این روزها وضع بازار نشر و فروش کتاب در ایران شبیه رویایی پایان‌یافته است
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم‌زمان با اخبار پلمب و تعطیلی برخی کتاب‌فروشی‌ها در شهرهای مختلف ایران، اردیبهشت‌ماه سال ۱۴۰۳ را زمان برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب اعلام کرد.
نمایشگاه کتاب تهران در سال ۱۴۰۲ با کمترین میزان مشارکت ناشران برگزار شد و با درنظرگرفتن شرایط اقتصادی حاکم بر بازار نشر که تعطیلی و کاهش فعالیت برخی ناشران را در پی داشته است، بعید به نظر می‌رسد که شرایط برگزاری نمایشگاه سال آینده بهتر از سال پیش باشد.
افزایش قیمت کاغذ، هزینه‌های چاپ و هزینه‌های جاری ناشران در دو سال اخیر، دلیل رشد چشمگیر قیمت پشت جلد کتاب‌ها بوده است.
گرانی قیمت کتاب در سال ۱۴۰۲ بارها تکرار شد تا در کنار مشکلات ناشی از کاهش توان خرید مردم، اخبار مربوط به حذف معافیت‌های مالیاتی ناشران و گسترش بازار قاچاق کتاب، بازار نشر کتاب‌های عمومی و غیرآموزشی را درگیر بحران و رکود کند.
بسیاری از ناشران شناخته‌شده هم‌زمان با برگزاری نمایشگاه کتاب در آغاز سال ۱۴۰۲، در اعتراض به وضعیت سیاسی و اقتصادی کشور از حضور در نمایشگاه کتاب انصراف دادند.
بحران بازار کتاب که تعطیلی برخی از باسابقه‌ترین کتابفروشیهای ایران را درپی داشت، دلیل انصراف برخی ناشران از حضور در نمایشگاه کتاب سال ۱۴۰۲ بود.
تاثیر مخرب نمایشگاه‌های فروشگاهی استانی و نمایشگاه سالانه کتاب تهران بر فروش کتاب‌فروشی‌ها، باتوجه‌به گرانی بی‌سابقه کتاب و کاهش میل مردم برای خرید از این بازار، موضوعی است که در سال‌های اخیر ضرورت تغییر شکل نمایشگاه کتاب تهران از وضعیت فروشگاهی به نمایشگاهی را تقویت کرده است.
اطلاعیه انصراف ناشران بزرگ و شناخته‌شده ایران از حضور در نمایشگاه نشان می‌دهد که مسئله تعطیلی کتاب‌فروشی‌ها بحرانی‌تر از همیشه است.
نشر مرکز یکی از ناشرانی که از حضور در نمایشگاه در سال‌های پیش انصراف داد و در بیانیه‌اش اشاره کرد: «فروش کتاب در کتاب‌فروشی‌ها به‌خصوص کتابفروشیهای کوچک و متوسط کاهش چشمگیری را نشان می‌دهد که متاسفانه می‌تواند این شغل را از حیث تناسب درآمد و هزینه، غیراقتصادی کند و به تعطیلی بکشاند.»
کتابفروشی هاشمی، خوارزمی، نیل و فردوسی تجریش در تهران، تنها نمونه‌ای از کتابفروشیهای تعطیل‌شده‌‌‌اند. برخی از این کتاب‌فروشی‌ها بیش از نیم‌قرن سابقه دارند.
افزایش ناگهانی هزینه‌های نگهداری ملک، نبود صرفه اقتصادی ناشی از کاهش فروش کتاب و مسائلی مانند پلمب مکرر مراکز فرهنگی با دلایلی چون ارائه خدمات به زنان بی‌حجاب، چرخه اقتصادی بازار کتاب را مختل کرده است.
شرایط برای ناشران بهتر از کتاب‌فروشی‌ها نیست. وضع بازار کاغذ در ایران که وابسته به نوسانات قیمت ارز است، قیمت کاغذهای پر مصرفی همچون تحریر، بالک و مقواهای مورداستفاده در جلد کتاب را به‌شدت افزایش داده است.
قیمت کاغذ تحریر طی دو سال گذشته از هر بند حدود ۴۸۰ هزار تومان، به بیش از یک میلیون و ۳۰۰ هزار تومان رسیده است.
به باور ناشران، مشکل اصلی در کنار افزایش نزدیک به سه برابری قیمت کاغذ، کمبود آن در بازار و نوسان شدید قیمت است که امکان برآورد هزینه‌های تولید را سخت کرده است.
