آیدا قجر
در روزهای گذشته برخورد با تجمع نوجوانان اسکیتباز دهه هشتادی و نودی در شیراز و بازداشت چند نفر مرتبط با آن تجمع، پایان برخورد با سبک زندگی غیرقابل قبول جمهوری اسلامی در این شهر نبود. در پی این ماجرا که در رسانهها و شبکههای اجتماعی جنجالی شد، چند کافه، رستوران و خانه کتاب در شیراز پلمب شدند و خبرها حاکی از توقف فعالیتهای دوچرخههای اشتراکی با عنوان «بیدود» در این شهر است. طبق اطلاع «ایرانوایر» برخی کافهها و رستورانها هم اخطاریههایی مبنی بر رعایت «حجاب و شئونات اسلامی» دریافت کردهاند. حتی به سه کلینیک دامپزشکی در شیراز تذکر دادهاند که پوشش کارکنان آنها بایستی مورد تایید جمهوری اسلامی باشد.
اما ماجرا از کجا شروع شد و چه ابعادی پیدا کرد؟
***
«لسان الغیب» که اسرار نهان و پنهان میگوید، قرنها پیش که هنوز تاج روحانیت بر سر ایران نگذاشته بودند، سروده بود: «خوشا شیراز و وضع بیمثالش/خداوندا نگه دار از زوالش»
شیراز برای اهالی ایران حافظ است و سعدی، شراب است و شعر. شهری که برای شهروندانش از حملههای تاریخی جان به در برده و حالا اسیر تاجدارانی شده است که از شادی چند نوجوان نمیگذرند و بهانه میکنند تا با شور جوانی هم برخورد کنند. برای تاجداران، شیراز به گفته آیتالله «علی خامنهای» سومین شهر مذهبی ایران است. بهانهاش هم نه به شعر ربط دارد و نه شاعرانش، بلکه «شاهچراغ» موضوع این لقب است. شاهچراغ محل دفن برادر امام رضا، امام هشتم شیعیان است.
«حساسیت حکومت روی شیراز چند سالی است که بیشتر شده؛ خصوصا که سومین شهر حرم اهل بیت هم شناخته میشود. برایشان بهانهای شده است که بیشتر اعمال حساسیت کنند. در چند ماه گذشته برخوردها بیشتر هم شده، گشتهای ارشاد را بیشتر کردهاند و داستان تجمع نوجوانها در روز جهانی اسکیت مطرح شد، به سراغ کافهها و رستوانها رفتند یعنی جایی که نماد دورهمی جوانها بود و فضایی در آن برقرار بود که با تعریف شهر مذهبی متفاوت است.»
اینها صحبتهای یکی از کنشگران مدنی شیراز است که به خاطر مسائل امنیتی نمیخواهد هویتش فاش شود. به گفته او و تایید برخی دیگر از کنشگران شیراز، در بهار اخطاریه فرستادن برای کافهها بیشتر شده است و حتی لباس آستین کوتاه مردان را در چند کلینیک دامپزشکی ممنوع کردهاند. پلمب «بوکلند» که به گفته برخی شهروندان «پاتوق روشنفکران» شده بود، هم در راستای همین سیاست است یا در نمونهای دیگر، سلب مجوز فعالیت برای دوچرخههای «بیدود» در شیراز.
خبر این برخوردها در توییتر جنجالی شد و به موضعگیری برخی مسئولان انجامید؛ کافهها و کافه کتابها در اینستاگرام درباره این مساله خبررسانی کردند و در نهایت کاربری نوشت: «کمر بستن روح شیراز رو بکشن […] گیرم شیراز رو بستید، با خود شیرازیها میخواید چیکار کنید؟»
اما ماجرا از کی و با دستور چه نهادی آغاز شد؟
آنچه در شبکههای اجتماعی شیراز را به صدر اخبار آورد، انتشار کلیپی از نوجوانان دهه هشتادی و نودی بود که در جشن اسکیتبازان، در «بلوار چمران» شیراز گرد هم آمدند. اگرچه انتشار این ویدیو بدون محو کردن صورتهای نوجوانان امنیت آنها را به خطر انداخت، اما فرصتی برای رویارویی در مقابله با تبلیغات جمهوری اسلامی پیرامون دهه نودیهای سرود «سلام فرمانده» شد. همانچیزی که برخی از مقامات جمهوری اسلامی در موضعگیریهایشان به آن پرداختند که انگار این چند جوان را نیرویی «ضد انقلاب» به شکل هدفمند تحریک به حضور در خیابان کرده است.
