رضا شکراللهی
نمونه‌ای از پهپاد شاهد ۱۳۶ که در جنگ اوکراین استفاده شده است
خبرگزاری تسنیم وابسته به سپاه پاسداران می‌گوید پهپادهای پرتاب‌شده به سمت اسرائیل از نوع شاهد ۱۳۶ است. اگر این ادعا درست باشد، نخستین بار است که سپاه از پهپادهای انتحاری خود در تعداد بالا و بُرد بالای یک هزار کیلومتر استفاده کرده، هرچند به‌گفتهٔ ارتش اسرائیل همهٔ ۱۷۰ پهپاد پرتاب‌شده پیش از رسیدن به خاک اسرائیل ساقط شدند.
قیمت نهایی تولید هریک از این پهپادها حدود ۲۰ هزار تخمین زده شده، هرچند برخی کارشناسان نظامی می‌گویند قیمت آن می‌تواند تا ۵۰ هزار دلار هم باشد.
سپاه پاسداران نخستین بار در سال ۱۳۹۹ در جریان یک رزمایش اجرای عملیات این نوع پهپاد را رونمایی کرد. با این حال حدود یک سال پیش از آن در جریان حملهٔ پهپادی به تأسیسات نفتی آرامکو عربستان سعودی نام این پهپاد به خبرها راه یافته بود.
شاهد ۱۳۱ و شاهد ۱۳۶ هر دو از پهپادهای انتحاری با بدنهٔ مثلثی‌شکل هستند که از موتورهای پیستونی به‌عنوان پیشران بهره می‌برند. این دو پهپاد شباهت ظاهری بسیاری به هم دارند اما ابعاد شاهد ۱۳۱ از شاهد ۱۳۶ کوچک‌تر است.
هنوز اطلاعات دقیق و رسمی از مشخصات این دو پهپاد منتشر نشده اما برخی منابع می‌گویند عرض بدنهٔ شاهد ۱۳۶ دو و نیم متر و طول بدنهٔ آن سه و نیم متر است؛ بدنه‌ای از جنس مواد مرکب با قابلیت جذب امواج راداری. همچنین گفته می‌شود پهپاد شاهد ۱۳۶، با مجموع وزن ۲۰۰ کیلوگرم، تا دو هزار کیلومتر بُرد و سرجنگی آن ۵۰ کیلوگرم وزن دارد.
کارکرد اصلی این پهپاد انتحاری حمله به اهداف زمینی ثابت با مختصات مشخص است و توان تعقیب اهداف متحرک را به‌دلیل نوع سیستم ناوبری خود ندارد. نام پهپاد شاهد ۱۳۶ در سال‌های اخیر، ازجمله به‌طور مکرر در تهاجم نظامی روسیه علیه اوکراین و در حملات شبه‌نظامیان حوثی یمن به کشتی‌های تجاری، مطرح شده است.
پهپاد شاهد ۱۳۶ از یک قفسه پرتاب می‌شود که پنج عدد از آنها را در خود جا می‌دهد. این قفسه قابل نصب بر روی یک کِشنده (کامیون) بزرگ است. شاهد ۱۳۶ تقریباً به‌صورت افقی پرتاب می شود و از یک راکت کمکی نیز هنگام پرتاب استفاده می‌کند.
پهپاد شاهد ۱۳۶ سیستم هدایت کنترل همزمان و همچنین دوربین اپتیکی برای هدایت ندارد و به‌جای آن از یک سیستم ناوبری اینرسی ساده با سیستم جی‌پی‌اس غیرنظامی استفاده می‌کند.
به‌طور کلی پهپاد انتحاری شاهد ۱۳۶، به‌دلیل بزرگ، کُند و پرسروصدا بودنش در برابر اهداف نظامی چندان مؤثر نیست. موتور پیستونی آن صدایی همانند موتور دستگاه چمن‌زنی یا موتورسیکلت می‌دهد. به‌همین دلیل کاربرد آن بیشتر برای حمله به زیرساخت‌های غیرنظامی است.
