دالغا خاتین‌اوغلو: معمای درآمدهای نفتی ایران

از طرفی، در حالی که طبق آمارهای شرکت‌های ردیابی نفتکش‌ها و قیمت‌های جهانی نفت، درآمدهای نفتی ایران می‌بایست در بهار امسال حداقل ۱۱۰ درصد رشد داشته باشد، وزیر نفت ایران می‌گوید رشد درآمدهای نفتی سه ماهه ابتدایی امسال تنها ۵۰ درصد بوده است.

ایران از زمان اعمال تحریم‌های آمریکا حجم صادرات نفت و محصولات نفتی خود را پنهان نگه داشته و تنها آمارهای رسمی درباره ارزش صادرات نفت و محصولات نفتی کشور منتشر می‌شود.

آخرین آمار بانک مرکزی نشان می‌دهد که کل صادرات نفت، میعانات گازی، محصولات نفتی و گاز ایران در سال ۱۳۹۹ حدود ۲۱ میلیارد دلار بوده است.

مرکز پژوهش‌های مجلس نیز می‌گوید، مجموع درآمدهای صادرات نفت، میعانات گازی و گاز ایران در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۷.۵ میلیارد دلار بوده است. این گزارش آمارهای صادرات محصولات نفتی را منتشر نکرده، اما ایران روزانه ۴۲۰ تا ۴۵۰ هزار بشکه صادرات محصولات نفتی (مازوت، گازوئیل، بنزین و غیره) دارد که با توجه به قیمت‌های جهانی نفت در سال گذشته، ارزش این محصولات حدود ۱۱ تا ۱۲ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.

بدین ترتیب، سال گذشته ایران از محل صادرات نفت، میعانات گازی، محصولات نفتی و گاز حدود ۲۹ تا ۳۰ میلیارد دلار درآمد داشته که نسبت به سال ۱۳۹۹ رشدی ۴۰ درصدی داشته است.

قبلا جواد اوجی، وزیر نفت ایران، نیز از رشد ۴۰ درصدی درآمدهای نفتی کشور در سال گذشته خبر داده بود.

اوپک ارزش صادرات نفت، میعانات گازی، محصولات نفتی و گاز ایران در سال ۲۰۲۱ را ۲۵.۳ میلیارد دلار ارزیابی کرده است. با توجه به اینکه زمستان پارسال قیمت‌های جهانی نفت اوج گرفت، اختلاف ۴ میلیارد دلاری درآمدهای نفتی ایران در سال گذشته خورشیدی و میلادی توجیه‌پذیر است.

اما نکته اینجاست که اوپک درآمدهای نفتی ایران برای سال ۲۰۲۰ را کمتر از ۸ میلیارد دلار برآورد کرده است. البته این رقم می‌تواند درآمد “خالص” صادرات نفت و محصولات نفتی کشور باشد و هزینه‌های استخراج و انتقال نفت از درآمدهای نفتی کسر شده باشد.

اوپک می‌گوید، مجموع صادرات روزانه نفت و محصولات نفتی ایران در سال ۲۰۲۰ حدود ۶۸۵ هزار بشکه بود و سال گذشته به نزدیک ۱.۱ میلیون بشکه رسید.

ایران در سال ۲۰۱۸ و قبل از اعمال تحریم‌های نفتی، روزانه ۲.۵ میلیون بشکه صادرات نفت و میعانات گازی و حدود نیم میلیون بشکه صادرات محصولات نفتی داشت و مجموع درآمدهای صادرات این محصولات ۶۲ میلیارد دلار بود.

آمارهای عجیب بهار امسال

در حالی که آمارهای شرکت‌های ردیابی نفتکش‌ها و سازمان‌های بین‌المللی از افزایش حداقل ۳۰ درصدی صادرات نفت خام و میعانات گازی ایران در بهار امسال نسبت به دور مشابه سال گذشته و رشد ۸۰ درصدی قیمت‌های جهانی نفت خبر می‌دهد، وزیر نفت ایران می‌گوید درآمدهای نفتی کشور تنها ۵۰ درصد رشد کرده است.

این در حالی است که با توجه به حجم و قیمت نفت صادراتی ایران، درآمدهای صادرات نفت کشور می‌بایست بیش از دو برابر می‌شد.

