بی بی سی فارسی
علی مصلح
شغل,روزنامه‌نگار و منتقد فرهنگی هنری
سال ۱۴۰۱ از همان ماه‌های ابتدایی برای سینما و سینماگران ایران خبرساز و جنجالی بود. شاید اگر اعتراض‌های بعد از کشته شدن مهسا امینی هم رخ نمی‌داد، وضعیت مهم‌ترین حوزه فرهنگی و هنری ایران به شکلی که به مدت چهار دهه از سوی حکومت برنامه‌ریزی شده بود، پیش نمی‌رفت. بحران اقتصادی، ریزش مخاطب و شکل‌گیری جریانی از سینمای مستقل که فارغ از مناسبات حرفه‌ای، به مطالبات اجتماعی مردم ناراضی توجه می‌کرد، سینمای ایران را تغییر داده بود.
ساخته شدن فیلم‌های صریحی مانند «برادران لیلا» و «شب، داخلی، دیوار» در دل مناسبات رسمی نشان می‌داد چهل سال اعمال سانسور، نتوانسته صدای انتقاد را داخل سینمای ایران خاموش کند و ابزارهایی مانند توقیف فیلم و ایجاد ممنوعیت برای سینماگران در بهار و تابستان ۱۴۰۱ به شکل آشکارتری به کار گرفته شد.
اما جنبشی که با شعار «زن، زندگی، آزادی» شکل گرفت، ظاهر و باطن سینما را هم دگرگون کرد. ستاره‌های سینما که عده‌ای با عنوان طعنه‌آمیز «سلبریتی» آنها را جدای از جامعه و همسو با حکومت می‌دانستند، ناگهان به صف اول تقابل با حکومت پیوستند و حتی وقتی تجمع‌های خیابانی به دلیل سرکوب شدید و بازداشت گسترده معترضان کمتر شد، برخی سینماگران در فضای مجازی به حمایت از معترضان ادامه دادند و سپس با تحریم گسترده جشنواره فیلم فجر نشان دادند که در سینما از «وضعیت عادی» مورد علاقه حکومت، خبری نیست.
سینماگران مشهور زیادی در سالی که گذشت، به دلایل متنوع مورد توجه قرار گرفتند و البته افرادی که به نظر می‌رسید فراموش شده‌اند، بعد از سال‌ها چهره شدند. سال ۱۴۰۱ با این چهره‌ها و وقایع فراوان به نقطه عطف مهمی برای سینمای ایران تبدیل شد، همان‌طور که عمر جمهوری اسلامی را به قبل و بعد از خود تقسیم کرد و نسبت ملت و حکومت را کاملا دگرگون کرد.
این پنج مرد و پنج زن سینماگر بخشی از یک کلیت وسیع و متنوع در داخل و خارج از ایران بودند که بخصوص بعد از اعتراض‌های سراسری به چهره‌های شاخص سینمای ایران در سال ۱۴۰۱ بدل شدند.
۱- ترانه علیدوستی؛ ژن، ژیان، ئازادی
در سال ۱۴۰۱ یکی از اعضای محوری جمعی بود که با نام «۸۰۰ زن» شناخته می‌شدند؛ سینماگران زنی که علیه «آزار جنسی» در فضای سینمای ایران بیانیه دادند و سپس فعالیت خود برای مقابله با آن را ادامه دادند. اما ترانه علیدوستی که چند سال از بازیگری فاصله گرفته بود، در این سال دو فیلم مهم داشت.
اول «برادران لیلا» که در جشنواره کن رونمایی شد و او همراه با کارگردان و سایر بازیگران فیلم در این رویداد معتبر سینمایی شرکت کرد و از «خفقان» در ایران صحبت کرد. مجموعه اتفاق‌هایی که در جشنواره کن رخ داد، به توقیف رسمی این فیلم منتهی شد.
