جشنواره فیلم فجر؛ جشنواره سینمایی یا ویترینی برای ارگان‌های حکومتی؟

در نخستین روز جشنواره فجر، اصغر نعیمی، کارگردان فیلم «دو روز دیرتر» محصول بنیاد روایت فتح در پاسخ به سوالی درباره غیبت دو بازیگر اصلی فیلم، سینا مهراد و پردیس احمدیه، گفت که آنها «به خارج از ایران سفر کرده‌اند» و فرهاد آئیش، دیگر بازیگر مشهور فیلم به دلیل حضور در یک تئاتر نتوانست در نشست شرکت کند و «برخی عوامل» هم مشغول کار در آثار دیگر بودند.

یک فیلم دیگر جشنواره که بازیگران مشهور داشت، «صبحانه با زرافه‌ها» بود که هیچ یک از بازیگرانش به نشست پرسش و پاسخ برگزار شده در مرکز همایش‌های برج میلاد نرفتند. بهرام رادان، هوتن شکیبا، هادی حجازی‌فر غایب بودند و پژمان جمشیدی با یک تماس تلفنی چند جمله صحبت کرد.

سرشناس‌ترین بازیگری که در نیمه اول جشنواره چهل و دوم در محل برگزاری حاضر شد، جواد عزتی بود، هرچند که او در مقام کارگردان فیلم «تمساح خونی» در مراسم پیش از نمایش و نشست پرسش و پاسخ حضور یافت.

برخی بازیگران فیلم «آسمان غرب» محصول سازمان سینمایی سوره -وابسته به حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی- نیز در جشنواره شرکت کردند.

یکی از بازیگرانی که در همان روز اول جشنواره خبرساز شد، الناز شاکردوست بازیگر فیلم «بی‌بدن» بود. اما او به جای حضور در مرکز اصلی جشنواره که برج میلاد است، به یکی از سینماها رفت و به انتخاب نشدن این فیلم در بخش مسابقه و حضور در بخش نگاه نو (مخصوص فیلم‌های اول کارگردانان) اعتراض کرد.

اما این اعتراض که ویدئوهای آن به سرعت در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بازتاب یافت،‌ با واکنش‌های منفی شماری از کاربران مخالف حکومت مواجه شد که معتقد بودند خانم شاکردوست در حالی که تعدادی از همکارانش از کار در سینما منع شده‌اند، برای نبود فیلم آخرش در بخش رقابتی اصلی جشنواره‌ای که حکومت برگزار می‌کند، دست به اعتراض زده است.

جنجال‌های مربوط به غیبت این فیلم در روزهای برگزاری ادامه داشت و حتی باعث شد یک عضو هیات انتخاب و دبیر جشنواره اعلام کنند سازندگان نسخه ناقص این فیلم را برای بازبینی داده بودند و فیلم حتی با اغماض برای بخش نگاه نو انتخاب شده است.

جشنواره سینمایی یا ویترین ارگان‌های حکومتی؟

برای دومین دوره پیاپی، سهم فیلم‌های موسوم به «ارگانی» که با بودجه و حمایت نهادهای فرهنگی، نظامی و امنیتی ساخته شده‌اند، در جشنواره فجر پررنگ‌تر از محصولات بخش خصوصی بوده است و این نکته نیز در امتداد دوره قبل است که به دلیل التهاب شدید اجتماعی و سرکوب تعداد قابل توجهی از سینماگران و بی‌میلی به تولید فیلم به دلیل سانسور گسترده و مطالبه تحریم جشنواره فجر، نقش فیلم‌های بخش خصوصی کمرنگ شد.

امسال سازمان اوج، وابسته به سپاه پاسداران، با دو فیلم اختصاصی در بخش رقابتی شرکت دارد و سازمان سینمایی سوره، بنیاد سینمایی فارابی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، بنیاد روایت فتح، بنیاد شهید، بنیاد رسانه‌ای بیان، وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، موسسه بهمن سبز -دیگر نهاد زیرمجموعه حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی- نیز تولیدات‌شان در جشنواره به نمایش در آمده است.

نکته قابل توجه آن که به جز فیلم‌های تولید شده در هر یک از این نهادها، تعداد دیگری از آثار شرکت کننده که ترکیب ۳۳ فیلم بخش مسابقه سینمای ایران و مسابقه نگاه نو را شکل داده‌اند، محصولات مشترک همین نهادها هستند.

به همین دلیل جشنواره فجر در دوره اخیر دیگر تصویری از همه گرایش‌های حاضر در سینما ارائه نمی‌کند و به ویترینی برای نمایش محصولات نهادهایی تبدیل شده که موضوعات مورد پسند حکومت -از برداشت‌های تاریخی درباره دوران معاصر تا روایت‌هایی از جنگ ایران و عراق و حتی تبلیغ «فرزندآوری» در قالب فیلم کمدی- را به نمایش گذاشته‌اند.

تجربه چند سال اخیر نشان می‌دهد اغلب این فیلم‌ها اساسا برای اکران عمومی و دیده شدن توسط سینماروها ساخته نشده‌اند و تعدادی از محصولات تولید شده در نهادهای حکومتی حتی بدون نمایش در سینماها از تلویزیون ایران پخش شده‌اند. از میان فیلم‌های ارگانی حاضر در جشنواره فجر سال گذشته نیز، آثاری که امسال اکران عمومی شدند، در جلب نظر مخاطب شکست خوردند و در برابر چند فیلم کمدی پرمخاطب، شانسی برای موفقیت در گیشه نداشتند.

