنین در جلسه شورای اداری استان فارس، افزود: «من باید این مشکل را حل کنم. یک مقدار انقباض قوانین حریم‌ها را بردارم و انبساطی کنم.»
ضرغامی در شرایطی این سخنان را گفت که همین حالا هم برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، بسیاری از میراث فرهنگی از جمله پاسارگاد را تحت‌الشعاع قرار داده است.
هرچند بعد از واکنش‌های فراوان و انتقادهای گسترده در فضای مجازی نسبت به حفر چاه در حریم پاسارگاد، ضرغامی این نقل قول را تحریف‌شده دانست و تاکید کرد: «نیازی به پاسخ به منتقدان نیست. ما به پاسارگاد رفتیم تا اعتبارات تصویب‌شده دولت را با اولویت پاسارگاد بگیریم و به حفاظت از این منطقه کمک کنیم. نتیجه این نیست که کسی کنار مقبره کوروش چاه بزند.»
اما نگرانی دیگر، اظهارات وزیر جدید میراث فرهنگی در باره تخریب خانه‌های تاریخی شیراز بود. او که به نظر می‌رسد با تفاوت بافت تاریخی و بافت فرسوده چندان آشنایی ندارد، در باره خانه‌های تاریخی بین امامزاده شاهچراغ و امامزاده سیدعلاءالدین حسین، گفت: «خانه‌های میان این دو حرم از میان رفته و باید برای این بافت فرسوده فکری کرد.»
این گفته‌ها هم که با انتقاد کارشناسان و دوستداران میراث فرهنگی همراه بود، ضرغامی را ناچار به تصحیح و توضیح کرد. او بیست و هفتم مهرماه در سمپوزیوم ملی یک‌صد سال گردشگری ایران، در پاسخ به سوال خبرنگاران در مورد حفظ یا تخریب بافت تاریخی شیراز، گفت: «موضوع بافت تاریخی شیراز و حل مشکلات مردم به تیم کارشناسی ارجاع داده شد و این تیم به منطقه اعزام شده تا همه جوانب را بررسی کنند.»
ضرغامی تخریب خانه‌های تاریخی را ناشی از خواست مردم دانست و افزود: «یک نفر می‌آید و می‌گوید ما داریم در این خانه زندگی می‌کنیم و بدبخت شدیم، یکی دیگر هم می‌آید و می‌گوید که اینجا خانه تاریخی است و باید بافت تاریخی حفظ شود. باید مسائل را شنید و موضوعات را کارشناسی و سپس راه حل صحیح را انتخاب کرد و تصمیم گرفت. باید در خانواده میراث فرهنگی و گردشگری با یکدیگر حرف بزنیم و مشکلات را حل کنیم.»
بازنگری طرح «حرم تا حرم» در شیراز
اما طرحی که عزت‌الله ضرغامی از آن حرف زده است و بهینه‌سازی فضای حرم تا حرم در شیراز را یادآور شده، شامل چیست؟ این ایده، چندان موضوع جدیدی نیست. سال‌هاست که برخی در شیراز می‌کوشند برای توسعه فضاهای پیرامونی امامزادگان شاهچراغ و سیدعلاءالدین حسین، بافت تاریخی این شهر را تخریب کنند و بین این دو امامزاده فضایی ایجاد کنند و آن را بین‌الحرمین بنامند.
این طرح بر اساس مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری، بدون رعایت الزامات حفاظت از بافت تاریخی شکل گرفت و مساحتی در حدود ۵۷ هکتار از ۳۶۰ هکتار بافت تاریخی شیراز را به عنوان محدوده طرح توسعه شاهچراغ مد نظر قرار داد. در پی این مصوبه بعضی خانه‌های تاریخی از جمله خانه‌های سلیمی و منتصری از دست رفتند. در سال ۱۳۹۳، این تخریب‌ها شدت بیشتری گرفت، به طوری که کار حتی به شکایت سازمان میراث فرهنگی از شهرداری و سازمان راه و شهرسازی کشیده شد.
در پی تخریب خانه پورنواب، از یادگارهای دوران زندیه، مدیرکل حراست سازمان میراث فرهنگی، از پیگیری این موضوع و شکایت از خاطیان خبر داد. محمدجواد عباباف به ایسنا گفته بود: «انجام هرگونه تخریب و اجرای هر طرحی در محدوده‌های تاریخی شهرها نیازمند استعلام رسمی از میراث فرهنگی است اما در باره خانه پورنواب استعلامی انجام نشده است.»
با این حال، یکی از مسئولان تولیت شاهچراغ شیراز پاسخ داد که برای طرح توسعه حرم، مصوبات و مجوزهای لازم گرفته شد. محسن اسماعیل‌پور با اظهار بی‌اطلاعی از تخریب‌ها در محدوده بافت تاریخی اطراف حرم، گفته بود: «تمام تصمیم‌هایی که در شورای توسعه حرم گرفته می‌شود، با حضور نماینده سازمان میراث فرهنگی است.»
