ماهنامه خط صلح – «ما باید تصمیمهای سخت و شجاعانه بگیریم». این جملهای است که محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس در جلسه مشترک بین مجلس و دولت و در خصوص بودجهی سال ۱۴۰۱ بیان کرد. تصمیماتی که قالیباف از آن یاد میکند و برخی مسئولان دیگر نیز به عنوان «جراحی اقتصادی» از آن نام میبرند، با توجه به شرایط اقتصادی ایران گریزناپذیر به نظر میرسد. در بیشتر کشورهایی که دچار بحران اقتصادی بودهاند، برنامههای ریاضت اقتصادی و بودجههای انقباضی تدوین شده. مشکل در ایران اما کمی پیچیدهتر است. حکومت با پافشاری بر غنیسازی بیستدرصدی و حتی بیشتر اروانیوم، با پیشروی در برنامههای موشکی و همچنین ماجراجوییهای منطقهای، کشور را به لبهی پرتگاه اقتصادی کشانده و تحریمهای بینالمللی را برای مردم ایران به ارمغان آورده . آخرین نمونهی یکی از این تصمیمات سخت افزایش سه برابری قیمت بنزین در آبان ۹۸ بود که منجر به اعتراضات مردمی و در نهایت کشتار صدها نفر از مردم در خیابان و بازداشت و زندانیشدن چندهزار نفر از معترضان شد.
دولت ابراهیم رئیسی که برآمده از مهندسیشدهترین انتخابات تاریخ جمهوری اسلامی بود، بودجهی سال ۱۴۰۱ را روز یکشنبه ۲۱ آذر از در شرایطی به مجلس برد که هنوز در جنبههای مختلفی از آن ابهاماتی اساسی وجود دارد. سقف کل بودجهی کشور در سال آینده حدود ۳۶۳۱هزارمیلیارد تومان است که از این رقم ۲۲۳۱هزارمیلیارد تومان بودجهی شرکتهای دولتی و ۱۵۰۰هزارمیلیارد تومان بودجهی عمومی دولت است. این در حالی است که بر اساس لایحهی بودجهی سال ۱۴۰۰ کل کشور سقف کل بودجهی کشور ۲۴۳۵هزارمیلیارد تومان بوده که از این رقم ۱۵۴۰هزار میلیارد تومان بودجهی شرکتهای دولتی و ۸۶۱هزارمیلیارد تومان بودجهی عمومی دولت بود. تکلیف ارز ترجیحی یا همان ارز ۴۲۰۰ تومانی برای کالاهای اساسی در بودجهی سال آینده هنوز مشخص نیست؛ به طور مثال از سویی محمد مخبر، معاون اول دولت گفته که «آزادسازی ارز ترجیحی برای بخش دارو نه در کوتاهمدت و نه در بلندمدت به هیچوجه در دولت مطرح نیست» و از سویی دیگر سیدحمید پورمحمدی، معاون رئیس سازمان برنامه و بودجهی کشور گفته: «تلاش بر این است که سال آینده ارزی با نام ترجیحی وجود نداشته باشد و این موضوع با تدوین مکانیزمهایی برای حمایت از مردم اجرایی میشود. ارز ترجیحی گندم و دارو با مکانیزمهایی حذف خواهند شد». این سردرگمی با اظهارات ضدونقیض مقامات دوت و نمایندگان مجلس همچنان ادامه دارد.
کسری بودجه مانند هر سال
در چند دههی گذشته به جهت بزرگشدن حجم دولت و نهادهای ریز و درشتی که از بودجهی عمومی کشور ارتزاق میکنند، همواره کسری بودجه وجود داشته. در سالهای اخیر به دلیل تشدید تحریمها که منجر به کاهش فروش نفت و صادرات غیرنفتی شده، میزان کسری بودجه به صورت تصاعدی افزایش یافته. اولین بودجهی دولت انقلابی نیز از این قاعده مستثنا نبوده و مرکز پژوهشهای مجلس در گزارشی با عنوان «بودجه به زبان ساده» به بررسی لایحهی بودجهی ۱۴۰۱ پرداخت. بنا بر نظر کارشناسان این مرکز کسری بوجهی ۱۴۰۱ بین سیصد تا ششصدهزارمیلیارد تومان خواهد بود و دولت ابراهیم رئیسی برای کاهش کسری بودجه با شرایطی بحرانی روبهرو خواهد شد: نکتهی اول اینکه دولت نمیتواند تعداد کارمندان خود را به طور جدی کاهش دهد؛ بحث دوم این است که بخش اصلی کسری بودجه ناشی از حقوق و دستمزد است و تأمین آن از محل خلق پول بدون پشتوانه به تورم شدید منجر میشود و ارززش پول ملی را به شدت کاهش میدهد و دستآخر عدم افزایش حقوق در شرایط تورمی به معنی زیر فشارگذاشتن کارمندان است؛ اتفاقاتی که کمابیش در دو سال پایانی دولت روحانی نیز رخ داد و موجب رکوردزدن همهی شاخصهای منفی در اقتصاد شد.