محمد خدابخشی، عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی، چهارم تیرماه در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به گزارش وزیر نفت در مجلس از عملکرد ۳ ماهه نخست این وزارتخانه در حوزه درآمدی گفت، منابع حاصل از فروش نفت خام و میعانات گازی در ۳ ماهه نخست امسال نسبت به سال قبل حدود ۵۰ درصد رشد داشته است.

آمارهای شرکت اطلاعات کالا، کپلر، نشان می‌دهد که ایران در فاصله ماه‌های آوریل تا ژوئن سال گذشته (تقریبا معادل بهار ۱۴۰۰) روزانه به طور متوسط ۵۶۰ هزار بشکه صادرات نفت و میعانات گازی داشته است، در حالی که این رقم در دور مشابه امسال بیش از ۷۳۰ هزار بشکه در روز بوده است.

بدین ترتیب، صادرات نفت و میعانات گازی (نوعی نفت خام فوق سبک و گران‌قیمت که از میادین گازی تولید می‌شود) ایران در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته بیش از ۳۰ درصد رشد داشته است.

از طرفی، آمارهای اوپک نشان می‌دهد که متوسط قیمت نفت ایران در بهار امسال حدود ۸۰ درصد بیشتر از فصل مشابه سال گذشته بوده است.

بدین ترتیب، درآمدهای صادرات نفت ایران می‌بایست حداقل ۱۱۰ درصد رشد می‌داشت، اما بنابر گفته وزیر نفت، تنها ۵۰ درصد رشد داشته است.

احتمالاتی که مطرح می‌شود

چین از زمستان سال ۱۳۹۹ تقریبا واردات مستقیم نفت ایران را متوقف کرده و نفت ایران در بازار سیاه و شبکه‌ای از دلال‌ها تحت عنوان نفت مالزی، اندونزی، عراق، امارات و عمان راهی چین می‌شود.

بدین ترتیب، وجود دلال‌ها و هزینه دور زدن تحریم‌ها در فصول بهار پارسال و امسال نمی‌تواند علتی بر رشد نامتعادل درآمدهای نفتی ایران باشد.

از طرفی چین در بهار سال گذشته نیز مقصد بخش اعظم صادرات نفتی ایران بود و امسال نیز کماکان بخش اعظم نفت صادراتی ایران راهی این کشور می‌شود.

همچنین اگرچه بخشی از نفت صادراتی ایران برای تهاتر دیگر کالاها انجام می‌شود، اما این موضوع در سال‌های گذشته نیز صادق بوده و از طرفی تهاتر نیز جزو درآمدهای نفتی کشور است.

البته آمارهای کپلر نشان می‌دهد که در بهار امسال روسیه در پی از دست دادن بازارهای غربی، با ارائه تخفیف‌های چشمگیر، بازار نفت ایران و ونزوئلا را در چین تصاحب کرده و بیش از ۴۰ میلیون بشکه نفت ایران در آب‌های آسیای شرقی در نفتکش‌ها انبار شده و منتظر مشتری هستند.

خبرگزاری رویترز نیز اخیرا گزارش داد که بهار امسال صادرات نفت ایران به چین نسبت به زمستان سال گذشته به شدت کاهش یافته، اگرچه در مقایسه با بهار پارسال رشد داشته است.

رویترز می‌نویسد، روسیه با ارائه ۳۰ درصد تخفیف به چین، بازار نفت ایران در این کشور را تصاحب کرده است.

ایران به غیر از هزینه دلال‌ها و دور زدن تحریم‌ها، ۲۰ درصد تخفیف به چین می‌دهد.

نکته اینجاست که خرید نفت روسیه برای چین تحت تحریم نیست، اما خرید نفت ایران مشمول تحریم‌های آمریکا است. به عبارتی، حتی ایران ۷۳۰ هزار بشکه صادرات نفت روزانه‌ای که به چین داشته و بیش از ۹۰ درصد آن به‌صورت غیرمستقیم راهی این کشور شده، می‌تواند با هزینه‌های بیشتری انجام شده باشد؛ یعنی دلال‌های نفتی برای تغییر برند نفت ایران برای صادرات به چین، نسبت به بهار پارسال دستمزد بیشتری طلب کنند.

