مرتضی عقیلی پیشکسوت ‘فیلمفارسی’، روی صحنه با ‘فلزات چکش‌خوار’

مرتضی عقیلی بازیگر و کارگردان مشهور سینمای قبل از انقلاب بعد از چهار دهه در ایران با تئاتر “فلزات چکش‌خوار” روی صحنه رفته است. این نمایش را که اثری از گروه تئاتر “دیگر” است، آرش سنجابی کارگردانی کرده و تهیه‌کننده‌اش پرویز پرستویی است و در تالار حافظ تهران اجرا می‌شود. خبر بازگشت مرتضی عقیلی را اولین بار آقای پرستویی اعلام کرد.

هنرپیشه‌های مشهور سینما در دوران قبل از انقلاب که در ابتدای دهه ۱۳۶۰ فعالیت‌شان ممنوع شد یا از ایران مهاجرت کردند، به ندرت توانسته‌اند اجازه بازگشت به کار پیدا کنند. در موارد انگشت شماری مانند ایرج قادری، سعید راد، زهرا حاتمی (زری خوشکام) و صغری عبیسی (آفرین) مجوز فعالیت دوباره آنها صادر شد. اما چهره‌های سرشناسی مانند محمدعلی فردین و ناصر ملک مطیعی سال‌ها و دهه‌های پایانی عمر خود را در تلاش برای بازگشت به صحنه یا پرده سینما طی کردند و ناکام از دنیا رفتند.

سال‌هاست که خبرها و اظهار نظرهایی برای کسب مجوز بازگشت بهروز وثوقی به ایران و فعالیت مجددش به گوش می‌رسد و بازیگرانی مانند پرویز پرستویی یا شهاب حسینی در مقاطعی خواسته‌اند که این امکان فراهم شود، اما تلاش آنها تاکنون بی‌حاصل بوده است. طی چهار دهه گذشته هیچ قاعده مشخصی در زمینه بازگشت این هنرمندان به صحنه وجود نداشته است.

در سال‌های اول بعد از انقلاب اسلامی، مسئولان یا طرفداران حکومت با برچسب‌هایی مانند “طاغوتی” یا “نزدیک به دربار” اجازه فعالیت را از بسیاری از چهره‌های مشهور سینما و موسیقی سلب کردند. اما شرایط صدور مجوز فعالیت مجدد هرگز به شکل شفاف اعلام نشده است. در مواردی حتی بازگشت آنها به ایران بعد از سال‌ها اقامت و فعالیت در اروپا یا آمریکا بی‌نتیجه مانده است.

بازگشت مرتضی عقیلی به ایران و فعالیت مجددش از این نظر اهمیت دارد که او در دهه ۱۳۵۰ یکی از نمادهای آثار سینمایی عامه‌پسند موسوم به “فیلمفارسی” بود و البته حضورش در چند فیلم مهم آن دهه در تاریخ سینمای ایران ثبت شده است. حجم فعالیت و پرکاری او در آن دهه کم‌نظیر است و طی کمتر از ۱۰ سال در بیش از ۶۰ فیلم سینمایی مقابل دوربین رفت و چهار فیلم را هم کارگردانی کرد.

علاقه به بازیگری؛ از تعزیه تا ”فیلمفارسی’

آقای عقیلی در مصاحبه‌ای گفته است علاقه‌اش به بازیگری با بازی در تعزیه “دو طفلان مسلم” در کودکی آغاز شد. عمویش تعزیه‌خوان بود و به این ترتیب فرو رفتن در نقش و دیده شدن مقابل چشم مردم را خیلی زود تجربه کرد. چند سال بعد با کمک بیژن و بهمن مفید که مانند او ساکن خیابان شهباز تهران بودند، وارد گروه‌های نمایشی آماتور شد و از ابتدای دهه ۱۳۴۰ با پیوستن به گروه تئاتر شاهین سرکیسیان بازیگری حرفه‌ای را آغاز کرد و یک دهه در کنار چهره‌های مطرح تئاتر بازی کرد تا فرصت حضور در سینما به او رسید.

ورود مرتضی عقیلی به سینما در بیشتر منابع بازی در نقشی فرعی در فیلم “کاکو” به کارگردانی شاپور قریب ذکر شده است، اما خودش توضیح داده که ابتدا در فیلم “عروس بیانکا” ساخته قبلی شاپور قریب محصول ۱۳۴۹ نقش بسیار کوتاهی داشته و به قدری “بد” بازی کرده که مهدی میثاقیه تهیه‌کننده آن فیلم به کارگردان اعتراض کرده بود. اما این برخورد نه تنها مرتضی عقیلی را دلسرد نمی‌کند، که تصمیم می‌گیرد به چنان موفقیتی برسد که “هروقت آقای میثاقیه من را می‌بینند به احترام جلوی پایم بایستد.” او در سال ۱۳۵۶ فیلم “جای امن” را به تهیه‌کنندگی مهدی میثاقیه کارگردانی کرد و خودش در نقش اصلی مقابل دوربین رفت.

این بازیگر و کارگردان در دهه ۱۳۵۰ در فیلم‌های زیادی بازی کرد، اما شهرت و محبوبیتش به دلیل بازی در نقش‌های کمدی بود و تماشاگران آثار عامه‌پسند آن دوران او را در فیلم‌های “جاهلی” در قالب نوچه شیرین و بامزه و لاف‌زن شخصیت اصلی و در هیبت کلاه مخملی دوست داشتند. اما آقای عقیلی که دوست داشته نقش اول فیلم‌ها را بازی کند، خودش دست به کار می‌شود و فیلم می‌سازد. چون به گفته خودش، کارگردان‌ها و تهیه‌کننده‌ها برای سپردن نقش اول به او “ریسک” نمی‌کردند. حاصلش می‌شود کارگردانی چهار فیلم طی سال‌های ۱۳۵۴ تا ۵۶ که از این تعداد، فیلمنامه دو فیلم را خودش نوشت و در هر چهار فیلم بازی کرد.