کلیات بودجه؛ علیه مردم و به سود نهادهای خاص
همهی اینها اما موجب نشد که بودجهی دولت انقلابی واقعگرایانهتر بسته و فکری برای کاهش آلام مردم و محدودکردن نهادهای خاص و گاهی بیخاصیت شود. بررسی اعدا و ارقام بودجهی سال ۱۴۰۱ یک برآیند مشخص به مخاطب ارائه میکند. بودجه در بخشهایی که به طور مستقیم به زندگی روزمرهی مردم گره خورده، آب رفته، اما در خصوص نهادهای نظامی و تبلیغاتی به شدت رشد کرده. افزایش قابلتوجه بودجهی صدا و سیما، نهادهای نظامی و به طور خاص سپاه پاسداران، افزایش بین ده تا سیدرصدی حقوق کارکنان دولت و دریافت مالیات از برخی خانهها و خودروها را میتوان اهم موضوعات بودجهی ۱۴۰۱ برشمرد.
میزان بودجهی صدا و سیما در سال ۱۴۰۱ حدود پنجهزارودویستونودمیلیارد تومان خواهد بود. این رقم بدون احتساب درآمدهای نجومی صدا و سیما از تبلیغات روزافزونش در نظر گرفته شده. با توجه به اینکه بودجهی این سازمان در سال ۱۴۰۰ حدود سههزارو۳۸۵میلیارد تومان بوده، بودجهی سازمان برای سال ۱۴۰۱ بیش از پنجاهوپنجدرصد رشد داشته.
بودجهی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز به عدد بیسابقه نودوسههزارمیلیارد تومان رسیده. با توجه به اینکه بودجهی سپاه در سال ۱۴۰۰ حدود ۳۸هزارو۵۶۵ میلیارد تومان بوده، حدود دو و نیم برابر رشد داشته.
بر اساس بندهایی از لایحهی بودجهی دولت رئیسی تمامی خودروهایی که ارزش روز آنها بیش از یکمیلیارد تومان و منازل مسکونی و ویلاهایی که بیش از دهمیلیارد تومان ارزش داشته باشند، مشمول مالیات بر دارایی خواهند شد.
با عنایت به اینکه مرکز آمار ایران نرخ تورم سالانهی آبان را بیش از چهلوچهاردرصد اعلام کرد، اما بر اساس لایحهی بودجهی ۱۴۰۱ میزان حقوق کارمندان دولت بین ده تا سیدرصد، آن هم در موارد خاص و انگشتشمار افزایش پیدا خواهد کرد که همین امر باعث کاهش قدرت خرید مردم خواهد شد.