در تابستان هم فیلم «تفریق» ساخته مانی حقیقی در جشنواره فیلم تورنتو به نمایش درآمد. این فیلم هم بعد از موضع‌گیری صریح کارگردانش علیه مقام‌های حکومت در جریان اعتراض‌های ۱۴۰۱ به اکران نرسید.
با آغاز اعتراض‌های سراسری بعد از کشته شدن مهسا امینی، ترانه علیدوستی یکی از مشهورترین سینماگران زن ایرانی بود که از معترضان حمایت کرد. در نیمه دوم آبان با در دست گرفتن کاغذی که بر روی آن شعار «زن، زندگی، آزادی» به زبان کردی رویش نوشته شده بود، تصویر بی‌حجاب خود را منتشر کرد و بعد از آغاز اعدام معترضان، لب به انتقاد از حکومت گشود.
به همین دلیل او روز ۲۶ آذر با یورش ماموران امنیتی به خانه‌اش بازداشت شد. دستگیری او بازتاب بین‌المللی گسترده‌ای ایجاد کرد و سرانجام حدود سه هفته بعد به قید وثیقه آزاد شد. نام او هم از مهر ماه در فهرست افراد «ممنوع‌المعامله» از سوی حکومت قرار گرفته بود.
۲- اصغر فرهادی؛ صراحت بی‌سابقه
کارگردان ایرانی برنده دو جایزه اسکار سال مهمی را از سر گذراند. او بهار ۱۴۰۱ یکی از اعضای هیات داوران جشنواره فیلم کن بود؛ رویدادی که برای سینمای ایران تبعات زیادی داشت.
نمایش «برادران لیلا» ساخته سعید روستایی – که به گفته مقام‌های ایرانی بدون مجوز نمایش شرکت کرده بود – و «عنکبوت مقدس» به کارگردانی علی عباسی – که روایتی صریح از قتل‌های مذهبی سعید حنایی در دهه ۱۳۷۰ در مشهد بود و خارج از ایران ساخته شده بود، در نهایت با اهدای جایزه بهترین بازیگر زن به زر امیرابراهیمی همراه شد.
آقای فرهادی که از سال ۱۴۰۰ با ادعای «سرقت ادبی» فیلمنامه فیلم «قهرمان» مواجه بود، در نشست خبری جشنواره کن برای اولین بار بیانیه‌ای خواند و این ادعا را رد کرد.
اما اتفاقاتی که از پایان شهریور رخ داد، وضعیت او و بسیاری از سینماگران ایرانی را تغییر داد. کشته شدن مهسا امینی در بازداشت گشت ارشاد در ایران توفان به پا کرد. اصغر فرهادی یکی از اولین چهره‌های مشهور سینما بود که به خبر جان باختن مهسا امینی در ۲۵ شهریور واکنش نشان داد.
این فیلمساز مشهور که معمولا از سوی مخالفان جمهوری اسلامی به سکوت در برابر سرکوب حکومت ایران متهم می‌شد، در نهمین روز اعتراض‌های سراسری در ایران با انتشار یک پیام ویدیویی به زبان انگلیسی از «هنرمندان، سینماگران، روشنفکران، فعالین حقوق مدنی در سراسر دنیا و هر کس که به کرامت انسان و آزادی باور دارد» خواست به هر شکل ممکن با معترضان ایرانی ابراز همبستگی کنند تا تغییراتی که زنان آغازگر آن هستند، به نتیجه برسد. این صریح‌ترین موضع‌گیری او علیه جمهوری اسلامی در طول فعالیت بود.
چند روز بعد هم به عنوان رئیس هیات داوران جشنواره فیلم زوریخ، بیانیه‌ای در حمایت از معترضان ایران خواند و از حضار خواست از آنها حمایت کنند.
همراهی اصغر فرهادی طی ماه‌های بعدی اعتراض‌ها هم ادامه داشت و وقتی ترانه علیدوستی بازیگر چند فیلم او بازداشت شد، از او حمایت کرد.