سخنان او در شرایطی بود که سیاوش صابری، مدیرکل بناهای تاریخی سازمان میراث فرهنگی، اعلام کرده بود: «طرح توسعه شاهچراغ تا‌کنون به تصویب سازمان میراث فرهنگی نرسیده است و اجرای این طرح باید برابر ضوابط سازمان میراث فرهنگی و متضمن حفظ هویت تاریخی، فرهنگی و مذهبی شهر باشد.»
این کارشناس میراث فرهنگی گفته بود: «این طرح با توجه به حجم گسترده آن، پس از طی مراحل مطالعاتی باید در شورای عالی معماری و شهرسازی تصویب شود که تا‌کنون چنین کاری انجام نشده است.»
در این بحث و جدل‌ها، نگرانی برای از بین رفتن بافت تاریخی شیراز که قدمت برخی از آن‌ها به دوره ایلخانی می‌رسید به قدری زیاد شد که شهریور ۱۳۹۳، مسعود سلطانی‌فر، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، در پنج نامه جداگانه به مسئولان بالادستی، از آن‌ها خواست «اجرای هرگونه طرح توسعه و عمرانی در بافت تاریخی با مجوز از مراجع قانونی، مانند سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، شورای عالی معماری و شهرسازی و داشتن طرح مصوب باشد.»
کارشناسان دیگری هم در قالب مصاحبه با رسانه‌ها و نامه‌های سرگشاده، خواستار توجه بیشتر مردم و مسئولان به عواقب از بین رفتن این بناهای ارزشمند و از یاد رفته شدند. دکتر غلامحسین معماریان، استاد دانشگاه علم و صنعت، یکی از افرادی بود که در این زمینه روشنگری کرد و در سال ۱۳۹۴ در یادداشتی نوشت: «با مطرح کردن طرح بین‌الحرمین و به بهانه اتصال محدوده مابین دو حرم، معبری به عرض ۳۰ تا ۶۰ متر از خیابان احمدی به طرف شرق کشیده شد، بدون این‌که طرحی در دست داشته باشند. صدها خانه در این بافت باارزش تخریب شد و طرح حرم تا حرم الگویی برای تخریب دیگر بافت‌های باارزش تاریخی مانند قم شد. تخریبی که در قرن ۲۱ در هیچ کشوری در جهان سابقه نداشت. تخریب‌های پیرامون شاهچراغ شدت گرفته است. خانه پورنواب و چند خانه دیگر و بخشی از یک محله تاریخی پیرامونش تخریب شدند. ظاهرا گروهی که نمی‌دانیم که هستند، در شهر شیراز کمر همت بسته‌اند تا چیزی از بافت تاریخی، فرهنگ و تاریخ شیراز بر جای نگذارند.»
این رشته تخریب‌ها که کارشناسان از آن به عنوان نوعی بی‌مهری فرهنگی یاد کردند، تا سال ۱۳۹۶ هرازگاهی رخ می‌داد و خانه‌های تاریخی متعددی را نابود کرد. با این حال، از سال ۱۳۹۶ و با انتقادهای گسترده‌تر فعالان میراث فرهنگی و ورود نهادهای مختلف، تخریب‌ها متوقف شد.
حالا اظهارنظر ضرغامی و «بافت فرسوده» لقب‌دادن خانه‌های تاریخی شیراز، دوباره این نگرانی را ایجاد کرده است که مبادا قرار است در دولت اصولگرای جدید به جای حفاظت و مرمت آثار تاریخی، خانه‌های تاریخی باقی‌مانده اطراف حرم شاهچراغ هم از بین برود و با خاک یکسان شود. تاییدی بر نابه‌جا نبودن چنین ترسی، حرف‌های سیدمحی‌الدین طاهری، دبیر جامعه روحانیت شیراز است که ۲۲ مهرماه در جلسه شورای اداری استان فارس از وضعیت اطراف حرم‌ها انتقاد کرد و با بیان این‌که «منطقه بین حرم‌های شیراز مشکلات زیادی دارد و در شأن سومین حرم اهل بیت نیست»، گفت: «طرح توسعه ۵۷ هکتاری حرم شاهچراغ در دولت گذشته از عمد و به بهانه میراث فرهنگی به فراموشی سپرده شد در صورتی که برخی از خانه‌هایی که می‌گویند در این بافت تاریخی است، خرابه‌ای بیش نیست و به این بهانه‌ها جلو اجرای این طرح را گرفتند.»
او تاکید کرد: «در دوران مدیریت جدید تغییر و تحول ایجاد می‌شود و از رئیس‌جمهور درخواست می‌کنیم مدیران کوتوله سیاسی در استان فارس قدرت را به دست نگیرند، بلکه افراد توانمند و پرجرئت برای این کار وارد عرصه شوند.» گفته‌های این مدیر، شاید نشان از به دست گرفتن قدرتی برای تخریب هم است؛ موضوعی که تعجب و تازگی ندارد؛ اما افسوس بسیار چرا.