چهارمیلیاردوپانصدمیلیون یورو از پول نفت برای امور نظامی
بر اساس بند «ی» تبصرهی یک بودجه با عنوان «نفت و روابط آن با دولت/صندوق توسعهی ملی»، دولت باید از درآمد شرکت ملی نفت ایران برای برنامهی تقویت بنیهی دفاعی «تا چهارمیلیاردوپانصدمیلیارد یورو» به نیروهای مسلح اختصاص دهد. طبق بند «ی» تبصرهی یک مادهواحدهی لایحهی بودجهی ۱۴۰۱ دولت مکلف است از طریق شرکت ملی نفت ایران در خصوص برنامهی تقویت بنیهی دفاعی و تحقیقات راهبردی دفاعی بر اساس ابلاغ و تخصیص سازمان برنامه و بودجهی کشور تا مبلغ چهارمیلیاردوپانصدمیلیون یورو و همچنین اجرای تکالیف این قانون از جمله پرداخت تعهدات مربوط به طرحهای دفاعی و پیشرفت و آبادانی و محرومیتزدایی از محل تحویل نفت خام و میعانات گازی صادراتی به این اشخاص بر اساس قیمت روز صادراتی شرکت ملی نفت ایران تسویه و از طریق منابع و مصارف عمومی دولت و بر اساس جدول شمارهی (۲۱) این قانون با خزانهداری کل کشور اعمال حساب کند در واقع بر اساس این بند دولت علاوه بر بودجهی دفاعی نفت خام به مبلغ چهارمیلیاردوپانصدمیلیون یورو به نیروهای مسلح تحویل خواهد داد تا آن را فروخته و صرف تقویت بنیهی دفاعی و اجرای برخی پروژهها کنند. پیش از این و در دولت محمود احمدینژاد در گزارش تفریغ بودجهی سال ۹۱ اعلام شده بود نیروی انتظامی بیش از هجدهمیلیون دلار از نفت فروختهشده را به خزانه واریز نکرده.
همچنین بر اساس بند «ی» از تبصرهی ۱۰ لایحهی بودجهی سال آینده «به منظور افزایش مسیرهای پروازی و تسهیل عبور و مرور پروازهای بینالمللی از فضای هوایی جمهوری اسلامی و افزایش درآمدهای ارزی، با همکاری ستاد کل نیروهای مسلح و وزارت راه و شهرسازی، مسیرهای پروازی اصلاح شده و افزایش یافته و درآمد حاصل از این افزایش پرواز پنجاهدرصد در اختیار صندوق حملونقل وزارت راه و پنجاهدرصد در اختیار ستاد کل نیروهای مسلح قرار میگیرد».
در ادامهی همین بند از لایحه به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح اجازه داده میشود از محل این بند مبلغ یکمیلیارد یورو از سهمیهی نفت خام و میعانات گازی را از طریق پالایش در پالایشگاههای غیردولتی را که نسبت به افزایش ظرفیت تولید خود اقدام کردهاند، پس از تأیید سازمان برنامه و بودجهی کشور به مصرف برساند. معادل فرآوردههای ناشی از اجرای این بند جهت صادرات آن در اختیار نیروهای مسلح قرار میگیرد.» آییننامهی اجرایی این بند به پیشنهاد سازمان برنامه و بودجهی کشور با همکاری وزارتخانههای نفت، امور اقتصادی و دارایی، دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح تهیه و به تصویب هیئت وزیران میرسد.
نهادهای جدید نظامیــتبلیغاتی که بودجه دریافت میکنند
در لایحهی بودجهی ۱۴۰۱ «قرارگاه فرهنگی-اجتماعی بقیهالله» هم دارای ردیف شده؛ قرارگاهی که وابسته به سپاه است و فرماندهی آن مستقیماً از سوی رهبر جمهوری اسلامی منصوب میشود. اردیبهشت ۱۳۹۸ طی حکمی محمدعلی جعفری فرمانده وقت کل سپاه به فرماندهی این قرارگاه منصوب شد. در لایحهی بودجه برای قرارگاه فرهنگیــاجتماعی بقیهالله دویستمیلیارد تومان بودجه در نظر گرفته شده؛ البته بر اساس لایحه تنها برای «کمک و حمایت از مؤسسات فرهنگی و اجتماعی اوج و سراج». در توضیح این ردیف همچنین برای مشخصشدن سهم هر یک از این دو مؤسسه از این دویستمیلیارد تومان تأکید شده «به صورت مساوی». مشخص نیست آیا در بودجه ردیفی مستقل برای قرارگاه بقیهالله وجود دارد یا خیر؛ چراکه برخی ردیفهای بودجه در متن نمیآیند و از دستگاه بالاسری تأمین میشوند؛ ولی تا اینجا لااقل معلوم شده که این دو سازمان که در فضای مجازی و در زمینهی فیلم و سریال و تبلیغات محیطی و غیرمحیطی کار میکنند، زیرمجموعههای سپاه پاسدارانند و بودجههای میلیاردی دارند.