در اسفند ماه بی‌بی‌سی فاش کرد که نام او در فهرستی قرار دارد که از سوی سازمان ثبت اسناد کشور به عنوان «ممنوع‌المعامله» اعلام کرده است.
۳- کتایون ریاحی؛ بازگشت از سکوت
بازیگری که چهار دهه در سینما و تلویزیون شهرت قابل توجهی داشت و بخصوص با بازی در نقش زلیخا در سریال «یوسف پیامبر» محبوبیت زیادی به دست آورد، مدتی از کار و فعالیت کناره گیری کرده بود. اما در سال ۱۴۰۱ به یکی از خبرسازترین چهره‌های سال تبدیل شد.
خانم ریاحی همچنین همزمان با اعلام نمایش فیلم «برادران لیلا» در جشنواره کن با انتشار متنی ادعا کرد یکی از بازیگران مرد اصلی فیلم سال‌ها پیش او را «آزار جنسی» داده بود. این اظهار نظر با واکنش‌های متفاوتی مواجه شد.
اما کتایون ریاحی سرشناس‌ترین بازیگر زن ایرانی بود که در همان روزهای اول آغاز اعتراض‌های سراسری با برداشتن روسری و انتشار تصویر بی‌حجاب خود و سپس مصاحبه با یکی از رسانه‌های فارسی زبان خارج از ایران به صف اول حامیان معترضان وارد شد.
کمی بعد خبری منتشر شد که ماموران امنیتی به خانه او رفته‌اند تا بازداشتش کنند، اما او توانسته فرار کند. تا این که در پایان آبان، خبر بازداشت او منتشر شد و سپس رئیس دادگستری استان قزوین به رسانه‌های داخلی خبر داد که او در «یکی از روستاهای» شهرستان آبیک قزوین بازداشت شده است.
اتهام او «اقدام به انتشار مطالب تحریک‌آمیز در جهت حمایت از اغتشاشات خیابانی» اعلام شد. حدود ۱۰ روز بعد، رسانه‌ها خبر دادند که او به قید وثیقه آزاد شده است.
۴- گلشیفته فراهانی؛ حامی بین‌المللی اعتراض‌ها
مشهورترین بازیگر ایرانی در سطح بین‌المللی طی شش ماه دوم سال ۱۴۰۱ به یکی از مهم‌ترین چهره‌های مخالف جمهوری اسلامی تبدیل شد و حتی به جمع ائتلاف برای عبور از جمهوری اسلامی با حضور رضا پهلوی پیوست.
او که بعد از بازی در فیلم آمریکایی «یک مشت دروغ» در پایان دهه ۱۳۸۰ مجبور شد ایران را ترک کند، در سال‌های اخیر به ستاره سینمای فرانسه و بازیگر آثار سینمایی و تلویزیونی تبدیل شده است.
از همان اولین روزهای انتشار حال وخیم مهسا امینی، گلشیفته فراهانی از شبکه‌های اجتماعی استفاده کرد تا برخورد جمهوری اسلامی با زنان و سپس معترضان را به گوش دنیا برساند.
نقطه اوج فعالیت‌های او وقتی بود که به عنوان یکی از اعضای هیات داوری جشنواره فیلم برلین، موجی از حمایت از زنان معترض ایرانی را در این رویداد مهم بین‌المللی به راه انداخت و علاوه بر موضع‌گیری در نشست خبری داوران و افتتاحیه برلیناله، کمک کرد تا روی فرش قرمز این جشنواره برنامه‌ای در حمایت از معترضان ایرانی برگزار شود.
او چند ماه قبل‌تر در کنسرت گروه راک مشهور «کلدپلی» در آرژانتین، ترانه «برای…» شروین حاجی‌پور را بازخوانی کرد که بسیار مورد توجه ایرانیان قرار گرفت.
