مریم دهکردی
روز اول اردیبهشت ۱۴۰۲، انجمن جهانی فولاد آمار تولید فولاد خام جهان در ماه مارس و ۳ ماهه نخست ۲۰۲۳ را منتشر کرد و بدون هیچ توضیحی نام ایران را از فهرست ۱۰ تولیدکننده بزرگ فولاد جهان حذف و ایتالیا را جایگزین ایران کرد.
برخی رسانه‌ها در ایران با تمرکز بر این خبر به بررسی دلایلی پرداختند که حذف نام ایران از فهرست ۱۰ تولیدکننده بزرگ فولاد جهان را رقم زده است.
در گزارش «شبکه شرق» با عنوان «دردسرهای ارزی افت تولید»، آمده است که «ناترازی انرژی و آسیب ارزی و اقتصادی صنایع» در کشوری که مالک بزرگ ذخایر گاز جهان است، موجب شده که صنایع مادر ایران آسیب فراوان ببینند.
بررسی‌های میدانی «ایران‌وایر» اما نشان می‌دهد مسئله کمبود سوخت مناسب و قطع گاز و برق تنها یکی از دلایل کاهش تولید فولاد در ایران است.
***
ایران در فاصله سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲، دهمین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان در فهرست انجمن جهانی فولاد بود. در دو‌ماهه نخست سال ۲۰۲۳ نیز ایران بالاتر از ترکیه بعنوان نهمین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان معرفی شد، اما به یک‌باره از فهرست تولیدکنندگان برتر جهان حذف شد.
فعالان صنعت فولاد دلیل این امر را محدودیت‌های انرژی برق و گاز در سال گذشته می‌دانند که موجب شده است میزان تولیدات کاهش یافته و به تبع آن صادرات زنجیره فولاد در کشور نیز افت پیدا کند. به نحوی که در قیاس با سال ۱۴۰۰ زنجیره فولاد با صادرات پنج میلیارد و ۷۶۰ میلیون دلاری شاهد افت ارزش ۲۲ درصدی و کاهش ۶ درصدی وزنی بوده است.
«پیمان شجیراتی»، کارگر سابق «گروه ملی شرکت فولاد خوزستان» به ایران‌وایر می‌گوید: «تنها در سال گذشته قطع برق روزانه بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیارد تومان برای صنعت فولاد هزینه به همراه داشته و قطعی آن در تابستان ۱۴۰۱ بالغ بر ۶ میلیارد دلار برای واحدهای فولادسازی خسارت به بار آورده است.»
به گفته او «میزان تولید فولاد به‌صورت ماهانه حدود ۲.۵ میلیون تن و روزانه حدود ۱۰۰ هزار تن در روز برآورد می‌شود که با قطع برق و گاز، این میزان کاهش قابل ملاحظه پیدا کرده و و منجر به کاهش درآمد شرکت‌های تولیدکننده فولاد و افزایش قیمت آن در بازار شده است.»
آقای شجیراتی اما در ادامه به نکته مهمی اشاره می‌کند: «نکته‌ای که نباید فراموش کنیم این است که در کنار تمامی مواردی که بعنوان عوامل کاهش تولید مطرح شده، آمار مشخص تولید کارخانجات فولادی در ایران بسیار امنیتی و در دسته محرمانه‌ترین موضوعات است. هیچ آمار دقیق و قابل اتکایی در این زمینه وجود ندارد و معمولا فقط به ظرفیت اسمی تولید کارخانجات پرداخته می‌شود.»
کاهش میزان تولید فولاد تنها متاثر از قطعی برق و گاز نیست
«سعید»، کارگر یکی از کارخانجات نورد میلگرد در گفتگو با ایران‌وایر اهمیت تامین گاز و برق کافی برای سرپا ماندن یک کارخانه تولید صنعت فولاد را تایید می‌کند.
او در گفتگو با ایران‌وایر می‌گوید: « تقریبا در تابستان هر سال خصوصا در دو سه سال گذشته کارخانه ما با محدودیت مصرف برق مواجه بود که باعث توقف خوردن خط تولید می شد.محدودیت از ساعت ۱۰ صبح آغاز و تا ساعت ۱۶ ادامه می‌یافت. یعنی عملا شیفت صبح عملا قادر به تولید محصول نبود.اما مشکل توقف تولید فقط به قطع برق مربوط نیست. در موارد زیادی عدم تامین قطعات سبب وقفه و اصطلاحا خوابیدن خط می‌شود.»
