محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران روز ۱۶ تیر ۱۴۰۱ در مراسم اختتامیه جشنواره ملی مطبوعات دینی که در سالن همایش‌های اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قم برگزار شد، مدعی شد: «بیش از ۹۰ درصد مردم حامی ارزش‌های دینی و انقلاب اسلامی هستند». او در این سخنرانی با بیان اینکه اول تیرماه از یک روزنامه خواسته که یک نظرسنجی برگزار کند تا ببیند رضایت مردم از وضعیت کشور به چه میزان است، گفته است: «بعد از انجام این کار متوجه شدیم که با همه مشکلات اقتصادی که بر مردم وارد شده، اما همچنان بیش از ۹۰ درصد مردم حامی ارزش‌های دینی و انقلاب اسلامی هستند و حدود ۷۶ درصد از مردم مناسک دینی را برگزار می‌کنند، این آمار نشان‌دهنده این است که مردم فهیم کشورمان انقلاب و کشورشان را دوست دارند.»
آیا بیش از ۹۰ درصد مردم حامی ارزش‌های دینی و انقلاب اسلامی هستند؟ آیا ۷۶ درصد مردم مناسک دینی را به جا می‌آورند؟ آیا سایر نظرسنجیها این ادعا را تایید می‌کند؟ «ایران‌وایر» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.
***
آقای اسماعیلی اطلاعات اولیه و قابل ارزیابی این نظرسنجی را ارائه نکرده، روشن نیست کدام روزنامه این نظرسنجی را انجام داده، روشن نیست سوال‌ها چه بوده، نمی‌دانیم تعداد کسانی که به پرسشنامه پاسخ داده‌اند چند نفر بوده‌اند، ترکیب جمعیتی، سنی، جغرافیایی پاسخ‌دهندگان روشن نیست. بنابراین، نه اعتبار پرسشنامه روشن است و نه اعتبار روزنامه مجری نظرسنجی. تنها اطلاعات موجود این است که آقای وزیر روز اول تیر ۱۴۰۱ از یک روزنامه خواسته یک نظرسنجی انجام دهد و ایشان روز ۱۶ تیر یعنی به فاصله دو هفته، نتایج نظرسنجی را اعلام کرده است. غیرممکن نیست که یک نظرسنجی ظرف دو هفته طراحی، اجرا و جمع‌بندی شود؛ ولی در دقت و اعتبار آن تردید جدی وجود دارد. لذا در راستی‌آزمایی این ادعا تنها می‌توان به سایر نظرسنجیها و نشانه‌های موجود مراجعه کرد تا روشن شود این ادعا منطبق بر نتایج نظرسنجی‌های پیشین است یا خیر.
وضعیت دینداری مردم
معتبرترین پیمایش موجود که توسط چهره‌ها و نهادهای حکومتی انجام شده «پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» است. این پیمایش که تاکنون ۳ موج آن برگزار شده و موج چهارم آن نیز قرار بوده در سال ۱۴۰۰ برگزار شود، بررسی جامعی نسبت به ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان انجام داده است.
نتایج منتشره در سومین پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان که در سال ۱۳۹۵ انجام شده، نشان میدهد که وضعیت دینداری ایرانیان (جمع کل کشور) در سال ۱۳۹۵ به نسبت ۵ سال قبل ۶۶.۲ درصد کمتر شده و برآورد شده که طی پنج سال آینده نیز ۶۴.۸ درصد کاهش می‌یابد.