دیگر نقطه عطف فعالیت او در ۱۴۰۱ وقتی بود که در نشست دانشگاه جرج‌تاون با یک پیام ویدیویی که گفت از طرف خودش و علی کریمی است، همراهی خود با رضا پهلوی، حامد اسماعیلیون، نازنین بنیادی و مسیح علی‌نژاد را نشان داد. حدود یک ماه بعد منشوری از طرف این گروه منتشر شد که به گفته آنها روش گذر از جمهوری اسلامی را پیشنهاد می‌دهد.
۵- زر امیرابراهیمی؛ از کن تا ساندنس
او هم مانند گلشیفته فراهانی سال‌ها پیش مجبور شد ایران را ترک کند و مسیر دشوارتری را از سر گذراند که در سال ۱۴۰۱ او را به یکی از مهم‌ترین جوایز سینمایی جهان رساند؛ وقتی برای بازی در فیلم «عنکبوت مقدس» جایزه بهترین بازیگر زن جشنواره کن را به دست آورد.
با آغاز اعتراض‌ها در ایران، زر امیرابراهیمی یکی از مهم‌ترین حامیان این جنبش در فضای مجازی و مجامع بین‌المللی شد و همزمان آثار جدیدش در جشنواره‌های مهم به نمایش درآمد.
فیلم «شیدا» با بازی او در جشنواره فیلم ساندنس – مهم‌ترین رویداد سینمایی سینمای مستقل آمریکا – جایزه فیلم منتخب تماشاگران در بخش بین‌الملل را به دست آورد و بعد دو فیلم با حضور او در جشنواره فیلم برلین روی پرده رفت که ساخته فیلمسازان ایرانی خارج از کشور بود.
سپس اعلام شد که در اتفاقی بی‌سابقه، قرار است فیلمی درباره چهل ساله رقابت ورزشکاران ایرانی با رقبای اسرائیلی را به شکل مشترک با یک کارگردان اسرائیلی کارگردانی کند و خودش یکی از نقش‌های مهم فیلم را بازی کند. این نخستین بار است که سینماگرانی از این دو کشور قرار است فیلمی را به شکل مشترک بسازند و یکی از مهم‌ترین خط قرمزهای جمهوری اسلامی را زیر سوال ببرند.
۶- مرضیه برومند؛ اولین مدیرعامل
آخرین ساخته‌اش سریالی عروسکی برای یکی از پلتفرم‌های آنلاین شبکه نمایش خانگی بود که در سال ۱۴۰۰ به دلیل فشار رسانه‌های اصولگرا و با سختگیری ساترا مسئول نظارت بر محتوای نمایش خانگی نیمه‌کاره ماند.
هرچند مرضیه برومند مدت‌ها از دوران اوج ناشی از ساخت سریال‌های محبوبی مانند «آرایشگاه زیبا» و «قصه‌های تابه‌تا» دور بود، اما وقایع سال ۱۴۰۱ او را به یکی از مهم‌ترین چهره‌های سینمایی سال تبدیل کرد.
خانم برومند در جریان اعتراض‌ها وقتی دیوارنگاره جنجالی سازمان اوج در میدان ولیعصر تهران نصب شد و تصویر زنانی از چند نسل را در ترکیبی تبلیغاتی مقابل چشم مردم پایتخت گذاشت، با انتشار متنی در اینستاگرام خود گفت نمی‌خواهد تصویرش روی دیواری قرار بگیرد که زیرش جوانان را «سرکوب» کرده‌اند و خواستار حذف عکس خود شد.
اما کمتر کسی پیش‌بینی می‌کرد او در معادلات صنفی سینمای ایران ناگهان ظهور کند. هیات مدیره جدید خانه سینما در شهریور ۱۴۰۱ انتخاب شد، اما آغاز اعتراض‌ها باعث شد انتخاب مدیرعامل به دلیل حساسیت وضعیت کشور و درگیر شدن خانه سینما با پی‌گیری حقوقی و قضایی سینماگران بازداشت شده به تعویق بیفتد. رئیس هیات مدیره خانه سینما اوایل زمستان خبر داد با چند نفر برای بر عهده گرفتن سمت مدیرعامل مذاکره کرده است، اما هیچ یک نپذیرفته‌اند.