رشد بودجهی بنیاد شهید بیشتر از محیط زیست
بودجهی بنیاد شهید و امور ایثارگران نیز در بودجهی ۱۴۰۱ حدود هفتادوششدرصد بیشتر شده. بر این اساس بودجهی سازمان محیط زیست بیستوسهدرصد افزایش داشته.
بودجهی مصوب بنیاد شهید و امور ایثارگران در سال ۱۴۰۰ بیش از سیودوهزارمیلیارد تومان بوده. در بودجهی پیشنهادی دولت سیزدهم بودجهی پیشنهادی این بنیاد به رقم ۴۸هزارو۱۴۳میلیارد تومان رسیده.
ضمناً طبق بند (ی) از تبصرهی ۷ با عنوان «صنعت، معدن و ارتباطات»، وزارت صنعت، معدن و تجارت مکلف است از طریق شرکتهای خودروسازی «ایرانخودرو» و «سایپا» از محل تولید محصولات ملی خود نسبت به فروش خودرو به جانبازان بالای بیستوپنجدرصد دارای محدودیتهای جسمی و حرکتی و جانبازان پنجاهدرصد تا هفتاددرصد با معرفی بنیاد شهید و امور ایثارگران با تقسیط پنجساله اقدام کند.
مرحمت رئیس جمهور به نهادش
در سال ۱۴۰۰ بودجهی نهاد ریاست جمهوری مبلغی حدود پانصدوسیمیلیارد تومان بوده که این عدد در بودجه ۱۴۰۱ با اضافهشدن دو بند مهم به سرفصل بودجهی نهاد به ۱۴۸۳میلیارد تومان رسیده. این رقم افزایش بیش از دو و نیم برابری را نشان میدهد. بخشی از این بودجه به سفرهای استانی رئیس دولت اختصاص پیدا خواهد کرد.
اعطای زمین رایگان به نیروی انتظامی و بسیج
یکی از بندهای مندرج در جداول خلاصهی بودجهی دستگاههای اصلی و زیرمجموعه در این لایحه مربوط به «فرماندهی کل انتظامی جمهوری اسلامی ایران» با مجموع بودجهی پیشنهادی ۴۳هزارو۲۳۷میلیاردو۱۱۶میلیونو۵۰۰هزار تومان است. سهم نیروی انتظامی در لایحهی بودجهی سال جاری (۱۴۰۰)، ۲۷هزارو۲۶۲میلیاردو۸۰۴میلیون تومان بود.
لایحهی بودجهی۱۴۰۱ وزارت راه و شهرسازی را مکلف کرده که «زمین مورد نیاز برای احداث پاسگاه، کلانتری، پایگاههای حوزهی مقاومت و سالنهای فرهنگیــورزشی بسیج را به صورت رایگان در اختیار مراکز متولی در طرحهای مسکن مهر، مسکن ملی و طرحهای بازآفرینی شهری در مناطق کمبرخوردار قرار دهد». این مورد در بند «ج» تبصرهی ۱۱ لایحهی بودجهی سال آینده آمده.
بودجهی نجومی حوزههای علمیه
مانند تمامی چهار دههی گذشته یکی از بندهای بودجهی سال آینده نیز بودجه حوزههای علمیه است. بودجه شورای عالی حوزههای علمیه نسبت به سال ۶۲، هزاروچهارصددرصد افزایش داشته. مجموع بودجهی در نظر گرفتهشده برای حوزههای علمیه بیش از ۴هزار و ۶۹۴میلیارد تومان است که به تفکیک شورای عالی حوزههای علمیه (هزارو۷۱۸میلیارد تومان)، شورای برنامهریزی مدیریت حوزههای علمیه خراسان (۱۶۸میلیارد تومان) و مرکز خدمات حوزههای علمیه دوهزاروهشتصدمیلیارد تومان داده شده. بودجهی حوزههای علمیه در سال ۱۴۰۱ از جمع بودجهی اختصاصیافته به سه استان خراسان شمالی، خراسان جنوبی و استان ایلام بیشتر است.