سقف سرعت پهپاد شاهد ۱۳۶ حدود ۱۸۵ کیلومتر در ساعت اعلام شده، هرچند سپاه در مهرماه ۱۴۰۲ نسخه‌ای از آن را رونمایی کرد که موتور مینی‌جت داشت. با این موتور سرعت این پهپاد را می‌توان به حدود ۴۰۰ کیلومتر در ساعت نیز رساند اما استفاده از آن باعث کوتاهی بُرد می‌شود چون موتور بسیار پرمصرفی است بی‌آن‌که اندازهٔ پهپاد برای سوخت افزایش پیدا کرده باشد.
سابقهٔ ساخت پهپاد ۱۳۶ و منشأ آن
نخستین نسخهٔ این پهپاد انتحاری در سال ۱۳۹۰ توسط مرکز تحقیقات صنعت و جهاد خودکفایی نیروی هوافضای سپاه با همکاری مراکزی چون صنایع هوافضای قدس طراحی و در تأسیسات صنایع هوافضای شاهد، مستقل از شرکت هسا (صنایع هواپیماسازی ایران)، ساخته شد.
برخی کارشناسان نظامی می‌گویند این پهپاد براساس پهپاد هارپی اسرائیل ساخته شده که احتمالاً برخی از آنها به‌شکل تقریباً سالم در سوریه به دست ایرانی‌ها افتاد.
به‌گفتهٔ بابک تقوایی، کارشناس نظامی، در دماغهٔ این پهپادها حسگر یا سنسور راداری تعبیه شده بود که تنها حدود یک تا دو دقیقه پیش از برخورد موشک به هدف در نزدیکی مختصات جغرافیایی واردشده به سامانهٔ ناوبری پهپاد روشن می‌شد و با جستجوی منطقه هدف را شناسایی می‌کرد و پس از قفل کردن بر روی آن مسیر پهپاد را اصلاح می‌نمود و منجر به برخورد آن به هدف با دقت بالا می‌شد.
در جریان حمله به تأسیسات تولید نفت آرامکو سعودی در شرق عربستان سعودی در شهریور ۹۸، در کنار استفاده از موشک‌های کروز قدس، از پهپادهای انتحاری شاهد ۱۳۶ نیز استفاده شد.
در جریان حملهٔ پهپادی به کشتی «مِرسِر استریت»، نفتکش لیبریایی تحت اجارهٔ یک شرکت انگلستانی متعلق به یک سرمایه‌دار اسرائیلی، در مرداد ۱۴۰۰ نیز از همین نوع پهپاد استفاده شد که به کشته شدن فرمانده رومانیایی کشتی و یک محافظ بریتانیایی آن انجامید.
در همان سال ایالات متحده دو نفر از اعضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را در فهرست تحریم‌های خود قرار داد که یکی از آنها سرتیپ پاسدار عبدالله محرابی، رئیس سازمان تحقیق و جهاد خودکفایی سپاه پاسداران، و دیگری سرتیپ پاسدار سعید آقاجانی، فرمانده ستاد فرماندهی پهپادی نیروی هوافضای سپاه پاسداران، بود.
سازمان تحت ریاست عبدالله محرابی وظیفهٔ توسعه و طراحی تسلیحات جدید را با کمک متخصصان و مهندسان دانشگاه جامع امام حسین سپاه پاسداران و همچنین صنایع هوافضای شاهد (واقع در فرودگاه بدر اصفهان) بر عهده دارد. این تسلیحات شامل پهپادهای انتحاری و تهاجمی خانوادهٔ شاهد نیز می‌شود.
پهپادهای طراحی‌شده توسط صنایع هوافضای شاهد متعلق به نیروی هوافضای سپاه و همچنین زیرمجموعهٔ سازمان جهاد خودکفایی سپاه پاسداران پس از ساخت در پایگاه هوایی بدر، آزمون‌های پروازی‌شان را در پایگاه هوایی نصر در کاشان می‌گذرانند. با این حال، گفته می‌شود وظیفهٔ تولید انبوه عمدهٔ این پهپادها بر عهدهٔ شرکت هسا (صنایع هواپیماسازی ایران) متعلق به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در شاهین‌شهر اصفهان است.