به هر حال آقای خدابخشی توضیحی درباره این موضوعات نداده و بانک مرکزی ایران نیز هنوز گزارشی درباره درآمدهای نفتی ایران در بهار امسال منتشر نکرده است.

افت تولید میدان پارس جنوبی از سال ۱۳۹۹ آغاز شده است. بهمن‌ماه پارسال خبرگزاری مهر از قول یک مقام رسمی که خواسته بود ناماو برده نشود، گزارش داده بود که روند افت فشار مخزن پارس جنوبی از هم‌اکنون آغاز شده و اطلاعات آن نیز موجود است، اما میزان این افت فشار رقم بالایی نیست.

بر اساس گفته‌های مقامات ایران، از جمله اظهارات روز جمعه ۳۰ مهرماه محمد مشکین‌فام، مدیرعامل شرکت نفت و گاز پارس، از حدود چهار سال آینده، سالانه به اندازه یک فاز پارس‌جنوبی افت تولید خواهد داشت. البته گزارش‌های قبلی وزارت نفت و سازمان‌های بین‌المللی نشان می‌دهد این اتفاق در نیمه دوم ۱۴۰۲، یعنی دو سال دیگر خواهد افتاد.

قبلا جواد اوجی، وزیر نفت ایران اعلام کرده بود که امسال تولید گاز این کشور افزایش نخواهد یافت و ایران در زمستان با ۲۰۰ میلیون متر مکعب در روز کسری گاز مواجه خواهد شد.

همچنین ایران طی هفته‌های گذشته مذاکرات با ترکمنستان برای واردات گاز را آغاز کرده و می‌گوید آماده تهاتر کالا با گاز ترکمنستان است؛ اما هنوز دولت عشق‌آباد تصمیمی در این زمینه نگرفته است.

ترکمنستان در پی تعلل چندساله ایران در پرداخت ۲ میلیارد بدهی، از ابتدای سال ۲۰۱۷ صادرات گاز به ایران را متوقف کرد و تابستان پارسال دیوان داوری بین‌المللی نیز ایران را به همین خاطر ۲ میلیارد دلار جریمه کرد.

حتی اگر ایران بتواند ترکمنستان را راضی به از سرگیری فروش گاز بکند، باز هم در بهترین حالت می‌تواند روزانه ۳۰ میلیون متر مکعب گاز از این کشور وارد کند. این معادل تنها ۱۵ درصد از کسری گاز ایران برای زمستان است. از طرفی تقریبا کل گاز تولیدی ترکمنستان راهی چین می‌شود و چین نیز طی هفته‌های گذشته با کسری شدید گاز مواجه بوده و خرید گاز را به شدت افزایش داده و معلوم نیست اصلا ترکمنستان گاز اضافی برای فروش به ایران داشته باشد.

نکته اینجاست که هم‌اکنون اروپا و برخی کشورهای دیگر نیز به شدت با کسری گاز درگیر هستند و قیمت گاز تا ۵ برابر قیمت‌های سال گذشته اوج گرفته و از طرفی ۲۰۰ میلیون متر مکعب کسری گاز رقم بسیار بالایی است و حتی در شرایط عادی اصولا چنین میزانی از گاز مازاد در جهان وجود ندارد.

متوسط تولید گاز ایران در سال گذشته ۶۹۰ میلیون متر مکعب بود.

اما این تنها نوک کوه یخ بحران گازی ایران است. مشکل اصلی در سال‌های پیش رو خود را نشان خواهد داد.

معضل پارس جنوبی

همزمان با اظهارات مشکین‌فام، محسن خجسته‌مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران نیز تایید کرد که شتاب افت تولید گاز پارس جنوبی از سال ۱۴۰۴ آغاز خواهد شد.

بر اساس ارزیابی‌ها، هر سال به میزان ۲۸ میلیون متر مکعب تولید این میدان کاسته خواهد شد و در سال ۱۴۱۲ میزان افت تولید این میدان به ۲۶۶ میلیون متر مکعب در روز خواهد رسید. بدین ترتیب اگر ایران نتواند کاری انجام دهد، تولید گاز این کشور تا ۱۲ سال آینده یک‌سوم کاهش خواهد یافت.

مشکین فام گفته است که برای جلوگیری از افت تولید گاز پارس جنوبی نیاز به ۳۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است و خجسته‌مهر نیز گفته است  که برای جبران افت تولید این میدان با استفاده از راه‌اندازی میادین جدید گازی نیاز به ۵۴ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است.

