ماهنامه خط صلح – با نگاهی اجمالی به قوانین حقوق بشری و کنوانسیون‌های بین‌المللی و منطقه‌ای می‌توان دریافت که مفهوم حقوق بشر با حق برخورداری از محیط زیست سالم و توسعه‌ی پایدار پیوندی تنگاتنگ و فزاینده پیدا کرده است.
با روند روبه‌رشد صنعتی‌شدن در جهان و تبعات حاصل از آن مانند افزایش آلودگی‌های محیط زیستی، روند کاهشی منابع فسیلی، تخریب منابع و غیره، ضرورت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به منظور رعایت حقوق بشر که از نمودهای آن «حق بر سلامتی»، «حق حیات» و «توسعه‌ی پایدار» است، بیشتر آشکار می‌شود. در این ارتباط در گزارش حاضر قصد داریم به بررسی انرژی‌های تجدیدپذیر و نسبت آن با حقوق بشر بپردازیم.
انرژی‌های تجدیدپذیر و حفظ محیط زیست
از جمله مصادیق حقوق بشر توسعه‌ی پایدار و حفظ محیط زیست سالم است. شهریار صابر، عضو هیات مدیره‌ی سندیکای برق خراسان درباره‌ی لزوم توجه به توسعه‌ی انرژی‌های تجدیدپذیر اخیرا در گفتگویی به دو دلیل اشاره کرد و گفت: «بحث آلودگی‌های محیط زیستی ناشی از سوخت‌های فسیلی است و از طرفی منابع محدود سوخت‌های فسیلی لزوم توجه و توسعه‌ی انرژی‌های تجدیدپذیر را افزایش می‌دهد. این موارد از دلایل استفاده از منابع تجدیدپذیر است»(۱).
تفاوت سوخت‌های فسیلی و انرژی تجدیدپذیر
در تئوری مقدار سوخت‌های فسیلی محدود و انرژی تجدیدپذیر بی‌پایان است. متأسفانه ما از سوخت‌های فسیلی بسیار سریع‌تر از آن‌چه که ایجاد می‌شوند، استفاده می‌کنیم. تقریباً چهارصدمیلیون سال طول کشیده تا سوخت‌های فسیلی یک سیاره تشکیل شود، اما بشر چیزی در حدود هشتاددرصد از کل سوخت‌های فسیلی زمین را تنها در شصت سال، از ۱۹۶۰ تا ۲۰۲۰ استفاده کرده. وقتی می‌گوییم سوخت‌های فسیلی مانند نفت «تمام می‌شوند»، در واقع منظورمان این است که تقاضا از عرضه بیشتر خواهد شد (۲).
انواع انرژی‌های تجدیدپذیر
انرژی‌های خورشیدی، باد، آبی یا هیدروالکتریک، انرژی اقیانوس، زیست‌توده، انرژی زمین‌گرمایی، هسته‌ای و پیل سوختی از جمله انرژی‌های تجدیدپذیر شناخته‌شده تا حال حاضرند (۳).
انرژی‌های تجدیدپذیر و تأمین امنیت انسانی
مفهوم امنیت انسانی غالباً با گزارش توسعه‌ی انسانی سازمان ملل در سال ۱۹۹۴ که توسط «محبوب‌الحق» تدوین شده، عجین است. امنیت انسانی مردم‌محور (انسان‌محور) است. گزارش توسعه‌ی انسانی ۱۹۹۴ سازمان ملل امنیت انسانی را از یک سو مصونیت از تهدیدات مزمنی نظیر گرسنگی، بیماری، گرمایش کره‌ی زمین و آلودگی‌های شدید زیست‌محیطی می‌داند و از سوی دیگر حفاظت از بلایای ناگهانی و مضر در زندگی روزمره‌ی مردم تعریف می‌کند. این گزارش در تعریف خود هفت جنبه‌ی مهم از امنیت انسانی را در ابعاد شخصی، زیست‌محیطی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، بهداشت و امنیت غذایی خلاصه می‌کند که از این بین تأکید ما بر بعد زیست‌محیطی امنیت انسانی و راه‌های حمایت از امنیت زیست‌محیطی با بیان لزوم جایگزین‌کردن سوخت‌های فسیلی با سوخت‌های تجدیدپذیر خواهد بود (۴).
معرفی نسل‌های حقوق بشر
تقسیم‌بندی حقوق بشر به سه نسل در سال ۱۹۷۹ توسط کارل واساک، حقوق‌دان اهل چک معرفی شد. که این سه مقوله با سه اصل انقلاب فرانسه مطابقت دارد: آزادی، برابری و برادری(۵).