در حالیکه ماجرا به سادگی تشکیل یک گروه تلگرامی و یک گردهمایی نوجوانان برای چند ساعت شادی بود. اما طبق اطلاع «ایرانوایر» به بازداشت چهار ادمین کانال تلگرام انجامید. رسانههای حکومتی که انگار گروهی سیاسی را منهدم کردهاند هم فریاد دستگیری «سرکرده» و «سرتیمی» سر دادند.
«محمدجعفر منتظری»، دادستان کل ایران سریع موضع گرفت که در این تجمع «از دختران نوجوان سوءاستفاده شد» و گفت: «برخی در خارج از کشور مانند آمریکا ماموریت دارند تا چنین اقداماتی را انجام دهند و بابت این مساله پول دریافت میکنند.» رئیس هیات اسکیت استان فارس برکنار شد و «لطفالله شیبانی» فرماندار شیراز گفت که با هماهنگی دستگاه قضایی و نیروی انتظامی عوامل موثر در برگزاری این مراسم شناسایی و بازداشت شدند.
موضعگیریها به اینجا ختم نشد، بلکه پای خطیب جمعه شیراز به میان آمد و از نقش «ضد انقلاب» سخن گفت و هشدار داد: «اگر در این ماجرا با یک مسئله سیاسی امنیتی روبهرو باشیم؛ نوع رفتار ما متفاوت از زمانی است که مسئله اخلاقی باشد.»
یک تجمع و یک ویدیو، پا به حوزه علمیه استان فارس گذاشت و جامعه اساتید این حوزه بیانیه منتشر کردند و خبر از لزوم شکلگیری کمپینی با عنوان «نه به گناه» دادند. در بیانیه آنها خطر «عادیانگاری» پدیده «گناه اجتماعی» عنوان شده است که میتواند به فرهنگ عمومی تبدیل شود. آنها از مسئولان اطلاعاتی و انتظامی و قضایی خواستند که در این مساله فوری، جدی و موثر وارد شوند.
حالا نوبت ستاد «امر به معروف و نهی از منکر» بود که بیانیه صادر کند و چند نوجوان را که گرد هم آمدهاند، به الگوبرداری از سبک زندگی «فاطمی» و «زینبی» [دختر پیامبر اسلام و دختر امام اول شیعیان] ارجاع دهد و نه «الگوهای وارده ناهنجار غربی و تبدیل شدن به زنی شبیه زنان افسرده و بازیخورده غربی.» این نهاد در بیانیهاش این تجمع را «بیبندوباری»، «عصر برهنگی» و «آزادی جنسی» عنوان کرده است.
اما همه این موضعگیریها و واکنشها به تجمع نوجوانان که به پلمب کافهها و کافهکتابها رسید و دوچرخهسواری را نشانه رفت، شروعی دیگر داشت؛ یعنی فروردین ۱۴۰۱.
در ۲۰ فروردین سال جاری، حجتالاسلام «سیدکاظم موسوی» رئیسکل دادگستری استان فارس از شورای فرهنگی عمومی خواست که به ورود دادگستری برای برخورد قهری و پلمب واحدهایی که «بیحجابی» در آنها رواج دارد، مجوز دهد: «بیحجابی و بیحیایی در برخی نقاط شیراز غوغا میکند و گویی سیل ما را برده است.»
کاظم موسوی پس از تجمع تفریحی نوجوانان اسکیتبازان اعلام کرد که ضمن تشکیل پرونده، عوامل اصلی برگزاری و هماهنگکنندگان این برنامه بایستی تحت تعقیب قضایی قرار گیرند.
تعطیلی کافه رستورانها و کافه باغها؛ هدف پیشین دستگاه قضایی
این نخستین بار نیست که کافههای شیراز به دلایلی از جمله «فساد»، «عدم رعایت شئونات اسلامی» و البته «بیحجابی» تعطیل میشود. کمی پیشتر، در سال ۱۳۹۸ دستکم ۱۱۰ باغ مجالس و کافیشاپ در شیراز تعطیل شده بود.
