رهبر جمهوری اسلامی به واژۀ «دانش‌بنیان» علاقۀ ویژه‌ای دارد تا جایی‌‌که سال ۱۴۰۱ را به سال «تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» نام‌گذاری کرد و خواهان رشد سریع تعداد شرکت‌های موسوم به دانش‌بنیان شد.
علی خامنه‌ای در سخنرانی نوروزی همان سال گفت: «تقریباً حدود ۶۶۰۰ یا ۶۷۰۰ شرکت دانش‌بنیان در کشور وجود دارد […] من پرسیدم که در ۱۴۰۱ چقدر می‌شود این مقدار را افزایش داد و تعداد این شرکت‌ها را بیشتر کرد؟ به من گفتند حداکثر ۳۰ درصد؛ بنده قانع نیستم. سی درصد، آن رقمی نیست که برای کشور مطلوب باشد.»
در آن زمان تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان کمتر از رقم گزارش شده به رهبر جمهوری اسلامی بود، اما تحقیقات گروه داده‌کاوی رادیوفردا در داده‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نشان می‌دهد از آن زمان تا کنون، تعداد شرکت‌های «دانش‌بنیان» در ایران ۹۰ درصد افزایش پیدا کرده و از حدود پنج هزار شرکت به بیش از ۹ هزار مورد رسیده است.
به عبارت دیگر، ماهانه به‌طور میانگین ۲۰۶ شرکت تأییدیه «دانش‌بنیان» دریافت کرده‌اند؛ فهرستی بلندبالا که از شرکت تولیدکنندۀ بازی‌های رایانه‌ایِ «ارزشی» تا شرکت حسابداری محرمانۀ رهبر جمهوری اسلامی را در بر می‌گیرد.
بهره‌مندی از عنوان «دانش‌بنیان»، درهای زیادی را به روی صاحبان این‌گونه شرکت‌ها باز کرده است، از جمله تسهیلات کم‌بهرۀ بانکی، همکاری با پروژه‌های دولتی و معافیت ۱۵ ساله از پرداخت مالیات قانونی.
کدام شرکت‌ها لقب «دانش‌بنیان» دریافت کرده‌اند؟
در فهرست شرکت‌های «دانش‌بنیان» نام «رسانه گستر بِنیسی» به‌چشم می‌خورد. این شرکت که به‌دست طلبه‌های حوزه علمیه قم اداره می‌شود، مدعی است اولین شرکت «دانش‌بنیان» در عرصۀ بازی‌سازی در استان قم است که با هدف ارائه «مفاهیم ارزشی» در قالب‌های نوین تأسیس شده‌است.
بازی‌های رایانه‌ایِ «ارزشی» با نام‌های «عملیات انهدام ۱: نبرد فاو» و «عملیات انهدام ۲: نبرد خرمشهر» از تولیدات این شرکت معرفی شده‌اند.
در میان شرکت‌های موسوم به «دانش‌بنیان» همچنین می‌توان از «مبتکران صنایع خلاق اشراق» نام برد که دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم راه‌اندازی کرده است.
«امین مفید راهبر» از دیگر شرکت‌های «دانش‌بنیان» است که به‌شکل محرمانه، حسابداری نهادهای اقتصادی زیر نظر رهبری جمهوری اسلامی را انجام می‌دهد.
مؤسسه «کیفیت رضوی» نیز از جمله شرکت‌های دانش‌بنیان است که در سال ۱۳۹۷ زیر نظر «آستان قدس رضوی» و به گفتۀ مدیرعاملش، از جمله با هدف «ارزیابی استاندارد» زیرمجموعه‌های این نهاد راه‌اندازی شد. در آن زمان، سرپرست یا به‌تعبیر ادبیات جمهوری اسلامی، «تولیت» آستان قدس رضوی بر عهدۀ ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور فعلی، بود.
در میان صدها شرکت دانش‌بنیان، نام «خدمات مشاوره‌ای علوم تغذیه و طب سنتی طعام اسرار» هم دیده می‌شود که می‌گوید در زمینۀ تولید «محصولات و گیاهان دارویی» و خدمات «پژوهشی و علم مزاج‌شناسی» فعال است.
اسامی، شناسۀ ثبت و زمینه فعالیت ۹هزار و ۵۱۴ شرکت «دانش‌بنیان» که ۱۳ دی‌ماه امسال از معاونت علمی و فناوری تأییدیه دریافت کرده‌اند، در جدولی که در انتهای این گزارش آمده، در دسترس است.
