این خبر درست زمانی منتشر شده که رسانه‌ها از قریب‌الوقوع بودن صدور حکم «حمید نوری»، متهم به شکنجه زندانیان در دهه ۶۰ در زندان‌های جمهوری اسلامی در سوئد خبردادند
خبرنگاران الزاما تولید کننده خبر نیستند بلکه در روزنامه‌نگاری مرسوم، در بسیاری از موارد، خبر در اختیار خبرنگاران قرار می‌گیرد و آن‌ها آن را منتشر می‌کنند. پس سواد رسانه‌ای حکم می‌کند که روی منبع خبری خبرنگار و این که خبرنگار چه‌گونه به یک خبر دست یافته است، حساس باشیم. آیا خبر تولیدی ماحصل نفوذ لابی‌ها در رسانه‌ها است؟ آیا خبر منتشر شده، سفارشی یا تحمیلی است؟ آیا از اعتبار کافی برخوردار است؟
گاهی خبرنگاران بی‌آن که بدانند، در دام منابع امنیتی می‌افتند و گاهی آگاهانه یا از سر اجبار، رسانه خود را در اختیار نهادهای امنیتی و لابی‌های قدرتمند قرار می‌دهند. گاهی پشت انتشار یک خبر، یک تهدید جدی خوابیده است و گاهی رسانه‌ها تطمیع می‌شوند و گاهی فریب می‌خورند.
دروازه‌بانی خبر به همین جهت از اهمیت بالایی در رسانه‌ها برخوردار است. کار آن حفاظت از خبرنگاران، اعتبار رسانه و صداقت و سلامت حرفه‌ای و خط مشی‌های سازمانی است.
ولی وقتی پشت خبری، نهادی امنیتی قرار دارد، معمولا از دروازه‌بانی خبر هم کاری ساخته نیست. پس این مخاطب است که باید با دانش و سواد رسانه‌ای، قادر باشد خبر معتبر و واقعی را از خبر جعلی، سفارشی و یا تحمیلی تشخیص دهد.
گزارش خبرگزاری «فارس» با عنوان «حکم احمدرضا جلالی تا پایان اردیبهشت اجرا می‌شود» که روز ۱۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ منتشر شد، نمونه‌ای روشن از اخبار سفارشی و تولید شده توسط نهادهای امنیتی است که در این خبرگزاری نزدیک به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی منتشر شده است.
در این گزارش آمده است: «حکم اعدام احمدرضا جلالی به جرم جاسوسی برای رژیم صهیونیستی که به تایید دیوان عالی کشور رسیده است، تا آخر اردیبهشت ماه امسال اجرا می‌شود.»
فارس نوشته از طریق منابع آگاه شنیده شده است که حکم اعدام احمدرضا جلالی در دستور اقدام قرار گرفته است و این حکم حداکثر تا آخر اردیبهشت ماه جاری اجرا خواهد شد.
این خبرگزاری در توضیح خبر افزوده است: «جلالی به جرم جاسوسی برای رژیم صهیونیستی بازداشت و پس از محاکمه و طی مسیر طولانی قضایی، به اعدام محکوم [شد] و حکم صادره مورد تایید دیوان عالی کشور قرار گرفت. اطلاعاتی که این مزدور رژیم صهیونیستی از برنامه هسته‌ای کشور به سازمان جاسوسی- تروریستی موساد ارایه کرده بود، متاسفانه منجر به ترور و شهادت دو دانشمند هسته‌ای کشور شد. موضوع بسیار قابل تامل آن بود که به دلیل اقامت موقت این جاسوس در کشور سوئد و جلب همکاری وی به موساد در همان کشور، دولت سوئد بنا به درخواست رژیم صهیونیستی، پس از بازداشت وی در ایران، به او اقامت دائم و پس از محاکمه و صدور حکم اعدام وی، به او تابعیت سوئدی اعطا کرد تا نظام قضایی ایران را تحت فشار قرار دهد! برخی تحلیل‌گران سیاسی معتقدند که کل پروژه بازداشت حمید نوری در سوئد و تشکیل دادگاه نمایشی برای وی در آن کشور با هدف فشار بر دولت ایران جهت رهاسازی احمدرضا جلالی بوده است. این تحلیل‌گران می‌گویند دولت ایران با اجرای حکم احمدرضا جلالی، ضمن اجرای یک حکم قضایی لازم الاجرا، امکان اقدامی دیگر مشابه بازداشت حمید نوری را از دولت سوئد سلب خواهد کرد.»
چرا این گزارش نمونه تولیدات خبری نهادهای امنیتی است؟
این خبر عینا در خبرگزاری «ایسنا» هم منتشر شد؛ یعنی همان مقام امنیتی/اطلاعاتی که این خبر را برای خبرگزاری فارس فرستاده، برای ایسنا و احتمالا سایر خبرگزاری‌های داخلی هم ارسال کرده است و آن‌ها نیز مکلف به انتشار بوده‌اند. آن‌ها حتی اجازه نداشته‌اند کلمه‌ای در این متن تغییر دهند.
استفاده از برچسب به زندانی شاید در ادبیات خبرگزاری فارس، وابسته به سپاه امری عادی باشد ولی به کار بردن واژه «مزدور رژیم صهیونیستی» برای یک زندانی هم‌وطن، چندان در خبرگزاری ایسنا معمول نیست. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که مقام تولید کننده این خبر در جایگاهی بوده که قدرت برخورد آمرانه با رسانه‌های داخلی را داشته است.
