ایران وایر
خبرگزاری «میراث آریا»، روز ۱۲بهمن۱۴۰۲ در خبری به نقل از مدیرعامل صندوق توسعه صنایع‌دستی، فرش دستباف و احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی، اعلام کرد که ۳۰ خانه تاریخی در شیراز به سرمایه‌گذاران «علاقمند به مرمت و بهره‌برداری» واگذار می‌شود.
این ۳۰ بنا به گفته «شهاب طلایی»، در محدوده قدیمی بافت تاریخی شیراز قرار داشته و «واجد ثبت در فهرست جهانی» مناطق تاریخی هستند. او ابراز امیدواری کرده که سرمایه‌گذاران، به مشارکت در طرح احیای این بناهای تاریخی «تشویق و مشتاق» شده و هزینه‌های اجاره و مرمت آن‌ها را تامین کنند.
اما هدف از واگذاری خانه‌های بافت تاریخی شیراز به سرمایه‌گذاران خصوصی چیست؟
***
در سال‌های گذشته، تعدادی از بناها و خانه‌های تاریخی شیراز در طرحی موسوم به «حرم تا حرم» که قصد دارد شاهچراغ را به حرم سیدعلاءالدین حسین برساند، تخریب شدهاند.
دلایل تخریب بافت تاریخی شیراز اما همواره از سوی مقامات میراث فرهنگی کشور تکذیب یا تحریف شده است.
یک فعال میراث فرهنگی ساکن شیراز به «ایران‌وایر» می‌گوید: «بحث واگذاری خانه‌های تاریخی به مالکان خصوصی، البته فقط خاص شیراز نیست. در بروجرد، کاشان، تهران و اصفهان هم چنین اتفاقاتی به اشکال مختلف رخ داده. بعضی‌هایش رسانه‌ای شده و برخی هم نه، اما چیزی که من در شیراز یقین دارم و دنبال کرده‌ام این است که برخی از خانه‌های واگذار شده به مالکان خصوصی، به هتل و اقامتگاه بومگردی تبدیل شدهاند.»
به گفته این فرد آگاه، تبدیل خانه تاریخی به اقامتگاه بومگردی شاید در نگاه اول راهی برای نجات این خانه‌ها از خطر تخریب و از میان رفتن باشد، اما در دراز مدت، هویت تاریخی شهر را از بین خواهد برد: «خرداد همین امسال باز هم زمزمه‌های تخلیه و تخریب خانه‌های بافت تاریخی شیراز بلند شده بود که با اعتراضات فعالان میراث فرهنگی در شیراز موقتا متوقف شد، اما میراث فرهنگی با این توجیه که سرمایه‌ای برای نگهداشت و مرمت ندارد، این خانه‌ها را به مالکان خصوصی واگذار می‌کند؛ برخی را اجاره می‌دهد و برخی را می‌فروشد. این روزها ما مطلع هستیم که ورودی‌های مسیرهای منتهی به شماری از خانه‌های قدیمی مسدود شده و از داخل این محوطه بسته تخریب آغاز شده است.»
یکی دیگر از ساکنان شیراز که در نزدیکی بافت تاریخی این شهر به کسب‌و‌کار مشغول است نیز می‌گوید: «تا من به یاد می‌آورم تخریب این خانه‌ها هیچ‌وقت متوقف نشد. سروصدا که بلند می‌شود، لودر و کامیون را جمع می‌کنند، اما با بیل و کلنگ از داخل ساختمان‌ها تخریب ادامه دارد. از فروردین امسال هم همین برنامه بوده است.»
اداره کل راه‌و‌شهرسازی استان فارس در اردیبهشت۱۴۰۱، آغاز به اخذ مالکیت حدود ۳۰ بنا در این محدوده تاریخی شهر کرد. اما واکنش رسانه‌ها و فعالان میراث فرهنگی به تخریب خانه‌های تاریخی شیراز، موجب توقف عملیات تخریب شد.
این فعال میراث فرهنگی می‌گوید این خانه‌ها در دوران قاجاریه و زندیه ساخته شدهاند و در محوطه‌ای قرار دارند که ثبت آثار ملی است: «تغییر کاربری این خانه‌ها غیرقانونی است. دست‌کم باید از میراث فرهنگی استعلام شود که من درباره خیلی از این خانه‌های واگذار شده و تغییر کاربری داده شده، مطمئنم که استعلامی از میراث فرهنگی شیراز گرفته نشده است.»