این کارگر باسابقه در تشریح این موضوع می‌گوید: «خطوط تولید شرکتها از جمله مجموعه‌ای که من در آن به کار مشغول هستم اغلب قدیمی هستند و تکنولوژی آن به روز نیست. از طرف دیگر شرکت مثل گذشته قادر به تامین لوازم و قطعات نیست. اگر برای مثال موتور گیربکس دچار مشکل شود در انبار قطعه مورد نیاز وجود ندارد و روزها طول می کشد تا از بیرون از کارخانه تامین شود. حتی یک بیرینگ ساده هم در کارخانه موجود نداریم و در صورت نیاز باید درخواست خرید داده شود که تا زمان تهیه گاهی یک هفته هم زمان می‌برد.»
تامین قطعات خط تولید یک بخش از معضل شرکت‌های تولیدی است و کیفیت قطعات یدک بسیار پایین قطعات است: « قطعات یدکی که خریداری می‌شود هم غالبا چینی و غیراستاندارد هستند و به محض تعویض مواردی بوده که یک روز هم جواب نداده و مجددا مجبور شده‌ایم خط را بخوابانیم.»
به باور سعید، «کاهش پروژه‌های عمرانی» نیز یکی دیگر از دلایل کاهش تولید کارخانجات صنعت فولاد است: « با کم شدن پروژه‌های عمرانی، قراضه و دیگر ضایعات ساختمانی کاهش پیدا کرده و یکی از منابع تامین مواد اولیه از دست رفته است. به طوری که در بعضی از واحدهای تولیدی، صرفا در زمان‌هایی که مواد اولیه موجود باشد، تولید محصول صورت می‌‌گیرد.»
«رحمان»، کارگر شاغل در یکی از کارخانه‌های ذوب و ریخته‌گری فولاد بر این نکته که قطع برق تولید محصولات را در کارخانه‌های فولاد تحت تاثیر قرار می‌دهد تاکید می‌کند، اما مشکل بزرگ‌تر را «کمبود مواد اولیه در صنایع فولاد» ذکر می‌کند.
این کارگر به ایران‌وایر می‌گوید: «روزهای زیادی در کارخانه ما برق و گاز برای راه‌اندازی خط تولید داشتیم اما قراضه و گندله موجود نبود برای همین کوره‌ها خاموش بودند.»
رحمان، حضور افراد بی‌ارتباط و کم‌تخصص در راس هرم شرکت‌های فولاد را نیز از عوامل موثر در نابسامان شدن وضعیت شرکت‌های صنعت فولاد می‌داند و می‌گوید: « بعنوان نمونه در کارخانه خود ما مدیریت شرکت متاسفانه در خرید مواد اولیه اهتمام و تخصص لازم را ندارد. قرارداد خرید بسته می‌شود سپس چند محموله در محوطه تخلیه و فورا دستور استارت کوره و شروع تولید را می‌دهند بدون آن که صبر شود تا به اندازه کافی مواد اولیه تهیه و دپو شود. آماده سازی کوره برای استارت و گرم شدن آن حداقل یک روز وقت می‌برد. بارها پیش آمده که مواد اولیه فقط به اندازه تولید در پنج یا شش شیفت بوده و پس از آن چون به اندازه کافی مواد نداشتیم و محموله‌های خریداری شده هنوز به شرکت نرسیده مجبور بوده‌ایم دوباره خط را بخوابانیم و منتظر رسیدن مواد اولیه باشیم.»
رحمان در ادامه شرح می‌دهد که چطور خاموش و روشن شدن کوره و توقف و راه‌اندازی خط‌ها شرکتها را ضررهای هنگفت مواجه می‌کند: «این توقف‌ها و راه‌اندازی‌های پشت سر هم هزینه‌های زیادی به شرکت تحمیل می‌کند و باعث فرسودگی تجهیزات و حتی مواد نسوز می‌شود. مواد نسوزی که اغلب بی‌مقاومت و بی‌کیفیت است.»
مروری بر وضعیت مهم‌ترین کارخانه‌های تولید فولاد در ایران
بر اساس گزارشی که در بیست و پنجمین همایش شرکت‌های برتر ایران (IMI-100) در سال ۱۴۰۱ منتشر شده، بزرگ‌‌ترین کارخانه‌های فولاد ایران عبارتند از «فولاد مبارکه اصفهان»، «مجتمع ذوب‌آهن اصفهان»، «فولاد خوزستان» با رتبه بیست ویک و «فولاد اکسین اهواز».
