«جهان زندگان»ِ محمد محمدعلی: میراث‌داران گنج یا وارثان رنج؟

«جهان زندگان» نخستین رمانی است که محمد محمدعلی پس از مهاجرت نوشت و آخرین رمانی هم هست که تاکنون از این نویسنده فقید منتشر شده. محمدعلی پس از آن که ۹ رمانش در انتظار دریافت مجوزِ دوبارهٔ نشر به محاق رفت، «جهان زندگان» را نخست در کانادا (۲۰۱۲) و سپس در ایران (کتابسرای تندیس، ۱۳۹۳) منتشر کرد.

این رمان، یک فراداستان است که با استفاده از تکنیک داستان دربارهٔ داستان، به روایت یک راوی مرده از روابط درونی و میانیِ دو خانواده می‌پردازد: خانواده ظروفچی و عاصمی سال‌ها با هم به سردی و از روی نفرت و کینه‌توزی رفتار کرده‌اند و به دنبال خونخواهی از یک قتل، قتل‌های دیگری را پدید آورده‌اند.

پرسش بنیادین

«ما وارث درگذشتگان خویشیم، اما این به آن معنا نیست که گوشه‌ای بنشینیم و دست روی دست بگذاریم و چون وارث درگذشتگان خویشیم در پی تغییر سرنوشت خود و اطرافیان خود نباشیم. یا حتی ندانیم چه بر سرمان آمده که نتیجه گرفته‌ایم، ما وارث سرنوشت درگذشتگان خویشیم.» (ص۶)

در پاسخ به پرسش از چگونگی میراث‌داری سرنوشت، روح شخصیت اصلی داستان، مسعود ظروفچی از جهان مردگان به دنیای زندگان باز می‌گردد تا درباره راز پدر (حاج منصور) و مادر (فاطمه ارشادی) و زن صیغه‌ای پدر (ملیحه شاهسون) تحقیق کند؛ رازی که مادر با سماجت از دو فرزندش، مسعود و مریم پنهان نگه داشته و گویا به گنجی ارتباط دارد که از آنِ برادر ملیحه بوده و به سرمایه اولیه حاج منصور تبدیل شده است. مادر، پدر را به خیانت در عشق متهم کرده و ملیحه و فرزندانش طی سال‌ها بی‌مهری و رودست خوردن از پدر، تا دندان مسلح به کینه‌توزی و نفرت‌ شده‌اند و پدر و برادر را کشته‌اند و کشته شده‌اند. مسعود هم قاتل و مقتولی است که از این کینه و نفرت در امان نبوده: بعد از آن که علی عاصمی پدر او را کشته، او علی را به قتل رسانده و حسین به خونخواهی علی، مرتکب قتل مسعود شده که مسعود او را هم به قتل رسانده و در جهان مردگان، خاطراتش را سر هم می‌کند تا به کشف و شهودی دست یابد. «جهان زندگان» نیز در واقع فیلمنامه‌ای است که مسعود به سفارش خواهر، پس از بازگشت به جهان زندگان می نویسد تا خواهر بر اساس آن فیلمی بسازد. خرده روایاتی از گذشته‌های دور و نزدیک، کودکی و جوانی، زندگی و مرگ، و صحنه‌های رویارویی و جدال شخصیت‌های دو خانواده ظروفچی و عاصمی دستمایهٔ داستان است که با گمانه‌زنی‌ها و تحلیل‌های نویسنده (روح آگاه مسعود)، رمان «جهان زندگان» محمد محمدعلی را می‌سازد.‌

ساختار روایی و عدم قطعیت

در این فراداستان، خط رواییِ قصهٔ فیلمنامه به وضوح مشخص نیست و در دیالوگ پایانی کتاب، مریم و مسعود که دریافته‌اند همگی اسبابِ بازی سرنوشت‌اند و یافته‌هایشان بین جنون و قطعیت سیلان دارد، تصمیم می‌گیرند سندها و مستندها را نادیده بگیرند و در تدوین نهایی فیلم، هر بخش و سکانسی را که آماده است، بگیرند و بعد آن‌قدر آن را جابه‌جا کنند تا به خط روایی داستان برسند؛ ترفندی برای روایت غیرقطعی که در بطن خود چندصدایی نیز دارد و راه خوانش‌های مختلف از روایت را باز می‌گذارد.

پدرم را از مستطیل سیمانی بیرون می آورم. می‌گذارمش زیر چراغ مطالعه تا اگر میل دارد از گرمای آن لذت ببرد… می گویم: اگر بلبل سرگشته‌ای درددل کن، اگر عروسک سخنگویی حرف بزن! اگر طوطی هستی هر چه بلدی بگو بلکه از سردرگمی خلاص شویم. می گوید: مادرت یک تصویری ساخت و چیزی گفت. تو چرا جدی گرفتی؟

(ص۵۰)

محمدعلی در «جهان زندگان» با تلفیق قصه و افسانه و واقعیت‌های اجتماعی، و بهره‌گیری از نماد و کهن‌الگوهای قصه‌های ایرانی و مضامینی از جمله مرگ و خیانت و نفرت، زمان معاصر را از چشم نویسنده‌ای بازبینی می‌کند که نقش والدین، بزرگان خانواده و رهبران جامعه در تعیین سرنوشت افراد را مؤثر می‌داند و ایجاد تغییر توسط افراد آن جامعه را با دو گزینه به تصویر می‌کشد: یکی انفعال و پیروی چشم‌بسته… گزینه دیگر اما کنش‌گری از راه اعتراض، گفتگو، اخلاق‌مداری، و روحیه پرسشگری است که تغییری در سرنوشت را به همراه می‌آورد.

[پدر] گفت: شنیدم قرار است از مشکلات من و مادرت بنویسی. اگر نوشتی ازش بپرس چرا بی‌خود و بی‌جهت به من روی خوش نشان نداد؟ گفتم: من از پسربچه‌ای می نویسم که می دانست پدرش رازی دارد و با سماجت پنهاش می کند. پسری که به یاد نمی آورد  چرا غروب‌ها دنبال کسی می گشت تا از او بپرسد آیا همه پدر و مادرها این همه راز دارند که زندگی را به خود و بچه‌هاشان تلخ می کنند؟ گفت: من و اطرافیانم نمی توانیم رازمان را فاش کنیم. ای وظیفه توست که به گذشته ها رجوع کنی تا بفهمی حق با کی بوده…

(ص۳۶)