با پایان چهل و یکمین جشنواره فیلم فجر که با تحریم گسترده سینماگران و چهره‌های مشهور سینما همراه بود، به نظر می‌رسید جنجال‌های صنعت سینما به پایان رسیده است. اما در اسفند ماه و به شکل ناگهانی مرضیه برومند به عنوان نخستین زنی معرفی شد که به عنوان مدیرعامل خانه سینما می‌رسد.
این اتفاق بخصوص به این دلیل مهم است که زنان سینماگر ایرانی نقش پررنگی در حمایت از اعتراض‌های ۱۴۰۱ داشتند و رسیدن خانم برومند به مهم‌ترین سمت مدیریتی اصناف سینمای ایران می‌تواند پاسخی به مطالبه اجتماعی مردم ایران باشد.
۷ و ۸ – محمد رسول‌اف و جعفر پناهی؛ مستقل‌های معترض
محمد رسول‌اف، کارگردان ایرانی برنده جایزه خرس طلایی جشنواره برلین در نیمه اول سال ۱۴۰۱ یکی از خبرسازترین چهره‌های سینمایی بود.
به دنبال فرو ریختن ساختمان متروپل در آبادان و اعتراض مردم این شهر به مناسبات فاسدی که باعث ساخته شدن بی‌مجوز این برج شده بود، نیروهای امنیتی به معترضان حمله کردند. بیانیه‌ای از سوی جمعی از سینماگران مستقل و شناخته شده در واکنش به این اتفاق منتشر شد که از نیروهای امنیتی می‌خواست در برخورد با مردم سلاح خود را زمین بگذارند و به همین دلیل به بیانیه «تفنگت را زمین بگذار» شهرت یافت.
واکنش حکومت و حامیانش به این بیانیه بسیار شدید بود و حتی برخی رسانه‌ها نوشتند چون نیروهای مسلح را به ترک مسئولیت دعوت کرده است، نوعی محاربه به شمار می‌آید.
با بالا گرفتن واکنش‌ها، دستگاه قضایی جمهوری اسلامی محمد رسول‌اف و مصطفی آل احمد را بازداشت کرد و مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از ممنوعیت فعالیت احتمالی سینماگرانی خبر دادند که این بیانیه را امضا کرده بودند. البته با آغاز اعتراض‌های سراسری از اواخر شهریور، فضای جامعه و سینما چنان متشنج شد که برخوردهای تندتری با سینماگران معترض آغاز شد.
نکته قابل توجه آن که وقتی تعدادی از سینماگران از جمله جعفر پناهی مقابل زندان اوین رفتند تا وضعیت دو فیلمساز بازداشت شده را پی‌گیری کنند، جعفر پناهی هم بازداشت شد و برای اجرای حکم زندانی که بیش از ۱۰ سال پیش برایش صادر شده بود، به زندان اوین منتقل شد.
در نیمه دوم سال، پناهی و رسول‌اف در مواردی از داخل زندان اوین نقش آفرینی کردند، از جمله وقتی اواخر آبان در بیانیه‌ای از وخامت حال حسین رونقی فعال سیاسی بازداشت شده خبر دادند. آقای رسول‌اف در بیانیه دیگری همراه با دیگر زندانیان سیاسی، اعدام محسن شکاری را محکوم کرد.
سرانجام جعفر پناهی روز ۱۴ بهمن و دو روز بعد از اعلام اعتصاب غذا آزاد شد. محمد رسول‌اف هم ۱۰ روز بعد از زندان بیرون آمد و با انتشار متنی در توییتر نوشت: «پایان حبس آغاز آزادی نیست.»