پس از فولاد مبارکه که رتبه اول و فولاد خوزستان که رتبه سوم تولید در ایران را به خود اختصاص دارند نام شرکت‌های «فولاد هرمزگان»، «هلدینگ میدکو»، «آهن و فولاد ارفع»، «آهن و فولاد غدیر ایرانیان»، «جهان فولاد سیرجان»، «ورق خودرو چهارمحال و بختیاری»، «سرمایه‌گذاری و توسعه گل‌گهر»، «امیرکبیر کاشان» نیز در این گزارش به چشم می‌خورد.
تابستان ۱۴۰۱ هیات تحقیق و تفحص مجلس شورای اسلامی با ارائه گزارشی تفصیلی از ۹۲ هزار میلیارد تومان تخلف مالی در شرکت فولاد مبارکه پرده برداشت. مشتی نمونه خروار برای بررسی وضعیت سایر کارخانه‌های فولاد.
در این گزارش آمده بود: «در این شرکت مجموعه‌ای از تخلفات شامل عددسازی در بورس، پرداخت پول‌های کلان به امامان جمعه و نواحی سپاه و همچنین پرداخت‌های بی‌ضابطه به تعداد زیادی از رسانه‌های مکتوب، صدا و سیما و اکانت‌های توییتری انجام شده تا بر این فساد بزرگ سرپوش گذاشته شود.»
«لطف‌الله سیاهکلی»، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس با اشاره به ارجاع گزارش تحقیق و تفحص از شرکت فولاد مبارکه اصفهان به قوه قضائیه برای بررسی تخلفات صورت گرفته، گفته بود: «تحقیق و تفحص به معنای این نیست که جرمی متوجه کسی شود، بلکه موارد کلی بررسی شده و سمت و سوی کار را نشان می‌دهد.»خبرگزاری دولتی «ایسنا» اما، در مطلبی با زیر سوال بردن واقعیت رقم ۹۲ هزار میلیارد تومانی برای اختلاس شرکت فولاد مبارکه اصفهان نوشت اعلام این رقم بر اساس بدفهمی و رای شخصی بازرسان بوده که خواسته یا ناخواسته با «فسادسازی» به اعصاب مردم حمله کرده‌اند.
اثر تعطیلی شرکت‌های کوچک بر میزان تولید فولاد
تولید فولاد خام در ایران در سال ۲۰۲۰ حدود ۲۹ تن بوده که نسبت به سال میلادی پیش از آن ، ۱۳.۴ درصد افزایش داشته است. ایران در پایان سال ۲۰۲۰ بیشترین میزان رشد تولید فولاد در دنیا را به خود اختصاص داد و در بین برترین تولیدکنندگان فولاد دنیا در جایگاه دهم ایستاد. با این‌همه تعطیلی شرکت‌های کوچک صنعت فولاد طی سه سال گذشته موجب شد این جایگاه رفته رفته از دست برود.
«بهادر احرامیان»، یکی از اعضای انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، زیان قطعی برق صنایع را سالی «هفت تا هشت میلیارد دلار» برآورد کرده و گفته است: « ایران توان تولید حدود ۴۰ میلیون تن تولید را دارد اما وقتی سالی چهار ماه گاز و برق را از دست می‌دهیم، در واقع ۱۲.۵ میلیون تن تولید را از دست داده‌ایم.»
او تایید می‌کند که تعطیلی شرکت‌های کوچک به دلیل عدم برخورداری از امکانات دولتی به راحتی تعطیل می‌شوند و حتی مسئولان جمهوری اسلامی آمار دقیقی از تعداد این شرکتها ارائه نکرده‌اند.
طبق اطلاعات رسیده به ایران‌وایر اما، پایان سال ۱۴۰۰ شمسی دست‌کم ۱۱۰ شرکت فعال در زمینه صنایع فولاد در بخش خصوصی تعطیل شده‌اند.
سعید، کارگر شرکت نورد میلگردی که با ایران‌وایر گفتگو کرده است در تایید این اطلاعات می‌گوید: «فقط تعطیلی ۱۱۰ شرکت نیست. نزدیک به صدهزار نفر که مستقیم و غیرمستقیم با این شرکتها کار می‌کردند بیکار شدند. این یعنی به‌صورت تقریبی زندگی ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار نفر (کارگران و خانواده‌هایشان) آسیب دیده‌اند و وضعیت تولید هم به این شکل اسف‌بار درآمده است.»
از: ایران وایر