می‌توان حدس زد همین فیلم‌های حکومتی در فهرست نامزدها و جوایز چهل و دومین دوره جشنواره فجر نیز بیشترین سهم را داشته باشند. هرچند که در هشتمین روز برگزاری جشنواره هنوز اعضای هیات داوران معرفی نشده‌اند.

ادامه مخفی‌کاری در برگزاری جشنواره فجر

این اتفاق اگر سال گذشته بی‌سابقه به نظر می‌رسید، در این دوره از جشنواره به یکی از نکات عادی تبدیل شده است. برگزارکنندگان جشنواره از بیم آن که داوران مورد نکوهش همکاران‌شان و مردم و کاربران شبکه‌های اجتماعی قرار بگیرند،‌ آنها را معرفی نمی‌کنند.

این اتفاق درباره معرفی داوران بخش بین‌الملل و حتی آثار خارجی این بخش هم صادق است و رویه دوره قبل تکرار شده است. در سال ۱۴۰۱ وقتی فیلم‌های بخش‌های غیررقابتی بین‌المللی اعلام شد، سازندگان این فیلم‌ها از طریق رسانه‌ها مطلع شدند و گفتند بدون اطلاع و رضایت آنها آثارشان برای شرکت در یک رویداد سینمایی حکومتی در ایران انتخاب شده است و جنجال زیادی به پا شد.

به همین دلیل مجتبی امینی به عنوان دبیر و سایر مسئولان سازمان سینمایی رویه پنهان‌کاری را درباره سایر فیلم‌های خارجی در پیش گرفتند و آقای امینی که امسال نیز دبیر جشنواره است، برای دوره چهل و دوم در خفا بخش بین‌المللی را برگزار کرد که هیچ شباهتی به یک رویداد سینمایی با استانداردهای مرسوم ندارد.

دیگر اتفاقی که باعث می‌شود جشنواره فجر هیچ شباهتی به فستیوال‌های سینمایی جهان نداشته باشد،‌ شکل برگزاری نشست‌های پرسش و پاسخ است. از سال‌ گذشته به جای طرح شفاهی سوالات، خبرنگاران مجبور شدند سوالات خود را به شکل کتبی به دست مجری نشست برسانند.

امسال اما ویدئویی از یک نشست در شبکه‌های اجتماعی مورد توجه قرار گرفت که مجری در پاسخ به اعتراض یکی از خبرنگاران درباره خوانده نشدن سوالش، می‌گوید اوست که تصمیم می‌گیرد کدام سوال از عوامل پرسیده شود.

رنگ باختن مفهوم «مخاطب» در جشنواره دولتی

در حالی که در اکران ۱۴۰۲ گیشه در تسخیر فیلم‌های کمدی بوده و حدود ۷۰ درصد از کل فروش ۱۰ ماه اول سال به سه فیلم کمدی اختصاص دارد، مساله بحران مخاطب جشنواره فجر جلب نظر می‌کند.

صاحبان فیلم‌های حاضر در جشنواره تا قبل از سال ۱۴۰۱ در رقابتی تبلیغاتی با یکدیگر در رسانه‌های صفحات اینستاگرامی سینمایی، مدام برگزاری «سانس فوق‌العاده» برای فیلم‌های خود را اطلاع‌رسانی می‌کردند که به معنای استقبال مخاطبان بود. از سال گذشته این روند متوقف شد و در دوره چهل و دوم نیز اثر چندانی از این تبلیغات دیده نمی‌شد.

از سوی دیگر یک روزنامه‌نگار حوزه فرهنگی در ایکس (توییتر سابق)،‌ از فراخوان مدارس برای بردن دانش‌آموزان به جشنواره خبر داده است که می‌تواند به معنای خالی ماندن سالن‌های نمایش‌دهنده باشد.

کمرنگ شدن بیشتر مفهوم «مخاطب» در جشنواره فجر در غیبت ادامه‌دار نظرسنجی در سالن‌ها برای اهدای سیمرغ فیلم منتخب تماشاگران قابل توجه است. این جایزه از جشنواره فجر سال ۱۴۰۰ به دلیل بروز شائبه‌هایی درباره سلامت رای‌گیری اهدا نشد و مسئولان سازمان سینمایی دولت ابراهیم رئیسی سال گذشته نیز این جایزه را احتمالا به دلیل وضعیت اجتماعی بعد از اعتراض‌های سراسری بازنگرداندند.

اما امسال و در حالی که مقام‌های ارشد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از «آرامش و سال خوب» سینمای ایران در جذب مخاطب سخن گفته‌اند، باز هم سیمرغ فیلم برگزیده تماشاگران قرار نیست اهدا شود و رئیس سازمان سینمایی در مصاحبه‌ای به‌ صراحت سلامت فرآیند انتخاب آثار برگزیده این بخش در سال‌های گذشته را زیر سوال برده است. محمد خزاعی وعده داده که از سال آینده این جایزه به جشنواره فجر بازخواهد گشت.

چهل و دومین جشنواره فیلم فجر هرچند ظاهرا در وضعیتی متفاوت از سال گذشته برگزار می‌شود،‌ اما آنچه در آن رخ داده است،‌ نشان می‌دهد این رویداد سینمایی مانند کلیت سینمای ایران همچنان زیر سایه اعتراض‌های ۱۴۰۱ و نقش سینماگران در این جنبش اعتراضی باقی مانده و به‌سختی می‌توان تصور کرد به ماهیت و شکلی که پیش از این اعتراض‌ها داشت، برگردد.