هزینه‌های چاپ کتاب جدای از هزینه کاغذ، شرایط مشابه دارد. قیمت پشت جلد کتاب‌های عمومی در ایران در دو سال اخیر از محدوده هر صفحه ۲۵۰ تا ۳۰۰ تومان، به هزار تا هزار و ۵۰۰ تومان رسیده است.
با درنظرگرفتن ثابت ماندن شرایط قراردادی نحوه عرضه کتاب به مراکز پخش با درصدهای ۳۵ تا ۴۵ درصد، کماکان نزدیک به ۲۵ تا ۳۰ درصد قیمت پشت جلد هر کتاب به هزینه‌های تولید و چاپ وابسته است که این هزینه‌ها نزدیک به پنج برابر افزایش داشته‌اند.
افزایش هزینه‌های چاپ که در یک دهه گذشته ناشران را به سمت چاپ دیجیتال سوق داد، در این بخش نیز روندی مشابه داشته و دلیل اصلی تمایل ناشران به استفاده از خدمات چاپ دیجیتال کاهش تیراژ کتاب است که تا محدوده ۱۰۰ تا ۲۰۰ جلد در هر نوبت تنزل یافته است.
آشفتگی حاکم بر بازار کتاب مسائلی مانند اختلاف ناشران، مراکز پخش و کتاب‌فروشی‌ها درباره نحوه محاسبه سهم هر بخش را رقم زده است.
برخی فعالان بازار نشر، تورم را عامل اصلی تغییر قیمت پشت جلد کتاب‌های چاپ سال‌های پیش در کتاب‌فروشی‌ها می‌دانند که با اعتراض ناشران و مراکز پخش مواجه شده است.
در قرارداد معمول میان ناشران و مراکز پخش، این مراکز در جایگاه واسطه میان ناشران و کتاب‌فروش قرار دارند و با دریافت میانگین ۴۰ درصد حق پخش، با چک‌های چندماهه مبلغ کتاب‌های فروخته‌شده را به ناشران باز‌می‌گردانند. این موضوع در کنار نوسان مداوم قیمت تمام‌شده کتاب‌ها، سبب می‌شود برخی کتاب‌فروشی‌ها در زمان فروش، ملاک قیمت را نه قیمت پشت جلد کتاب که قیمت به‌روز شده فروش آن در سایت ناشران بدانند و این رویه سهم ناشران و مراکز پخش از فروش را نامشخص می‌کند.
از سوی دیگر به گفته فعالان بازار نشر، گرانی کتاب، افزایش فروشگاه‌های آنلاین، فروش مستقیم ناشران و نمایشگاه‌های فروشگاهی، میزان فروش کتاب‌فروشی‌ها را کاهش داده و ترفند به‌روزرسانی قیمت در‌واقع آخرین تلاش کتاب‌فروشی‌ها برای حفظ فعالیت است.
کتاب‌فروشی‌هایی که مکان بخش مهمی از آن‌ها اجاره‌ای است، در کنار تورم اجاره با پدیده پلمب مکرر نیز مواجه‌اند. بسیاری از کتابفروشیهای ایران در یک سال گذشته تجربه پلمب و تعطیلی موقت را داشته‌اند.
مسئله دیگری که می‌تواند تیرخلاص بر پیکر صنعت نشر قلمداد شود، اخبار مربوط به لغو معافیت‌های مالیاتی است.
ناشران هم به‌دلیل چرخه توزیع و تورم در فاصله تولید کتاب با هزینه‌های نقدی و بازگشت سرمایه با سود محدود در بازه‌ای نزدیک به یک‌سال، بیشترین آسیب را دیده‌اند و معتقدند در صورت قطعی‌شدن حذف معافیت‌های مالیاتی نیز آخرین روزنه صرفه اقتصادی برای ناشران غیردولتی بسته می‌شود.
ناشران در کنار تورم، نبود نقدینگی، کاهش تیراژ کتاب‌ها، با مشکلاتی مانند سانسور و نامشخص بودن وضع مجوزهای صادر‌شده در چاپ‌های بعد کتاب‌ها مواجه‌اند. در ماه‌های اخیر نیز خطر لغو مجوز کتاب‌ها و جمع‌آوری کتاب‌های منتشر‌شده به‌دلیل فعالیت سامانه نظارت مردمی اداره کتاب، رغبت فعالیت فرهنگی را کمتر کرده است.