نسل اول:
نخستین نسل حقوق بشر در واقع حقوق مدنی و سیاسی است که ریشه در ارزشهای مکتب لیبرالیسم کلاسیک دارند. این حقوق منتج از نخستین شعار انقلاب فرانسه در سال ۱۷۸۹ تحت عنوان آزادی بود.
نسل اول حقوق مدنی و سیاسی حقوق بنیادینی چون حق حیات، آزادی عقیده، آزادی بیان، اجتماع، امنیت و ضمانتهای قضایی را در بر می‌گیرد.
نسل دوم:
نسل دوم حقوق بشر، حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. پیدایش این حقوق به جنگ جهانی دوم، به خصوص نطق مشهور رئیس جمهور ایالات متحده‌ی آمریکا، فرانکلین روزولت برمیگردد که یکی از آزادیهای چهارگانه را آزادی یا رهایی از احتیاج یا نیاز میدانست؛ این آزادی از اصل دوم انقلاب فرانسه تحت عنوان برابری (یا در زبان انگلیسی Equality) است. برخی از حقوق اقتصادی و اجتماعی مانند تأمین اجتماعی، کار، سطح مناسب زندگی و آموزش که در اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر (۱۹۴۸) بر شمرده شده، در این گروه جای می‌گیرد.
نسل سوم:
در دهه‌های اخیر از نسل سوم حقوق بشر سخن به میان آمده. استفن مارکز نسل جدید حقوق بشر را شامل محیط زیست، توسعه، صلح، میراث مشترک بشریت، ارتباطات و کمک‌های بشردوستانه می‌داند. از میان حقوقی که در این نسل و در واژه‌ی مزبور کارایی دارند، می‌توان به حق توسعه، حق برخورداری از محیط زیست سالم و حق صلح اشاره کرد. طبق قانون، فعالیت‌های اقتصادی نباید با آلودگی یا تخریب محیط زیست همراه باشد. نسل سوم حقوق بشر موضوع حق توسعه و حق «برخورداری از محیط زیست سالم» را مطرح می‌کند. در سال‌های گذشته بحث «حق داشتن محیط زیست مناسب» با دو زاویه‌ی پایه‌ای انسان‌محور و محیط زیست‌محور مورد نقد و نظر قرار گرفته. در مواردی وقتی موضوع «توسعه‌ی پایدار» به صورت صرفاً اقتصادی و فرهنگی مطرح می‌شود، (همان‌طور که پیش‌تر در «اعلامیه‌ی ریو» آمده) بحث که به تفسیر موضوعی می‌رسد، پای محیط زیست به‌سرعت باز می‌شود؛ در واقع حالا ما به درجه‌ای از فهم توسعه رسیده‌ایم که می‌توانیم سه عامل اصلی تأثیرات اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی را در کنار هم قرار دهیم و در این میان محیط زیست به عنوان حلقه‌ای مشترک قرار می‌گیرد؛ حلقه‌ای که در آن پیشرفت‌های اقتصادی بدون در نظرگرفتن تخریب زیست‌محیطی و پیشرفت پایدار اجتماعی بدون در نظر گرفتن بهره‌مندی از یک محیط زیست سالم ممکن نیست. این موضوع ضرورت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک را به خوبی نشان می‌دهد.
نسل چهارم:
حق ارتباطات به عنوان نسل چهارم حقوق بشر برای نخستین بار توسط ژان دارسی فرانسوی در سال ۱۹۵۴ در مجله‌ی فرانسوی «ارتباطات» مطرح شد. کارشناسان به این‌که امروزه تحقق حقوق مهمی چون حق به حیات یا حق به تعیین سرنوشت بدون برخورداری از حق به ارتباطات به طور کامل میسر نیست، اذعان دارند.
چند سند مهم تاریخی و بین‌المللی در خصوص محیط زیست سالم
۱-اعلامیه‌ی ۱۹۷۲ استکهلم را شاید بتوان نقطه‌ی عطفی در جلب توجه جهانیان نسبت به مقوله‌ی محیط زیست و شکل‌گیری اعلامیه‌ها، قواعد و نهادهای تخصصی مرتبط با حقوق محیط زیست نامید.
۲-در اعلامیه‌ی لاهه در سال ۱۹۸۹ حق زندگی با کرامت در یک محیط زیست بادوام مورد تأکید قرار گرفته.
۳-در ادامه در دهه‌ی ۱۹۸۰ و بالاخص در ژوئن ۱۹۹۲، یعنی در جریان برگزاری کنفرانس سازمان ملل متحد درباره‌ی محیط زیست و توسعه‌ی پایدار توجه جهانیان به لزوم همکاری در این خصوص جلب شد.