در بخشی از این پیمایش ۵ پرسش که در واقع سنجش ۵ ارزش در نظام جمهوری اسلامی شامل «نماز»، «سانسور آثار مکتوب ضد مذهب»، «گزینش»، «تلفیق دین و سیاست» و «حجاب» است، مورد توجه قرار گرفته است. نتایج حاصله نشان میدهد که هیچکدام از این ارزش‌ها آنگونه که نظام جمهوری اسلامی تبلیغ می‌کند، از حمایت ۶۰ درصد مردم ایران نیز برخوردار نیست. عین پرسش مطرح شده و میزان موافقت و مخالفت پاسخ‌دهندگان به این شرح است:
نکته مهم اینکه وقتی نتایج موج سوم این پیمایش که در سال ۱۳۹۵ برگزار شده را با نتایج موج دوم پیمایش که در سال ۱۳۸۲ برگزار شده مقایسه می‌کنیم، نشان میدهد که حمایت مردم از ارزش‌های انقلاب اسلامی کاهش یافته است. برای نمونه مساله تلفیق دین و سیاست به عنوان یک ارزش بنیادی در نظام جمهوری اسلامی در سال ۱۳۸۲ حدود ۵۳ درصد حامی و ۱۳.۸ درصد مردد داشته ولی همین ارزش در سال ۱۳۹۵، حدود ۳۶ درصد حامی داشته و جمعیت مرددین تلفیق دین و سیاست به ۳۳ درصد افزایش پیدا کرده است.
جدول زیر موافقان و مخالفان تلفیق دین و سیاست در سال ۱۳۸۲ را نشان میدهد:
یا اگر به برخی خط قرمزهای جمهوری اسلامی همچون بدحجابی، معاشرت غیرشرعی دختر و پسر، تماشای موسیقی همراه با رقص و مهمانی‌های مختلف را نگاه کنیم، اکثریت قاطع مردم کاری با شکسته شدن این خطوط قرمز ندارند و بخشی هم اساسا با سیاست حکومت مخالف‌اند. تنها اقلیتی مطابق نظر حکومت با ناقضان این خطوط قرمز برخورد می‌کنند یا این موارد را به مراجع ذی‌صلاح گزارش می‌کنند:
سایر نظرسنجی‌های موجود نیز بر نادرست بودن ادعای وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی حکایت دارد. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۷ با انتشار گزارشی با عنوان «عوامل موثر بر اجرایی شدن سیاست‌های حجاب و راهکارهای پیشرو» آورده است:
ارزش حجاب روندی نزولی دارد. این کاهش قابل توجه و ملموس بوده است؛۸۵ درصد از افراد جامعه قائل به ضرورت حجاب برای زن مسلمان هستند؛۵۰ درصد جامعه به حجاب عرفی گرایش دارند نه حجاب شرعی؛صرفاً ۴۰ درصد از مردم از دخالت دولت در حجاب حمایت می‌کنند؛
اگرچه این گزارش صرفا به مقوله حجاب و نظرسنجی‌های انجام شده در این خصوص پرداخته، ولی می‌توان آن را به عنوان یک فکت مرتبط با نگرش ایرانیان به ارزش‌های دینی و انقلاب اسلامی مورد توجه قرار داد، چراکه حجاب برای جمهوری اسلامی یک ارزش بنیادی است و سالهاست برای حفظ آن حتی به مجازات و برخورد با شهروندان متوسل شده است.
گروه مطالعات افکارسنجی ایرانیان، گمان، نیز در یک نظرسنجی به وضعیت دینداری ایرانیان پرداخته و آورده است:
بر اساس نتایج این نظرسنجی، ۷۸٪ ایرانیان به خدا باور دارند. همچنین ۳۷٪ به مفهوم زندگی بعد از مرگ، ۳۰٪ به بهشت و جهنم، ۲۶٪ به جن و ۲۶٪ به ظهور منجی بشریت معتقد هستند. حدود ۲۰٪ از جامعه نیز به هیچ‌یک از این موارد اعتقاد ندارند.حدود نیمی از جامعه اظهار داشته‌اند که از دینداری به بی‌دینی رسیده‌اند. از سوی دیگر باورهای ۴۱٪ از افراد جامعه درباره دین یا بی‌دینی در دوران زندگی‌شان تغییر زیادی نداشته است. همچنین حدود ۶٪ جامعه از یک گرایش دینی به گرایش دینی دیگر تمایل پیدا کرده‌اند.