به‌نوشتهٔ بابک تقوایی، کارشناس نظامی، وظیفهٔ تأمین اجزای مورد استفاده در ساخت این پهپادها شامل سامانه‌های ناوبری، هدایت خودکار و همچنین موتورها بر عهدهٔ صنایع هوافضای شاهد است و این صنایع این قطعات را از شرکت‌های غیرنظامی چون مادو و کیمیا پارت سیوان تأمین می‌کند. این شرکت‌ها نیز این قطعات را در کارگاه‌های خود در ایران و یا در کشور چین می‌سازند و یا از طریق افراد یا شرکت‌های خارجی تأمین‌کنندهٔ قطعات هواپیماهای رادیو کنترل تهیه می‌کنند.
پهپادهای شناسایی و انتحاری سبک طراحی و تولیدشده در صنایع هوافضای شاهد و شرکت هسا همواره از موتورهای وانکل و همچنین پیستونیِ دو سیلندر و چهار سیلندر ساخت شرکت‌هایی چون لیمباخ آلمان استفاده می‌کردند. از سال ۱۳۹۰، دولت آمریکا به کشورهای اروپایی فشار آورد تا مانعِ فروش موتورهای مورد استفاده در پهپادهای ایرانی شوند. در این راستا دو تاجر ایرانی نیز سال ۱۳۹۳ در آلمان دستگیر و محاکمه شدند.
دشواری در تأمین این موتورها از آلمان که کاربری دوگانه دارند، سبب شد شرکت صنایع هوافضای شاهد از شرکت «اوج پرواز ما دو نفر» به ریاست محمد ابوطالبی استفاده کند. این شرکت با بیش از ۱۰ سال سابقهٔ تولید موتورهای دوزمانه و خورجینی برای موتورسیکلت‌های ساخت داخل کشور، زیرساخت‌های لازم را جهت تولید انبوه موتورهای پیستونی مورد استفاده در پهپادهای سبک ساخت داخل ایران داشت.
از مهم‌ترین موتورهای تولیدشده توسط این شرکت موتورهای وانکل (نوعی موتور دورانی درون‌سوز) است که در پهپادهای انتحاری شاهد طراحی و ساخته‌شده توسط صنایع هوافضای شاهد و شرکت هسا استفاده می‌شود.
ایالات متحده در سال ۱۴۰۰ هم شرکت «اوج پرواز ما دو نفر» و هم شرکت «کیمیا پارت سیوان» را نیز که به ترتیب مهم‌ترین تأمین‌کنندگان موتور و سامانه‌های ناوبری پهپادهای نیروهای سه‌گانهٔ سپاه پاسداران هستند، در فهرست تحریم‌ها قرار داد.
در دی ماه ۱۴۰۱ شرکت «صنایع هوایی قدس» نیز به این فهرست افزوده شد؛ زمانی که استفاده از پهپاد شاهد ۱۳۶ توسط روسیه در جنگ اوکراین افشا و مشخص شد این شرکت نقش عمده‌ای در تأمین این نوع پهپاد برای روسیه داشته است.
جنجال پهپاد شاهد ۱۳۶ در جنگ اوکراین
در آن زمان اوکراین اعلام کرده بود که حکومت ایران ۱۷۰۰ پهپاد تحویل روسیه داده که صدها فروند از آنها برای هدف قرار دادن زیرساخت‌های غیرنظامی، از جمله سیستم برق این کشور و همچنین اماکن مسکونی به‌کار رفته‌‌اند.
نکته‌ای که در همان زمان جنجال بیشتری برپا کرد، این بود که سی‌ان‌ان بر اساس ارزیابی اطلاعاتی اوکراین اعلام کرد از ۵۲ قطعهٔ خارجی استفاده‌شده در پهپاد انتحاری شاهد ۱۳۶ چهل قطعه توسط ۱۳ شرکت مختلف آمریکایی ساخته شده و ۱۲ قطعه نیز ساخت شرکت‌هایی از سوئیس، کانادا، ژاپن، تایوان و چین است.