افزایش چشمگیر بودجههای عقیدتی و عملیات سایبری
در لایحهی بودجهی سال آتی تقریباً تمامی نهادهای دولتی و وزارتخانهها برای آنچه «تبیین و تبلیغ گفتمان انقلاب اسلامی یا پژوهشهای دینی» خوانده شده، بودجه دریافت خواهند کرد. این ردیف بودجه ارتباطی به ماهیت وجودی و حوزهی تخصصی برخی وزارتخانهها و نهادها ندارد. به طور مثال سازمان برنامه و بودجه برای اجرای برنامهی تبیین و تبلیغ گفتمان انقلاب اسلامی بیش از شصتودومیلیارد تومان و برای اجرای برنامهی پژوهشهای دینی، علمی و کاربردی ۱۴.۵میلیارد تومان بودجه دریافت خواهد کرد. در همین زمینه وزارت دفاع و ارتش به ترتیب برای ارائهی خدمات فرهنگی و عقیدتی بیش از پجاهوسهمیلیارد تومان و صدوهفتمیلیارد تومان بودجه اخذ خواهند کرد. وزارت اطلاعات که به دنبال اجرای برنامهای تحت عنوان «تقویت صلح، ثبات و امنیت منطقهای و بینالمللی» است، برای این طرح صدمیلیارد تومان بودجه دریافت خواهد کرد.
برای سپاه پاسداران به جهت اجرای طرحهای خدمات فرهنگی و عقیدتی ۲۱۶.۵میلیارد تومان بودجه در نظر گرفته شده. در بودجهی پیش رو سپاه سایبری هم مبالغ قابلتوجهی دریافت خواهد کرد. دولت در ردیف بودجهی ریالی سپاه بیش از ۳۷.۵میلیارد تومان برای راهبری فضای مجازی و «مقابله با اقدامات سایبری دشمن» بودجه تخصیص داده. بودجهی ۴۳۷میلیارد تومانی اجرای برنامهی «توسعهی سایبری و جنگ الکترونیکی» را هم باید زیرمجموعهی بودجهی سپاه سایبری تقسیمبندی کرد.
یودجهی بسیج، هر سال بیشتر از پارسال
بسیج، نیرویی که در واقع وابسته به سپاه پسداران است؛ اما در کنار آن هر نهادی هم درون خود بخشی به عنوان بسیج تشکیل داده و برای آن بودجه دریافت میکند. در بودجهی ۱۴۰۱ عنوان «بسیج» تقریباً در تمامی نهادهای دولتی موفق به دریافت بودجهی قابلتوجهی شده. وزارت دفاع برای برنامهی کمک به صندوق ذخیرهی بسیجیان ۴۱.۷میلیارد تومان بودجه اختصاص داده. شورای عالی انقلاب فرهنگی هم از مجموع بودجهی دریافتی باید نزدیک به چهلمیلیارد تومان برای برنامهی «حمایت از فعالیتهای قرآنی و کانونهای فرهنگیــهنری مساجد و بسیج محلات» پرداخت کند. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم با هدف «حمایت از فعالیتهای قرآنی و کانونهای فرهنگیــهنری مساجد و بسیج محلات» ۱۸۶میلیارد دلار بودجه پیشبینی کرده. وزارت علوم در طرحی با عنوان «حمایت از فعالیتهای دینی، فرهنگی و اجتماعی بسیج اساتید» چیزی بالغ بر شصتوهفتمیلیارد تومان بودجه گرفته.
همهی اینها در حالی است که سپاه به طور جداگانه از ردیف ریالی بودجه بیش از دوهزارو۷۴۴میلیارد تومان برای طرحی با عنوان «برای برنامهی راهبری امور بسیج» و دویستودوازدهمیلیارد برای برنامهی «تقویت بنیهی دفاعی و امنیتی بسیج» دریافت کرده. سپاه همچنین از ردیف یورویی بودجه که از طریق وزارت نفت تأمین میشود نیز بودجهی مناسبی به بسیج اختصاص داده. سپاه از ردیف بودجهی «بنیهی دفاعی» سهمیلیونوهشتادهزار یورو برای بسیج به طور جدا و به منظور تقویت بنیهی دفاعی و امنیتی بسیج چهلودومیلیونوهفتصدهزار یورو بودجهی ارزی دریافت کرده.
طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده، بودجهخوار جدید
تأکید بر فرزندآوری و افزایش جمعیت یکی از کلیدواژههای چند ماه اخیر مسئولان جمهوری اسلامی است. در همین راستا طرحی نیز در مجلس به تصویب رسید که حواشی بسیاری به همراه داشته. اکنون و بر اساس لایحهی بودجه این طرح رقم هنگفتی دریافت خواهد کرد؛ ارقامی که البته ضدونقیض است؛ از دوازده تا نوزدههزارمیلیارد تومان گفته و شنیده میشود. طبق جدول ۹ لایحهی بودجه برای «اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» رقمی معادل دوزادههزار میلیارد تومان در نظر گرفته شده؛ همچنین ذیل بودجهی وزارت بهداشت در جدول ۷ ردیف بودجهای با عنوان «برنامهی راهبری و اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» قرار داده شده که رقم آن دوهزارو۳۵۹میلیاردو۴۷۴میلیونو۳۰۰هزار تومان تعیین شده.
این در حالی است که همین چند روز پیش محمدحسن آصفری، نمایندهی اراک در مجلس گفت «با توجه به مصوبهای که مجلس به عنوان طرح تعالی جمعیت و خانواده مورد تصویب قرار داده، نوزدههزارمیلیارد تومان در این حوزه مصوب شده که امیدواریم این مهم اجرایی شود».
سازمان تبلیغات اسلامی و افزایش بودجهی چشمگیر
بودجهی سازمان تبلیغات اسلامی از ۷۲۶میلیارد تومان در سال ۱۴۰۰ به هزارو۵۳۴میلیاردو۲۷۶میلیون تومان در سال آینده افزایش پیدا کرده. نکتهی جالب اینکه وظایف سازمان تبلیغات بر اساس آنچه در قانون تشکیل این نهاد و قوانین بالادستی آمده، با دفتر تبلیغات اسلامی حوزهی علمیه قم، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، شورای عالی حوزههای علمیه، مرکز خدمات حوزههای علمیه، صندوق مشارکت توسعهی فرهنگ قرآنی، شورای سیاستگذاری حوزههای علمیه خواهران، جامعهالمصطفی العالمیه، سازمان اوقاف و امور خیریه و مؤسسهی پژوهشی حکمت و فلسفه ایران همپوشانی بسیار زیادی دارد. به بیان سادهتر این نهادها در موارد متعددی عملاً قرار است یک کار را انجام دهند، اما در بودجهی ۱۴۰۱ تکتک آنها ردیف بودجهی جداگانهای دارند.
بودجهای که مردم را ذوب میکند
نهادها و ارقامی که بودجه دریافت میکنند و کارکرد بسیاری از آنها از شعار و تبلیغ فراتر نمیرود، بسیار بیشتر از آن چیزی است که در این گزارش منتشر شده. این تنها مشت نمونهی خروار است. پس از انتشار جزئیات لایحهی بودجهی ۱۴۰۱ روزنامهی جمهوری اسلامی روز نهم دیماه در یادداشتی نوشت: «بسیاری از اقتصاددانان معتقدند این بودجه نهتنها فرآیند جراحی اقتصاد کشور را طی نمیکند، بلکه به معنای فروکردن دشنه در قلب اقتصاد ایران و معیشت مردمی است که نفسهایشان زیر بار فشار حداکثری به شماره افتاده و پیمانهی صبرشان در مقابل سیاستهای توأم با آزمون و خطای مسئولین لبریز شده است.» این روزنامه که مدیرمسئول آن توسط رهبر جمهوری اسلامی برگزیده میشود، در خصوص تبعات این لایحه افزود: «باید به نمایندگان مجلس هشدار داد که تدبیر و درایت را در اصلاح ماهوی و ساختاری بودجهای قرار دهند که میتواند به فاجعهای تبدیل شود و تبعات اجتماعی و امنیتی زیادی به بار آورد.»
در ابعاد مختلف این لایحه به بهانههای کمبود درآمد ارزی کشور و کسری بودجه هر جا که شرایطی به سود مردم و به طور خاص قشر ضعیف وجود داشته، حذف یا کماثر کرده و در مقابل بودجهی نهادهای نظامی، تبلیغی و وابسته به روحانیان به شدت افزایش یافته.