علاوه بر نظرسنجی‌های موجود که نتایج آن انطباقی با ادعای وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ندارد، نشانه‌های دیگری را نیز می‌توان معیار سنجش ادعای آقای اسماعیلی قرار داد. نشانه‌هایی همچون:
۱- میزان مشارکت مردم در انتخابات ریاست‌جمهوری، به عنوان نشانه‌ای از میزان حمایت مردم از ارزش‌های انقلاب اسلامی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد، هرچند این موضوع فکت قابل استنادی برای تایید یا رد ادعای مطرح شده نیست. نگاهی به آخرین انتخابات ریاست‌جمهوری که در خرداد ۱۴۰۰ برگزار شد، نشان میدهد که کمتر از ۵۰ درصد مردم در این انتخابات شرکت کردند (به فرض واقعی دانستن آمار اعلامی از سوی ستاد انتخابات وزارت کشور).
ضمن اینکه مطابق جدیدترین نظرسنجی استاسیس که در هفته آخر خرداد ماه سال ۱۴۰۱ انجام شده بی‌اعتمادی به حاکمیت اصلی ترین دلیل عدم شرکت مردم در انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ اعلام شده است. در پاسخ به این سوال که چرا مشارکت در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۴۰۰ کمتر از ۵۰ درصد بوده است، حدود ۴۶ درصد، عدم اعتماد به حاکمیت را به عنوان مهمترین گزینه عنوان می‌کنند.
۲- آمار برنامه‌های سازمان صدا و سیما نیز می‌تواند نشانه دیگری از میزان حمایت مردم از ارزش‌های دینی و انقلاب اسلامی باشد. آخرین آمار منتشره توسط مرکز تحقیقات صدا و سیما از میزان استقبال مردم از برنامه‌های این سازمان در ماه رمضان نشان میدهد که ویژه برنامه‌های این سازمان در ماه رمضان حتی نتوانسته ۳۰ درصد مخاطبان را جذب کند. براساس این گزارش در ماه رمضان، «زندگی پس از زندگی» با ۱۴ درصد بیننده و ۸۹.۷ درصد رضایت در صدر برنامه‌های پرمخاطب افطار سیمای رسانه ملی قرار دارد. ویژه برنامه‌های افطاری مراکز استانی با ۹.۵ درصد در رتبه دوم قرار دارد. برنامه «مثل ماه» از شبکه سه سیما با ۹ درصد، «دعوت» از شبکه یک سیما با ۷.۷ درصد، «ضیافت» از شبکه قرآن و معارف سیما با ۵.۳ درصد، «آدم های خوب شهر» از شبکه دو سیما با ۴.۲ درصد، «شهرزیبا» از شبکه پنج سیما با ۳.۲ درصد، «بی انتها» از شبکه نسیم با ۲.۷ درصد، «ماه ماه» از شبکه سلامت با ۲.۶ درصد، «چشمه» از شبکه افق با ۱.۵ درصد و «سر قرار» از شبکه امید با ۰.۸ درصد بیننده در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
آیا ۷۶ درصد مردم ایران مناسک دینی را برگزار می‌کنند؟
سومین پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان به طور مشخص به انجام مناسک دینی توسط ایرانیان پرداخته است. براساس نتایج به‌دست آمده در سال ۱۳۹۵، ایرانیانی که همیشه مناسک دینی را انجام می‌دهند، آمار پایینی دارند، تنها در دو تکلیف شرعی یعنی نماز و روزه، آمار آنهایی که همیشه نماز می‌خوانند و روزه می‌گیرند بین ۵۰ تا ۶۰ درصد است و اگر آنهایی که اکثر اوقات مناسک دینی را به جا می‌آورند را نیز به آنهایی که همیشه به جا می‌آورند، اضافه کنیم، در نماز و روزه جمعیت افرادی که این مناسک را به جا می‌آورند به ۷۸ و ۷۲ درصد می‌رسد در بقیه مناسک دینی جمع این دو گروه به ۵۰ درصد هم نمی‌رسد. (جز صدقه که به نظر این مورد را صرفا اقدامی دینی نباید تلقی کرد و به جامعه افراد مذهبی تعلق ندارد بلکه حتی بسیاری از افرادی که باور دینی ندارند نیز برای کمک به هم‌نوعان صدقه می‌دهند.)