در آن زمان هم کاظم موسوی گفته بود که باغشهرهایی که در آنها «فساد» و «تخلفاتی» انجام میشود به جای پلمب، مصادره خواهند شد: «این موضوع از برنامههای اصلی و قطعی دادگستری استان فارس خواهد بود.» همانزمان «حیدر آسیابی» دادستان وقت شیراز گفته بود که این واحدهای صنفی به دلیل «ایجاد مزاحمت»، «اعمال خلاف اخلاق» و «ارتکاب جرایم مشهود» تعطیل شده و پرونده تخلفات آنها در دادسرا بررسی میشود.
حالا با شروع تابستان ۱۴۰۱، چندین کافهرستوران و کافهکتاب تعطیل شدهاند. اسامی «بوکلند»، «رزگلد»، «فرهنگسرای آبی»، «کافه ۴۰۴»، «بنکتو»، «رلر»، «بتن» و «مودبار» نمونههایی از این اماکن پلمب شده است.
اگرچه برخی از شهروندان دلیل این تعطیلیها را احتمال تخلف مالی یا عدم تمدید مجوز عنوان میکنند، اما محتوایی که برخی از آنها در صفحههای اینستاگرام خود منتشر کردهاند، گواهی دیگر بر برخورد با کافهدارها و اماکن فرهنگی به بهانه «حجاب» است.
به عنوان نمونه، کافه ۴۰۴ با انتشار استوری در اینستاگرام خبر داد که این محل به دلیل عدم رعایت «شئونات اسلامی» و «حجاب» با دستور «اماکن» تعطیل شده است.
کافه رستوران «بن کتو» نوشت که علیرغم میل باطنی مجموعه «تا اطلاع ثانوی» بسته شدهاند و کافه «بتن» هم همان محتوا را منتشر کرد.
مرکز فرهنگی «کافه آبی» هم یکی دیگر از محلهایی است که تعطیل شده است. «مصطفی مشفقیان» معاون فرهنگی شهردار شیراز در این خصوص گفته است که این اقدام توسط یکی از دستگاههای نظارتی اتفاق افتاده است و شهرداری دخالتی در آن نداشته است. او از نهادهای نیروی انتظامی و اماکن نام آورده است و از ارائه اطلاعاتی دیگر سر باز زده است.
یکی از کنشگران مدنی شیراز در همین رابطه میگوید: «تمام اتفاقاتی که به سمت مردممحوری در شهرداری قبلی اتفاق افتاد، عملا در حال برچیده شدن است.» او از حضور نیروهای امنیتی جدید در شورای شهر شیراز نام برد؛ مثل «علی اکبر سلطانی» سخنگوی شورای شهر که «بسیجی کلهگنده» است و «دسته بسیجی زیر دستش کار میکنند.» به گفته این کنشگر مدنی، سلطانی از جمله افرادی بود که در تظاهرات سال ۱۳۹۶ گروهی از نیروهای بسیجی و سرکوبگر را هدایت میکرد.
بایدو و بیدود؛ ممنوعیت دوچرخههایی در نخستین و سومین شهر مذهبی ایران
در ادامه برخوردهای اخیر در شیراز، توقف فعالیت «بیدود»، دوچرخههای اشتراکی نیز مطرح شده است. دوچرخههایی که با پرداخت هزینه، به شکل ساعتی توسط شهروندان مورد استفاده قرار میگرفت تا بلکه قدمی در راستای فرهنگسازی دوری از اتومبیل و در جهت هوای سالم باشد.
«بیدود» در صفحه اینستاگرام خود این مساله را خبررسانی کرده بود که «توفیق ادامه خدمترسانی به شهروندان محترم شیرازی از ما سلب شد. طی چند روز آینده و پس از محاسبات مالی، استرداد مانده حق عضویت شهروندان محترم شیرازی انجام خواهد شد.»
در پی خبررسانی از این توقف فعالیت، رسانههای نزدیک به سپاه وارد عمل شدند. «تسنیم» در یک گزارش نوشت که این توقف در پی مساله مالی بوده است و «فارس» هم مساله مالی را مطرح کرد و افزود: «در برخی موارد شان سومین حرم اهل بیت نیز برای آنها لحاظ نشد.»