یکی از سرمایه‌گذاران خصوصی که پیش‌از این یکی از خانه‌های قدیمی در بافت تاریخی شیراز را به اقامتگاه بومگردی بدل کرده است، به ایران‌وایر می‌گوید: «ما وقتی این خانه را از میراث فرهنگی تحویل گرفتیم، تقریبا ویرانه بود، سقف فرو ریخته بود و تعداد زیادی از در و پنجره‌های قدیمی را سرقت کرده بودند؛ دیوارها و کف خانه ور آمده و نم کشیده بود. علتش هم این است که اصلا بودجه‌ای برای مرمت و بازسازی نیست. این خانه‌ها را در نهایت خراب می‌کنند، حداقل تبدیلش به اقامتگاه، آن را نگه می‌دارد.»
صاحب این اقامتگاه بومگردی می‌گوید: «خانه‌ای که ما از میراث فرهنگی گرفتیم، به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی اول برمی‌گردد. از سال ۱۳۹۷ کارمان را شروع کردیم. اوایل خیلی خوب بود، هم هزینه‌های نگهداشت و مراقبت از ملک را می‌شد تامین کرد، هم چرخ زندگی می‌چرخید. بعد از کرونا اما وضعیت در رکود باقی ماند. الان قیمت پایه اجاره هر شب ۹۵۰ هزار تومان و حداکثر یک میلیون و پانصد هزار تومان است، اما کو مسافر؟ کو توریست؟ یکی یکی هتل‌ها دارند تعطیل می‌شوند.»
نگرانی بزرگ فعالان میراث فرهنگی از فرایند تبدیل خانه های قدیمی شیراز به هتل، از بابت آسیب‌های بلند مدتی است که این اقدام به قدمت ۱۲۰۰ ساله منطقه خواهد زد.
فعال گردشگری که با ایران‌وایر گفت‌وگو کرده، می‌گوید: «صرف‌نظر از اینکه خانه‌های تاریخی نباید محلی برای کسب درآمد باشد، هویت این منطقه به این وسیله مخدوش خواهد شد. تغییر کاربری نباید هویت بافت تاریخی را به خطر بیندازد. این خانه‌ها بدون اینکه به اقامتگاه تبدیل شوند، قابلیت این را دارند که به‌عنوان جاذبه گردشگری در معرض دید گردشگران داخلی و خارجی قرار بگیرند و درآمدش هم با حفظ هویت بافت تاریخی به میراث فرهنگی می‌رسد، اما قبل از هر برداشتی، دو مرحله کاشت و داشت را هم باید انجام بدهند. مقامات میراث فرهنگی می‌خواهند هزینه نکنند و در عین‌حال درآمد کسب کنند؛ حالا به هر قیمت.»
خبر واگذاری منازل تاریخی به‌قصد مرمت و احیا، از یک سو موجب شده است برخی از فعالان فرهنگی به حفظ بافت تاریخی شیراز امیدوار شوند، اما از سوی دیگر، تبدیل این بناها به هتل و اقامتگاه را ممکن می‌کند.
به گفته فعال گردشگری که با ایران‌وایر گفت‌وگو کرده: «ابهام‌هایی که در شیوه تملک این بناها وجود دارد»، یکی از چالش‌های او و همفکرانش است: «اوایل بهمن خبر واگذاری خانه تاریخی بروجردی شهر کاشان در رسانه‌ها مطرح شد. یکی از هتل‌داران کاشان که اکنون در اطراف “خانه بروجردی‌ها” هتلی در دست احداث دارد، پیشنهاد خرید عمارت تاریخی خانه بروجردی‌ها را مطرح کرد. ابتدا رییس میراث فرهنگی کاشان خبر را تایید کرد و گفت بسته پیشنهادی این واگذاری آماده می‌شود و پس از تایید استان، برای وزارتخانه ارسال خواهد شد. این خانه ثبت اثر ملی است و خود مقامات می‌دانند به همین سبب قابل خرید‌وفروش نیست، برای همین هم شرط واگذاری برای آن را “حفظ کاربری برای بازدید گردشگران” قید کردند. علت این اقدام هم صراحتا ناتوانی میراث فرهنگی کاشان برای تامین هزینه‌های نگهداری این بنا عنوان شد.»
به باور منبعی که با ایران‌وایر گفت‌وگو کرده است، با توجه به اینکه طالب خانه بروجردی‌ها در کاشان یک هتلدار شناخته شده است و در‌صورتی‌که این بنا را در اختیار بگیرد، بدون اینکه بخواهد از آن به‌عنوان مرکز اقامتی یا کاربری تجاری استفاده کند برایش صرفه اقتصادی ندارد، تکذیب‌ها در خصوص این واگذاری از سوی میراث فرهنگی چندان جدی گرفته نشده است. به عبارت دیگر در اختیار گرفتن این بنا، بدون قصد ایجاد مرکز اقامتی و یا کاربری تجاری برای دایر کردن رستوران، صرفه اقتصادی ندارد و همین موضوع باعث ابهام در جزییات توافق اولیه شده است: «یادمان نرفته است چه بر سر عمارت مسعودیه در تهران آمد. این عمارت به مدت ۵۹ سال به یک مالک خصوصی که سابقه فعالیت در ساخت و واردات خودرو داشت واگذار شد. بنا بود ظرف مدت سه سال بنا را ترمیم و آن را به مرکز اقامتی و گردشگری تبدیل کند. شش سال طول کشید، دریغ از اینکه یک آجر در این بنا مرمت و بازسازی شود. با همان شرایط برای برگزاری کنسرت و فیلم‌برداری و اجرای تئاتر اجاره داده می‌شد و در معرض تخریب قرار گرفت و باوجود شکایت از مالک خصوصی، این بنا دوباره با حکم دادگاه به همین سرمایه‌گذار واگذار شد.»