دو نقش متفاوت و ماندگار

اما کلاه مخملی طناز فیلمفارسی دو فیلم در کارنامه دارد که از تلخ‌ترین آثار سینمای دهه ۵۰ ایران است. در سال ۱۳۵۱ رضا میرلوحی فیلم “تپلی” را بر اساس رمان مشهور “موش‌ها و آدم‌ها” اثر جان استاین‌بک ساخت و نقش اول را به مرتضی عقیلی داد؛ پسرخاله شخصیت اصلی مشهور به تپلی با بازی همایون. این فیلم که داستان دراماتیک استاین‌بک را با فضای بومی شمال ایران و شورش‌های کارگری علیه ارباب آمیخته بود، فرجامی تلخ برای شخصیت‌هایش رقم زده بود. در پایان فیلم و بعد از آن که تپلی همسر اغواگر ارباب را ناخواسته کشته و مجازات و مرگی دردناک در انتظار اوست، اسی او را با شلیک گلوله از پا درمی‌آورد و مجازات بدوی کارگران متحد شده با ارباب را خود به جان می‌خرد.

دو سال بعد، فریدون گله نقش اول یکی از تلخ‌ترین فیلم‌های خود و سینمای آن سال‌ها را به مرتضی عقیلی سپرد. “زیر پوست شب” داستان جوانی بیکار به نام قاسم است که با زنی خارجی و بی‌سرپناه در خیابان‌های تهران مواجه می‌شود. فیلم جزئیات تلاش‌های او طی یک روز برای یافتن جایی برای خلوت کردن با زن را نمایش می‌دهد که پی‌درپی شکست می‌‌خورد و در نهایت با تحقیر او به پایان می‌رسد.

فریدون گله که به عنوان یکی از پیشگامان “سینمای خیابانی” قبل از انقلاب شناخته می‌شود، این داستان را بهانه‌ای می‌کند برای نمایش وضعیت افراد طبقه فرودست و ظلمی که اختلاف طبقاتی به اشکال گوناگون در حق آنها اعمال می‌کند. مرتضی عقیلی در نمایش حسرت بدوی شخصیتی که بازی می‌کند، کاملا موفق است و یکی از بهترین بازی‌های کارنامه خود را به نمایش می‌گذارد.

مرتضی عقیلی علاوه بر شاپور قریب، رضا میرلوحی و فریدون گله، با فیلمسازان سرشناس دهه ۵۰ همکاری کرد، از ایرج قادری و سعید مطلبی تا محمود کوشان و رضا صفایی. اغلب این فیلم‌ها آثاری بودند که به محبوبیت او کمک کردند. بیشتر فیلم‌های کارنامه او طی هفت سال از ۱۳۵۰ تا ۵۷ ساخته شدند و شهرتی که در این مدت کوتاه به دست آورد، در میان هم‌نسلانش کم‌ نظیر بود.

سال‌های پرفراز و نشیب غربت

انقلاب اسلامی مسیر زندگی مرتضی عقیلی را که در اوج محبوبیت بود، کاملا تغییر داد. آخرین فیلم او در ایران “پنجمین سوار سرنوشت” به کارگردانی سعید مطلبی بود که ایرج قادری نقش اصلی آن را بازی می‌کرد و در سال ۱۳۵۹ ساخته شد. این فیلم که به دلیل حضور ایرج قادری، توقیف شده بود، حدود سه دهه بعد در ایران روی پرده رفت. بعد از بازی در این فیلم، مرتضی عقیلی دیگر نتوانست به کار در سینما ادامه دهد و به تئاتر بازگشت و بعد از مدتی حتی فعالیت او روی صحنه هم ممنوع شد و از ایران رفت.

او در دوران اقامت در خارج از ایران نمایشنامه “میرزا فتح الله در هالیوود” را نوشت و با کارگردانی و بازی خود حدود ۱۷ سال به شکل پراکنده در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی روی صحنه برد. در سال‌های مهاجرتش، ایرانی‌ها او را در میان برنامه‌های طنز یا به عنوان مهمان در شبکه‌های فارسی زبان مستقر در لس آنجلس می‌دیدند.

آقای عقیلی در دهه ۱۳۹۰ به ترکیه رفت و همکاری با یک شبکه تلویزیونی فارسی زبان مستقر در این کشور را آغاز کرد، از جمله در سریال طنزی بازی کرد به نام “شهر قشنگ” که مهدی مظلومی کارگردان سابق سیمای جمهوری اسلامی و سازنده مجموعه تلویزیونی پرطرفدار “بدون شرح” کارگردانی کرده بود. اما اقامت در ترکیه و همکاری با این شبکه هم چندان دوام نیاورد و او بعد از مدتی توانست به ایران برگردد.

اولین بار که خبر حضور او در ایران منتشر شد، هنگام درگذشت پسرش در تابستان سال ۱۳۹۸ بود. ویدیوهایی در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک گذاشته شد که حضور بازیگران مشهور سینمای ایران در خانه مرتضی عقیلی در تهران را برای تسلیت گفتن به او نشان می‌داد. حالا و دو سال بعد از مشخص شدن بازگشت این بازیگر ۸۰ ساله، او بعد از سال‌ها در کشور خودش روی صحنه تئاتر رفته است و شاید این مقدمه‌ای باشد برای بازگشت او به سینمای ایران.

بی بی سی فارسی