۹- سعید روستایی؛ پیش‌بینی تقابل
کارگردانی ۳۳ ساله که مهم‌ترین کشف دهه ۹۰ سینمای ایران بود، با سومین فیلم بلندش یکی از مهم‌ترین جنجال‌های نیمه اول سال را رقم زد. «برادران لیلا» در بخش مسابقه جشنواره کن پذیرفته شد، اما بلافاصله مسئولان سینمایی وزارت ارشاد خبر دادند این فیلم بدون دریافت مجوز به کن ارائه شده است.
آقای روستایی زیر بار اصلاح فیلم نرفت و حتی همزمان با آغاز جشنواره کن در گفت‌وگو با نشریه ورایتی گفت که دیگر به سانسور تن نمی‌دهد.
برگزاری جشنواره کن با ماجراهای بعد از سقوط ساختمان متروپل آبادان همزمان شده بود و موضع‌گیری‌های کارگردان و بازیگران «برادران لیلا» خشم مسئولان دولتی را بیشتر کرد و در نهایت روز ۳۰ خرداد سازمان سینمایی در بیانیه‌ای اعلام کرد به دلیل «تخلف» سازندگان فیلم از مقررات، مجوز نمایش این فیلم صادر نخواهد شد. اما فیلم آقای روستایی در فرانسه به شکل گسترده اکران شد و فروش قابل قبولی داشت.
چند ماه بعد و در روزهای پایانی اسفند، با انتشار نسخه ویدیویی «برادران لیلا» در فرانسه، نسخه قاچاق این فیلم به شکل گسترده در ایران هم توزیع شد و بینندگان فیلم در شبکه‌های اجتماعی تظرات خود را درباره آن نوشتند.
وجه نمادین فیلم که در آن وضعیت خانواده تصویر شده به موقعیت کنونی ایران شبیه است و تقابل زنان با مردسالاری دیکتاتور مابانه را پیش‌بینی می‌کند، بیش از هرچیز مورد توجه قرار گرفته است. در واقع سعید روستایی با فیلمی که در فضای رسمی ایران اکران نشد، یکی از خبرسازترین فیلم‌های سال ۱۴۰۱ را در معرض دید گذاشت.
۱۰- مانی حقیقی؛ عبور از جشنواره فجر
کارگردان و بازیگری که هم سینمای روشنفکرانه و هم سینمای عامه‌پسند در دهه ۱۳۹۰ مطرح شد، در سال ۱۴۰۱ یکی از صریح‌ترین سینماگران علیه حاکمیت بود.
فیلم جدید او «تفریق» با بازی ترانه علیدوستی و نوید محمدزاده در جشنواره فیلم تورنتو برای اولین بار به نمایش درآمد و در حالی که وزارت ارشاد این فیلم را یکی از آثار مجوز گرفته در مقابل «برادران لیلا» معرفی می‌کرد، مانی حقیقی با انتشار متنی علیه مسئولان سینمایی خواست که سینماگران را مقابل یکدیگر نگذارند.
بعد از نمایش فیلمش در جشنواره تورنتو، آقای حقیقی با آغاز اعتراض‌ها به جمع حامیان معترضان پیوست و در یک پیام ویدیویی، از حجاب اجباری انتقاد کرد و به همین دلیل ممنوع‌الخروج شد. وقتی نتوانست برای نمایش «تفریق» در جشنواره لندن شرکت کند، در پیام ویدیویی دیگری به زبان انگلیسی از جمهوری اسلامی انتقاد کرد.
اعتراض‌های این فیلمساز تمام نشد و بعد از درخواست محمدمهدی اسماعیلی وزیر ارشاد برای اجرای کنسرت در ایران بعد از چند ماه اعتراض، او ویدیوی دیگری منتشر کرد و به شدت از آقای اسماعیلی انتقاد کرد.
او در همین ویدیو خواستار تحریم جشنواره فیلم فجر هم شد و گفت متوجه شده که این رویداد سینمایی نه به سینماگران، بلکه به حکومت تعلق دارد.