خشایار جنیدی: تصویر مصدق در رسانه‌های آمریکا: از آزادیخواه تا متعصب پیر

(توضیح بی‌بی‌سی: این مقاله برای نخستین بار در سال ۱۳۹۲ و همزمان با شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد در وب‌سایت بی‌بی‌سی فارسی منتشر شد. این مقاله هم‌اکنون به مناسبت هفتادمین سالگرد کودتا، بازنشر شده است.)

مجله تایم آمریکا در دی ۱۳۳۰ محمد مصدق، نخست وزیر ایران را به عنوان مرد سال ۱۹۵۱ انتخاب کرد.

آقای مصدق این عنوان را در رقابت با شخصیت‌هایی مانند دوایت آیزنهاور، وینستون چرچیل و جوزف استالین دریافت کرد.

مقاله مجله تایم در معرفی آقای مصدق با این جملات آغاز می‌شد: «یکی بود، یکی نبود. در سرزمینی کوهستانی میان بغداد و دریای خاویار، نجیب‌زاده‌ای زندگی می‌کرد که پس از عمری عیب‌جویی از شیوه اداره مملکت، وزیر اعظم شد. در عرض چند ماه، همه دنیا خیره گفتار، کردار، شوخی‌ها، اشک‌ها و کج‌خلقی‌هایش شدند.»

این مقاله از آقای مصدق به عنوان «جورج واشنگتن ایران» نام برد و همزمان او را «جادوگر پیر، فرصت‌طلب و متعصب» نامید.

مطلب مجله تایم نمونه خوبی از نگاه کلی مطبوعات آمریکا به محمد مصدق در روزهای پر حادثه دهه سی شمسی است، رویکردی که همانند دولت دموکرات هری ترومن، گاه به ایران از منظر تحولات جنگ سرد نگاه می‌کرد و گاه بر ارزش‌هایی مانند استقلال‌طلبی و استعمارستیزی استوار می‌شد که برای آمریکایی‌ها قابل احترام بود.

به گفته استیون کینزر، روزنامه‌نگار و نویسنده کتاب «همه مردان شاه»، مصدق برای مطبوعات آمریکا فردی قابل احترام بود که درک رفتار و شخصیتش مشکل می‌نمود.

استیون کینزر می‌گوید: «برای رسانه‌ها مصدق شخصیت غریبی بود، چرا که مثل ما نبود. نچسب و غیرمنطقی بود. هنگام سخنرانی‌هایش احساساتی می‌شد، اشک می‌ریخت و گاهی از حال می‌رفت. برای همین مسخره می‌شد. ممکن است که در ایران این هیجانات بیانگر صداقت باشد ولی در اینجا به معنی جنون تلقی می‌شد. نیوزویک او را متعصبِ غشی نامید.»

بررسی صدها شماره از روزنامه‌های آمریکا نشان می‌دهد که در ابتدا با دید مثبتی به رخدادهای ایران نگاه می‌کردند.

هنگامی که محمد مصدق به نخست‌وزیری رسید، نیویورک تایمز او را دشمن بیگانگان نامید و مصدق را با آزادی‌خواهانی چون توماس جفرسون، از بنیانگذاران ایالات متحده مقایسه کرد.

واشنگتن‌پست هم فعالیت شرکت نفت بریتانیا و ایران را از علل فقر مردم ایران می‌نامید.

به گفته آقای کینزر «در مجموع تصویر دوستانه‌ای از مصدق ارائه می‌شد مانند یک عموی پیری که ممکن است گاهی در باغ نباشد ولی در کل آدمی دوست‌داشتنی است.»

قیام سلطنت‌طلبان

پس از وقایع سی تیر ۱۳۳۱ و بالا گرفتن دامنه بحران و عدم موفقیت دیپلماسی، نگاه مطبوعات آمریکا به ایران بیشتر تحت تاثیر تحولات جنگ سرد قرار گرفت.

طولی نکشید که با پیروزی دوایت آیزنهاور، نامزد حزب جمهوریخواه، آمریکا و بریتانیا عملیات محرمانه خود را برای سرنگون کردن محمد مصدق شروع کردند.

روزنامه‌نگاران آمریکایی هم در گزارش‌های خود رد پای حزب توده را در همه رخدادها می‌دیدند و می‌گفتند کمونیست‌ها در پی به دست گرفتن ایران و نفت آن هستند.

ملکم برن، از نویسندگان کتاب «محمد مصدق و کودتای ۱۹۵۳ در ایران» این دوران را دوره خوبی برای مطبوعات آمریکا نمی‌داند.

آقای برن می‌گوید: «دوره تیره‌ای برای رسانه‌های آمریکایی و غربی بود چرا که پوشش خبری آنها از مصدق و کودتا دقیقا بر اساس تبلیغات سی‌آی‌ای بود. یعنی می‌گفتند مصدق ثبات ندارد، شدیدا ضد بریتانیا است، کشورش را به داخل زباله‌دان تاریخ هدایت می‌کند و تنها نتیجه این وضع چیره شدن کمونیست‌ها بر اوضاع است.»

خبرنگاران آمریکایی که وقایع ایران را دنبال می‌کردند، رخدادهای ۲۸ مرداد را قیام نظامیان و هواداران شاه در برابر مصدق و حامیان سرخ او گزارش کردند.

آنها در گزارش‌های خود به نقش نیروهای خارجی در برکناری مصدق اشاره‌ای نکردند.

ده روز قبل از کودتای ۲۸ مرداد، مجله نیوزویک گزارشی چاپ کرد که خبر از چیره شدن کمونیست‌ها در ایران می‌داد.

در این گزارش ادعا شده بود که محمد مصدق در حال معامله با شوروی است.

روزنامه کریستین ساینس مانیتور پس از شکست مرحله نخست تلاش برای سرنگونی مصدق، از نقش حزب توده در تحکیم موقعیت او خبر داد.

مجله تایمز نیز دو روز پیش از سقوط دولت مصدق، او را با هیتلر و استالین مقایسه کرد و نخست‌وزیر ایران را دشمن دموکراسی و هوادار شوروی نامید.

یک خبرنگار آمریکایی وقایع ۲۸ مرداد را این طور گزارش کرد: «پس از ۹ ساعت خونریزی، نیروهای هوادار شاه اوضاع را در دست گرفتند و دوران مصدق به عنوان دیکتاتور ایران پایان یافت. نگاه مردم بار دیگر متوجه شاهشان بود که منتظر بازگشتش بودند.»

وال استریت ژورنال برکناری مصدق به وسیله زاهدی را عطیه‌ای برای غرب عنوان کرد و نیویورک‌تایمز و واشنگتن‌پست نیز این رخداد را عامل آسودگی خاطر غرب عنوان کردند.

نقش سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، سی‌آی‌ای، تا یک سال بعد، از رسانه‌های آمریکا مطرح نشد تا این که نشریه ساتردی اوینینگ پست در پاییز ۱۳۳۳ اطلاعات غلط و ناقصی را از مداخله آمریکا در ایران منتشر کرد.

گفته می شود این اطلاعات را سی‌آی‌ای برای پررنگ کردن نقش خود در افکار عمومی ایالات متحده در اختیار این نشریه قرار داده بود.

از: بی بی سی