۴-ویرا مانتری، قاضی دیوان بین‌المللی داگستری در جریان قضیه‌ی گابچیکوو ناگیماروس (Gabcikovo-Nagymaros) اظهار کرد: «حمایت از محیط زیست بخش بسیار مهمی از دکترین معاصر حقوق بشر است، زیرا چنین حمایتی شرط لازم و اساسی تحقق بسیاری از حقوق دیگر مانند حق بهداشت و خود حق حیات است.
۵-در اعلامیه‌ی بیشکک در سال ۱۹۹۹ آمده: «هر کس به صورت فردی یا دسته‌جمعی حق بهره‌مندی از محیط زیست سالم و متوازن را دارد».
۶-در گزارش توسعه‌ی انسانی در سال ۲۰۰۰ تخریب محیط زیست به مثابه‌ی تجاوز به حقوق انسانی تلقی شده و نقض حقوق بشر را در پی دارد. در این گزارش حق بر محیط زیست شرط اساسی زندگی برای ارتقای سعادت و کرامت انسان و تحقق حقوق بشر عنوان شده است (۶).
۷- شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد روز جمعه دسترسی به محیط پاک و سالم را به عنوان یک حق اساسی به رسمیت شناخت و به طور رسمی سهم خود را بر مبارزه‌ی جهانی با تغییرات آب‌وهوا و پی‌آمدهای مخرب آن افزایش داد.این قطع‌نامه که برای اولین بار در دهه‌ی ۱۹۹۰ مورد بحث قرار گرفت، از نظر قانونی لازم‌الاجرا نیست، اما می‌تواند استانداردهای جهانی را شکل دهد. وکلای درگیر در دعاوی اقلیمی می‌گویند این امر می‌تواند به آن‌ها در بحث درباره‌ی محیط زیست و حقوق بشر کمک کند.دیوید بوید، گزارش‌گر ویژه‌ی حقوق بشر و محیط زیست سازمان ملل متحد که این تصمیم را «یک پیشرفت تاریخی» نامید، گفت: «این امر در جهان که بحران زیست‌محیطی جهانی سالانه بیش از نه‌میلیون مرگ زودرس ایجاد می‌کند، پتانسیل تغییر زندگی را دارد». ایالات متحده رأی نداد زیرا در حال حاضر عضو شورای چهل‌وهفت‌عضوی نیست. سازمان بهداشت جهانی تخمین می‌زند که حدود ۱۳.۷میلیون مرگ در سال (حدود ۲۴.۳درصد از جمعیت کل جهان) به دلیل خطرات زیست‌محیطی مانند آلودگی هوا و قرارگرفتن در معرض مواد شیمیایی است (۷).
می‌توان گفت مفهوم امنیت با توجه به اولویت‌های تاریخی بشر در هر دوره در قالب نسل‌های اول، دوم، سوم و چهارم حقوق بشر ارائه شده و در نسل سوم حقوق بشر شاهد تعریف جدیدی از امنیت و حقوق بشریم که مرتبط با حفظ محیط زیست سالم و پایدار است. از مقدمات توسعه‌ی پایدار امنیت، صلح و حفظ محیط زیست است که ارتباط تنگاتنگی با انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر دارد. این مهم علاوه بر مسئولیت شهروندان، اراده‌ی صاحبان قدرت را که ابزار لازم را در اختیار دارند نیز می‌طلبد؛ هم‌چنین در تحقق این امر همکاری‌های بین‌المللی و منطقه‌ای ضروری می‌نماید. قطع‌نامه‌ی اخیر شورای حقوق بشر سازمان ملل در این خصوص الزام‌آور نیست، اما می‌تواند الهام‌بخش باشد.
پانوشت‌ها:
۱- انرژی تجدید پذیر — از صفر تا صد، فرادرس، ۱۸ فروردین ماه ۱۴۰۰.
۲- همان.
۳- فارگو، اِما، سازمان ملل متحد دسترسی به محیط پاک را حق بشر اعلام کرده است، رویترز، ۸ اکتبر ۲۰۲۱.
۴- پوجا، شارما، نقش قوه قضائیه هند در اجرای حقوق نسل اول بشر، وبسایت خدمات حقوقی در هند.
۵- بهرنگ گیاهچی، کامیار، نسل سوم حقوق بشر، توسعه و حق برخورداری از محیط زیست سالم، ایندیپندنت فارسی، چهارشنبه ۲۱ خرداد ماه ۱۳۹۹.
۶- مولایی، یوسف، نسل سوم حقوق بشر و حق به محیط زیست سالم، فصل‌نامه‌ی حقوق؛ مجله‌ی دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی، دوره‌ی ۳۷، شماره‌ی چهار، زمستان ۱۳۸۵.
۷- فارگو، اِما، سازمان … همان.
از: هرانا