تسهیلات کلان شبکۀ بانکی
بررسی‌ها و محاسبات گروه داده‌کاوی رادیوفردا نشان می‌دهد که در ۹ ماه نخست ۱۴۰۲ نزدیک به پنج درصد کل تسهیلات بانکی کشور، در قالب وام به شرکت‌های موسوم به «دانش‌بنیان» پرداخت شده است. این نسبت در سال ۱۴۰۱ کمتر از چهار درصد و در سال ۱۴۰۰ کمتر از دو و نیم درصد بوده است.
هرچند در گزارش‌های بانک مرکزی دقیقاً مشخص نیست این تسهیلات با چه نرخی در اختیار شرکت‌های «دانش‌بنیان» قرار گرفته است، تحقیقات رادیوفردا نشان می‌دهد که بخش قابل توجهی از این وام‌ها، در قالب قرض‌الحسنه و با سود و کارمزد چهار درصد به این شرکت‌ها پرداخت شده‌است.
بانک مرکزی ایران، به‌طور مشخص در تبصره‌های ۱۶ و ۱۸ قوانین بودجه سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲، مکلف شده است سالانه تا پنج‌هزار میلیارد تومان وام قرض‌الحسنه به شرکت‌های «دانش‌بنیان» پرداخت کند.
علاوه‌بر این شرکت‌ها، می‌توانند به واسطۀ صندوق موسوم به «توسعه نوآوری و شکوفایی» مبالغ زیادی را در قالب وام و تسهیلات از بانک‌ها دریافت کنند که ویژگی اغلب آن‌ها نرخ پایین سود و کارمزد پرداختی است.
بر اساس اطلاعات منتشر شده در وب‌سایت صندوق توسعه نوآوری، به جز تسهیلات تکلیفی بودجه، ۱۰ نوع دیگر از تسهیلات به شرکت‌های «دانش‌بنیان» اختصاص یافته که به جز مورد دوم، نرخ کارمزد در بقیه موارد پایین‌تر از نرخ سود معمول وام‌های بانکی است:
- دو نوع وام ودیعه اجاره محل کار از ۳۵۰ میلیون تا سه میلیارد تومان بدون کارمزد،
- سه نوع تسهیلات با عناوینی مانند «نمونه‌سازی»، «ورود به بازار» و «توسعه خدمات شتاب‌دهی» با نرخ کارمزد چهار درصد،
- یک وام با عنوان «خرید دِین» با نرخ سود ۱۲ درصد،
- دو نوع تسهیلات با عنوان «قبل از تولید صنعتی» و «تولید صنعتی» با نرخ ۱۶ درصد،
- دو وام با عنوان «تأمین مالی قرارداد» و «فروش اقساطی و لیزینگ» که مانند سایر وام‌های بانکی نرخ سود آن‌ها بین ۱۷ تا ۲۳ درصد است.
در اختیار داشتن این‌گونه وام‌های کم‌بهره، در شرایطی که سایر کسب‌وکارها بدون دسترسی به منابع مالی با تورم بالای ۴۰ درصد دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، می‌تواند رانت‌های کلان حتی بدون فعالیت اقتصادی برای شرکت‌های «دانش‌بنیان» فراهم کند.
برای محاسبۀ ابعاد رانت ایجاد شده کافی است مابه التفاوت نرخ تسهیلات «دانش‌بنیان» و نرخ سود سپرده‌گذاری را در ارزش هر وام ضرب کنیم.
بر اساس آمار بانک مرکزی در ۹ ماه نخست امسال، مبلغ ۱۸۰ هزار میلیارد تومان در قالب ۱۶ هزار و ۸۰۰ وام و در سال ۱۴۰۱، مبلغ ۱۷۷ هزار میلیارد تومان تسهیلات بانکی در قالب ۱۸ هزار فقره وام به شرکت‌های دانش‌بنیان پرداخت شده است. به عبارتی متوسط هر وام پرداختی حدود ۱۰ میلیارد تومان است.
اگر فرض کنیم متوسط نرخ سود تسهیلات دانش‌بنیان ۱۰ درصد و متوسط نرخ سود سپرده‌گذاری ۲۰ درصد است، در این صورت میزان رانت مستقیم تولید شده در هر وام، معادل یک‌میلیارد تومان و در کل بیش از ۱۷ هزار میلیارد تومان در سال خواهد بود.