در مجموع، برای تشخیص خبر تولیدی خبرنگاران رسانه‌ها از اخباری که در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد، باید همواره این چند سوال را مرور کرد:
آیا گزارش منتشر شده از سوی منابع معتبر حمایت می‌شود؟
خیر؛ این گزارش نه تنها هیچ منبعی را معرفی نکرده بلکه با استفاده از عبارت «منابع آگاه»، کوشیده مخاطب را متقاعد سازد که خبر واقعی و درست است. اما استفاده از منابع آگاه در رسانه‌های داخل ایران معمولا برای اخبار جعلی و اخبار تولیدی توسط نهادهای امنیتی و لابی‌های قدرت به کار می‌رود.
این گزارش حتی نام تحلیل‌گرانی که به تحلیل آن‌ها استناد کرده را در گزارش نیاورده و از عنوان «برخی تحلیل‌گران» استفاده کرده است؛ عبارتی که هر خبری را به خبر جعلی تبدیل می‌کند.
خبر جعلی خبری است که با منابع معتبر حمایت نمی‌شود و یا مثل این خبر، اساسا هیچ منبعی ندارد.
آیا این خبر هدف خاصی را دنبال می‌کند؟
بله؛ این خبر درست زمانی منتشر شده که رسانه‌ها از قریب‌الوقوع بودن صدور حکم «حمید نوری»، متهم به شکنجه زندانیان در دهه ۶۰ در زندان‌های جمهوری اسلامی در سوئد منتشر و هم‌زمان دو هدف مهم را نشانه گرفته است:
۱- تهدید دستگاه قضایی سوئد به اعدام احمدرضا جلالی، شهروند ایرانی سوئدی در صورت صدور حکم محکومیت برای حمید نوری.
۲- جمهوری اسلامی ایران در طول سال‌های گذشته نشان داده است که با تاکتیک گروگان‌گیری، می‌کوشد از برخورد قضایی با عوامل خود در دیگر کشورها پیش‌گیری و منافع خود را در غرب دنبال کند. آخرین نمونه آشکار آن، آزادی «نازنین زاغری»، شهروند ایرانی بریتانیایی در قبال یک پرونده تاریخی به نام «قرارداد تانک‌های چیفتن» با بریتانیا بود که در نهایت به پرداخت بدهی این کشور به ایران و آزادی نازنین زاغری انجامید.
با مطرح شدن بحث مبادله احمدرضا جلالی با حمید نوری، تولید‌کننندگان این خبر با طرح این موضوع که سوئد به دنبال چنین مبادله‌ای است، هم برای چنین مبادله‌ای مقدمه‌سازی می‌کنند و هم دست پیش گرفته‌اند تا بار دیگر به گروگان‌گیری شهروندان دو تابعیتی متهم نشوند.
آیا خبرگزاری منتشر کننده، رسانه‌ای قابل اعتماد است؟
خیر؛ خبرگزاری فارس همواره در پرونده‌های امنیتی نشان داده است که یک طرفه در اختیار نهادهای امنیتی قرار دارد و اخبار آن‌ها را بدون رعایت اصول حرفه‌ای و اخلاقی منتشر می‌کند. در این مورد خاص، شاید خبرگزاری ایسنا را بتوان رسانه‌ای مورد اعتماد خواند ولی دیگر سوال‌ها روشن می‌سازند که این خبرگزاری نیز مکلف به انتشار بوده است.
بنابراین، واضح است که این خبر محصول نهادهای امنیتی است و با اهداف خاص تولید شده و فاقد اعتبار حرفه‌ای است.
شناخت سفارشی بودن اخبار و یا تولید اخبار توسط نهادهای امنیتی و لابی‌های قدرت همیشه به این سادگی نیست، به‌طوری‌که در خیلی از موارد، خبرنگاران فریب منابع خبری را می‌خورند. ولی در مورد این گزارش و خبرگزاری فارس، کار ساده‌تر است، چرا که فارس همیشه تریبون نهادهای امنیتی و اطلاعاتی بوده است و از این حیث، مخاطب کار چندان پیچیده‌ای برای تشخیص اخبار واقعی از اخبار جعلی ندارد.
وقتی مرجع تولید خبر، تریبون دستگاه اطلاعاتی/امنیتی است، مخاطب بدون کنکاش زیاد می‌داند که با تولیدات این نهادها مواجه است، نه تولیدات رسانه‌ای معتبر. پس اصل بر جعلی بودن اخبار این رسانه است، مگر خلاف آن ثابت شود.
از سوی دیگر، وقتی چنین خبری به طور یکسان در خبرگزاری‌های داخلی منتشر می‌شود، تکلیف روشن است؛ آن‌ها با گزارشی دستوری مواجه بوده‌اند. بنابراین، به عنوان مخاطبان رسانه‌هایی که در یک حکومت غیرآزاد فعالیت می‌کنند، همواره باید به این اصل توجه داشته باشیم که حتی رسانه‌های نیمه مستقل داخلی نیز در مواجهه با تولیدات خبری نهادهای امنیتی/اطلاعاتی و قضایی چاره‌ای جز انتشار ندارند.
از: ایران وایر