طرح‌های موسوم به واگذاری خانه‌های قدیمی به مالکان خصوصی در دوره ریاست‌جمهوری «محمود احمدی‌نژاد» آغاز شد و حالا در دولت «ابراهیم رئیسی»، به اوج خود رسیده است. شیوه‌ای که نامشخص بودن ساختار آن بدون در نظر گرفتن قوانین و مطالعات کارشناسی، فعالان میراث فرهنگی را بسیار نگران کرده است.
به گفته «عبدالرضا مهاجری‌نژاد»، عضو هیات‌‌علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، «صندوق توسعه و احیا از زمان تاسیس در سال ۱۳۸۴ تا امروز تنها ۱۲۰ بنا را به کمک بخش خصوصی احیا کرده که میانگین هر سال، فقط ۷ بنا است.»
این عضو هیات‌‌علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، «انتخاب کاربری نامتناسب با هویت بناهای واگذار شده» را، یکی از مهم‌ترین معضلات این طرح‌ها می‌داند و آن را بخشی از طرح «مولدسازی» اموال دولت معرفی می‌کند.
رسانه‌های ایران در اردیبهشت سال جاری، اسناد مزایده مرتبط با ۱۹ بنای تاریخی به مالکان خصوصی را منتشر کردند که تقریبا همه آن‌ها در فهرست میراث ملی ثبت شدهاند. ازجمله این بناها می‌توان به خانه «دانشمندی، خانه آقایی‌زاده، حمام قلعه، خانه بهادرالملک، گراندهتل، خانه فخر راور، کارخانه حناسایی، ارگ راین، باغ هرندی، خانه اوشیدری، خانه ابراهیمی، حمام سالار، کاروانسرای زعفرانیه، کاروانسرای مهر، کاخ ناصرالدین میرزا، خانه سرهنگ ایرج، عمارت اربابی لیقوان، کاروانسرای گوئجه بئل، و کاروانسرای جانانلو» اشاره کرد.
حقوق ما
در مورد قوانین و مقررات مرتبط با واگذاری آثاری که ثبت میراث ملی شدهاند در سازمان میراث فرهنگی به واسطه صدور تبصره‌ها و بخشنامه‌های متعدد پیچیدگی‌های زیادی وجود دارد اما به گفته موسی برزین، حقوقدان و مشاور حقوقی ایران‌وایر « قانون ۱۱۵ محاسبات عمومی کشور صراحتا فروش بناهای تاریخی و فرهنگی را ممنوع اعلام کرده است. اما در سال ۱۳۹۶ یک نامه از سوی ریاست جمهوری وقت صادر شده که هزینه ترمیم و نگهداری بناهای تاریخی را از طریق واگذاری اجاره‌ای آن‌ها به بخش خصوصی بلامانع می‌داند. به استناد چنین مصوباتی است که سازمان میراث فرهنگی بناهای تاریخی را با قراردادهای اجازه بلند مدت به بخش خصوصی واگذار می‌کند.»
با این‌همه مسئله تغییرکاربری که در بسیاری از موارد واگذاری به بخش خصوصی صورت می‌گیرد صد در صد خلاف قوانین و مصوبات موجود است: « فرد متصرف کاربری بنا را نمی‌تواند تغییر بدهد اما نظارت کافی از سوی میراث فرهنگی در مورد مالکان و متصرفان صورت نمی‌گیرد.»
این حقوقدان خطاب به فعالان میراث فرهنگی توصیه می‌کند: «سازمان بازرسی کل کشور را باید وارد مسائل مرتبط با واگذاری‌ها، تخریب‌ها و تغییرکاربری‌های غیرقانونی که توسط میراث فرهنگی یا با چراغ سبز میراث فرهنگی رخ می‌دهد کرد. مرجع ابطال این نوع تصمیمات هم دیوان عدالت اداری است و می‌شود از این مرجع نیز برای ابطال مجوزهای واگذاری بناهای تاریخی به ویژه آثاری که ثبت ملی شدهاند اقدام کرد.»