انتظار تحقق چنین سرمایه‌گذاری در حالی است که بنا بر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، میزان بدهی شرکت ملی نفت ایران در سال ۹۸ نسبت به سال قبل آن ۲۰ درصد افزایش یافته و به ۶۰ میلیارد دلار رسیده است. خبرگزاری فارس نیز ماه گذشته گزارش داد که این بدهی هم اکنون به ۷۰ میلیارد دلار رسیده است.

ایران برای جلوگیری از افت تولید گاز از این میدان نیاز به نصب سکوهای ۲۰ هزار تنی (۱۰ برابر سکوهای فعلی) و کمپرسورهای عظیم دارد که تکنولوژی ساخت آن در دست چند شرکت محدود غربی، از جمله شرکت توتال فرانسه است.

توتال قرار بود برای فاز ۱۱ پارس جنوبی از این سکوها احداث کند، اما بعد از خروج آمریکا از برجام این شرکت نیز به همراه شریک چینی خود، سی‌ان‌پی‌سی، پروژه ۵ میلیارد دلاری فاز ۱۱ را رها کرد. احتمالا کل فازهای پارس جنوبی نیاز به ۱۰ تا ۱۵ سکوی عظیم خواهد داشت. قبلا بیژن نامدار زنگنه، وزیر سابق نفت ایران گفته بود که برای جلوگیری از افت تولید گاز این میدان نیاز به ۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است.

قطر که تا کنون ۵/ ۲ برابر ایران از میدان مشترک پارس جنوبی تولید گاز داشته، سال‌ها پیش چنین سکوهایی را نصب کرده و اکنون در حال آماده شدن برای افزایش ۴۰ درصدی تولید گاز از این میدان تا سال ۲۰۲۶ است.

قطر پارسال حفاری چاه‌های جدید را آغاز کرد و هفته گذشته احداث چهار مجتمع مایع‌سازی گاز در این میدان را نیز شروع کرد.

قطر به یُمن این میدان، بزرگترین صادرکننده گاز مایع (ال‌ان‌جی) جهان است و در نظر دارد تا پنج سال آینده تولید گاز مایع را به ۱۱۰ میلیون تن در سال برساند.

ایران ۱۰ سالی بعد از قطر تولید گاز از این میدان مشترک را آغاز کرد، اما در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی توانست سطح تولید روزانه گاز خود را به قطر برساند. در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد دوباره قطر از ایران پیشی گرفت و حدود سه سال پیش دوباره سطح تولید دو کشور یکسان شد.

اکنون انتظار می‌رود که قطر تولید خود از این میدان را ۴۰ درصد افزایش دهد و تولید گاز ایران از این میدان هر سال ۶ درصد کاهش یابد.

البته دو سوم این میدان در آب‌های قطر و تنها یک‌سوم مخزن گاز پارس جنوبی در آب‌های ایران است، اما هر چه ایران در راه‌اندازی سکوهای ۲۰ هزار تنی و خرید کمپرسورهای عظیم تعلل کند، با بیش‌برداشت قطر، منابع گاز بخش ایرانی به سمت بخش قطری مخزن سرازیر خواهد شد.

پارس جنوبی بزرگترین میدان گازی جهان است و سهمی ۱۰ درصدی در کل ذخایر گازی جهان دارد. از طرفی این میدان به تنهایی سهمی ۴۰ درصدی در کل ذخایر گاز ایران دارد.

سقوط تولید گاز ایران تنها محدود به گاز طبیعی (متان) نخواهد بود. ایران سالانه ۵/ ۴ میلیون تن اتان، به همین میزان بوتان، پروپان و گازهای سنگین دیگر، همچنین ۲۵۱ میلیون بشکه میعانات گازی نیز از پارس جنوبی تولید می‌کند که همه آنها با افت فشار مخزن با کاهش تولید مواجه خواهند شد.

ارزش سالانه گاز تولیدی (متان) بخش ایرانی این میدان در بازارهای جهانی ۴۳ میلیارد دلار و ارزش اتان، متان، پروپان و میعانات گازی تولیدی از آن به بیش از ۲۵ میلیارد دلار می‌رسد.

از: دویچه وله