جدول زیر ریز مناسک مذهبی و میزان پایبندی ایرانیان به آن را نشان میدهد:
نماز جمعه به عنوان یک ارزش اختصاصی انقلاب اسلامی، تنها توانسته اقلیتی را جذب کند، به طوری که تنها ۱۶.۴ درصد مردم ایران گفته‌اند اکثر اوقات یا همیشه به نماز جمعه می‌روند:
بررسی‌های گروه مطالعات افکارسنجی ایرانیان، گمان، نیز نشان میدهد که اکثریت ایرانیان دیگر نماز نمی‌خوانند. در نتایج نظرسنجی دینداری ایرانیان آمده است:
«حدود ۶۰٪ جامعه اعلام کرده‌اند که نماز نمی‌خوانند. در مقابل حدود ۴۰٪ جامعه اظهار داشته‌اند که به تناوب مختلف نماز می‌خوانند و از این میزان، بیش از ۲۷٪ جامعه اعلام کرده‌اند که پنج بار در روز نماز می‌خوانند.»
«مهدی رفیعی بهابادی»، سرپرست مرکز افکارسنجی ایسپا متعلق به خبرگزاری ایسنا نیز در مهر ۱۳۹۹ در تشریح نتایج نظرسنجی‌های مرتبط با دینداری ایرانیان گفته بود:
«در بعد رفتارهای مذهبی، شاخص نماز خواندن از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۹۵ با شیب بسیار ملایم کاهش پیدا کرده است. در همین راستا، وقتی افراد را به سه دسته تقسیم کردیم: ۱- کسانی که همیشه یا اکثر اوقات نماز می‌خوانند؛ ۲- کسانی که بعضی اوقات نماز می‌خوانند و ۳- کسانی که اصلاً نماز نمی‌خوانند؛ نتایج مقایسه‌ای نشان داد که نسبت گروه اول در طول این ۴۲ سال از ۸۳ درصد به ۷۶.۸ درصد تقلیل‌یافته است ولی با این حال عدد موجود وضعیت مناسبی را نشان میدهد.»
به گفته آقای رفیعی، در شاخص دیگری از بعد رفتارهای مذهبی، یعنی روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان شاهد کاهش روزه‌داری در چند سال اخیر بوده‌ایم. در سال ۱۳۹۴ در نظرسنجی ایسپا در روز ۲۳ ماه رمضان ۵۵ درصد از پاسخگویان در شهر تهران اعلام کرده‌اند که در حال حاضر روزه هستند. همچنین در سال ۱۳۹۷ نتایج نظرسنجی ایسپا نشان داد ۵۲ درصد مردم کل کشور هنگام نظرسنجی که حدفاصل روزهای ۱۵ تا ۱۸ رمضان امسال انجام شده بود در روز نظرسنجی روزه بوده‌اند که این عدد برای شهر تهران ۴۱ درصد بوده است. همین سوال در ماه رمضان ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ نیز تکرار شده و عدد روزه‌داری مردم تهران حدود ۴۰ درصد بوده است.
براساس اطلاعات منتشره توسط مدیر مرکز افکارسنجی ایسپا، شاخص حضور در مسجد و شرکت در نماز جماعت وضعیت نسبتاً نامناسبی را نشان میدهد که البته به‌رغم پایین بودن میزان آن اما این میزان طی دو دهه گذشته نسبتاً ثابت بوده است. مثلاً در حالی که در سال ۱۳۷۹ حدود ۲۰.۲ درصد گفته بودند، همیشه یا اکثر اوقات در نماز جماعت شرکت می‌کنند، در سال ۹۵ نیز تقریباً همین عدد به دست آمده است.