به نخستین شهر مذهبی ایران برویم و نمونهای مشابه یعنی مشهد. یک سال پیش بود که پرونده دوچرخههای اشتراکی در مشهد با عنوان «بایدو» با دستور دادستانی و ورود قوه قضاییه به ممنوعیت استفاده زنان از این دوچرخهها در مناطق شهری انجامید و زنان را محدود به استفاده از این دوچرخهها در پارکها کردند. رئیس هیات دوچرخهسواری استان خراسان گفته بود که در مرداد ۱۳۹۹ ستاد امر به معروف و نهی از منکر برای ممنوعیت دوچرخهسواری زنان ابلاغیه صادر کرده بود.
اگرچه هنوز نمونه اسکیتبازی در مشهد نداریم؛ اما در نمونهای دیگر از ممنوعیتهای تحمیلی به زنان مشهد در حوزه ورزش، میتوان به کوهنوردی هم اشاره کرد. در آبان ۱۳۹۷ دادستانی این شهر دستور داده بود که زنان کوهنورد و طبیعتگرد نیاز به اجازه ولی دارند؛ شوهر برای زنان متاهل و پدر برای زنان مجرد و زیر ۲۰ سال.
از گزارشهای تسنیم و فارس برمیآید که احتمال بازگشت فعالیت دوچرخههای «بیدود» در شیراز مطرح است. اما آیا اینبار حذف زنان شرط این بازگشت است؟ در نمونه «بایدو» در مشهد که این شرکت، با انتشار یک استوری در اینستاگرام خود نوشته بود: «نتونستیم. ببخشید.»
افزایش گشت ارشاد؛ شیراز، شیراز مردمانش میماند
همزمان با این اعمال محدودیتها، برخی شهروندان شیراز خبر از افزایش گشتهای ارشاد در مناطق مختلف شهر میدهند. گشتی در اپلیکیشن «گرشاد» که محل گشتهای ارشاد را در شهرهای مختلف اطلاعرسانی میکند هم حاکی از همین امر است؛ از تهران تا شیراز. برخی از کاربران هم با انتشار تصاویر معتقدند که هم نیروهای گشت ارشاد جدید شدهاند و هم خودروهای مورد استفادهشان. این مساله یعنی تخصیص بودجه بیشتر.
اگرچه هر سال با آغاز تابستان برخورد با زنان به علت حجاب تشدید میشود؛ اما به نظر میرسد در سال جاری هزینههای بیشتری برای این برخوردها در نظر گرفته شده است. در خرداد سال جاری، ستاد امر به معروف و نهی از منکر خبر داده بود که دو قرارگاه برای «کنترل بدحجابی» راهاندازی شده است؛ «قرارگاه ۲۱» و قرارگاه «جهاد تبیین.» یکی برای «اصلاح» پوشش کارمندان دستگاههای دولتی و حکومتی تا ۲۱ تیر یعنی «روز حجاب و عفاف» و دیگری برای تبلیغات فرهنگی.
حالا مشخص نیست که این اعمال محدودیتها در شیراز قرار است به اسم حجاب و شئونات اسلامی تا چه زمانی ادامه داشته باشد، آیا مقطعی است یا قرار است یک روند در اعمال خشونت بیشتر علیه زنان و شور جوانی در این شهر باشد.
هرچند که یکی از کافهدارهای شیرازی در روایتهایش از این چند روز ملتهب شیراز گفت: «چند تا از این بچههای اسکیتباز مدتهاست که به کافهام میآیند. طفلکیها خیلی بچه هستند. همگی متولد اواخر دهه ۸۰ و حالا بعد از این ماجراها مدام ماسک به صورت دارند که مبادا شناخته شوند. ولی جمهوری اسلامی هر کاری هم بکند، نمیتواند روح زندگی را از شیراز بگیرد. شیراز قدمتی تاریخی از همزیستی مردمانش با مذاهب مختلف دارد، در حمله مغولها هم سر پا ماند. شما یک ویدیو دیدهاید، شیراز هر محلهاش پر از شور و زندگی است. مغولها نتوانستند، جمهوری اسلامی هم نمیتواند.»
و زیر لب بیتی از حافظ شیراز را زمزمه کرد: «به می سجاده رنگین کن، گرت پیر مغان گوید / که سالک بیخبر نبود ز راه و رسم منزلها»