مجموع اطلاعات موجود نشان میدهد که در دو سه دهه اخیر، هیچ گاه حمایت مردم از ارزش‌های دینی و انقلاب اسلامی بالای ۹۰ درصد نبوده، ضمن اینکه هر ساله از حمایت مردم از ارزش‌های دینی و انقلاب اسلامی کاهش یافته است. برخی از نظرسنجیها نشان می‌داد که حدود ۷۶ درصد مردم نماز می‌خوانده و روزه می‌گرفته‌اند ولی این آمار کاهش پیدا کرده، ضمن اینکه نماز خواندن و روزه گرفتن را نمی‌توان به بقیه مناسک دینی تعمیم داد. بررسی‌ها نشان میدهد در سایر مناسک دینی، جمعیت آنهایی که این مناسک را به جا می‌آورند به ۵۰ درصد نیز نمی‌رسد.
جمع‌بندی
محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران مدعی است: «بیش از ۹۰ درصد مردم حامی ارزش‌های دینی و انقلاب اسلامی هستند». او همچنین مدعی است حدود ۷۶ درصد از مردم مناسک دینی را برگزار می‌کنند.
آقای اسماعیلی این ادعا را براساس نتایج یک نظرسنجی اعلام کرده که ۲ هفته پیش (اول تیرماه) دستور انجام آن را صادر کرده است. هیچ اطلاعاتی از کم و کیف برگزاری این نظرسنجی اعلام نشده و تنها گفته توسط یک روزنامه انجام شده است. بنابراین اعتبار نتایج اعلامی قابل سنجش نیست، چون اطلاعاتی از آن در دست نیست، اما تطبیق نتایج اعلامی با سایر نظرسنجیها نشان از نادرست بودن این ادعا دارد.
هیچ کدام از نظرسنجی‌های معتبر موجود، حمایت بیش از ۹۰ درصدی مردم از ارزش‌های دینی و انقلاب اسلامی را نشان نمی‌دهد.
نتایج معتبرترین پیمایش ملی موجود یعنی پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان که در سال ۱۳۹۵ سومین موج آن برگزار شده، نشان میدهد که وضعیت دینداری ایرانیان در سال ۱۳۹۵ به نسبت ۵ سال قبل ۶۶.۲ درصد کاهش یافته و برآورد شده که در پنج سال آینده باز ۶۴.۷ درصد کاهش یابد.
نتایج این پیمایش در خصوص ۵ ارزش بنیادی دینی انقلاب اسلامی از جمله «نماز»، «سانسور آثار مکتوب ضد مذهب»، «گزینش»، «تلفیق دین و سیاست» و «حجاب» هیچکدام حمایتی بیش از ۶۰ درصد را نداشته است.
در حوزه مناسک دینی نیز نظرسنجی‌های موجود نشان میدهد که حدود ۷۲ تا ۷۸ ایرانیان به نماز و روزه تقید داشته‌اند ولی در همین دو موضوع نیز در سالهای اخیر آمار کسانی که این مناسک را به جا می آورند کاهش پیدا کرده و حتی برخی نظرسنجیها نشان داده که حدود ۶۰ درصد ایرانیان دیگر نماز نمی‌خوانند، ضمن اینکه این دو اصل دینی یعنی نماز و روزه را به سایر مناسک دینی نمی‌توان تعمیم داد چراکه در سایر مناسک آمار کسانی که آن را به جا می‌آورند به ۵۰ درصد هم نمی‌رسد.
شرکت ۴۸.۸ درصدی مردم در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۴۰۰ و سقف آمار ۳۰ درصدی تماشای ویژه برنامه‌های سازمان صدا و سیما در آخرین ماه رمضان، نیز به عنوان دو نشانه از کاهش حمایت مردم از ارزش‌های دینی و انقلاب اسلامی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد که در تضاد با ادعای آقای اسماعیلی است. بنابراین «ایران‌وایر» به ادعای محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران مبنی بر اینکه: «بیش از ۹۰ درصد مردم حامی ارزش‌های دینی و انقلاب اسلامی هستند»، نشان «دروغ پینوکیو» میدهد.
دروغ پینوکیو: اظهاراتی که عدم صحت آنها قبلا ثابت شده یا بر اساس تحقیقات و مدارک موجود کذب از کار درآمده‌اند یا به عبارتی یک دروغ عیان است.
از: ایران وایر