تابستان ۱۴۰۲ نیز تصاویری از یک پهپاد سرنگون‌شدهٔ شاهد در اوکراین منتشر شد که نشان می‌داد برخی قطعات آن ایرلندی است. در ارتباط با این موضوع، روزنامهٔ تایمز ایرلند هم گزارش داد یک پهپاد ایرانی ساقط‌شده در اوکراین حاوی یک قطعه با برچسب «ساخت ایرلند» بوده و احتمالاً تولید یکی از شعبات شرکت تیلوتسون آمریکا در ایرلند.
کارشناسان نظامی می‌گویند پهپادهای شاهد ۱۳۶ حاوی مقدار نسبتاً کمی مواد منفجره است، ولی می‌توان توان تخریبی آنها را به‌خصوص با توجه به انتحاری بودن آنها افزایش داد.
پهپاد شاهد ۱۳۶ در تابستان ۱۴۰۲ در جای دیگری از دنیا هم سروصدا کرد؛ تاتارستان روسیه. مردادماه پارسال مقام‌های اطلاعاتی آمریکا هشدار دادند مسکو با کمک حکومت ایران در حال ساخت مجتمع تولید پهپاد در جمهوری تاتارستان روسیه است که پس از تکمیل می‌تواند بر جنگ اوکراین تأثیر داشته باشد.
تصاویر ماهواره‌ای هم از ساخت کارخانهٔ پهپادسازی در منطقهٔ آزاد تجاری آلابوگا در جمهوری تاتارستان روسیه، در ۹۵۰ کیلومتری مایلی مسکو، خبر دادند.
تا آن زمان، به‌گفتهٔ تحلیلگران امنیتی و اطلاعاتی، ایران ۴۰۰ پهپاد انتحاری شاهد ۱۳۱، ۱۳۶ و مهاجر به روسیه تحویل داده بود و ارتش این کشور از همهٔ آنها در جنگ اوکراین استفاده کرده بود. با این حال منابع دیگری همان زمان اعلام کردند که شمار پهپادهای تحویلی حکومت ایران به روسیه بسیار بیشتر از این رقم بوده و وزارت دفاع اوکراین هم اعلام کرد که بیش از ۶۰۰ پهپاد ساخت ایران را ساقط کرده است.
حدود یک ماه بعد یک سند ۴۷ صفحه‌ای اوکراین افشا شد که در آن اطلاعات و مدارک مرتبط با قطعات ساخت کشورهای غرب و منابع دیگر در پهپادهای تولیدی ایران به هفت قدرت صنعتی جهان ارائه شده بود.
بر اساس اطلاعات گمرکی اتحادیهٔ اروپا، جمهوری اسلامی ایران تقریباً تمامی قطعات مورد نیاز برای ساخت پهپادهایش را از ترکیه، هند، قزاقستان، ازبکستان، ویتنام و کستاریکا وارد کرده است. اما بر اساس سندی دولت اوکراین، پنج شرکت اروپایی از جمله یک زیرمجموعهٔ لهستانیِ شرکت چندملیتی بریتانیایی «تی‌آی فلود سیستمز» به‌عنوان تولیدکنندگان اصلی قطعات بهکاررفته در پهپادهای ساخت ایران تشخیص داده شدند.
این سند همچنین افزوده بود که در میان سازندگان قطعات، شرکت‌هایی در آمریکا، سوئیس، هلند، آلمان، کانادا، ژاپن و لهستان وجود دارند که کشورهای متحد در اعمال تحریم‌ها علیه ایران هستند. با این حال سند نوشته بود که خود شرکت‌های غربی خطایی نکرده‌اند بلکه کشورهای دیگری که قطعات را خریده‌اند، آنها را به ایران صادر کرده‌اند.
با همهٔ این اوصاف، هنوز معلوم نشده میزان همکاری کشورهایی که شرکت‌های واقع در آنها مظنون به صادرات دوبارهٔ قطعات ساخت غرب به ایران جهت کاربرد در پهپادهای تهاجمی سپاه پاسداران هستند، تا چه حد بوده است.
دردسرهای پهپاد شاهد ۱۳۶ در دریای سرخ
در سوی دیگر دنیا، دریای سرخ، نیز پهپاد شاهد ۱۳۶ خبرساز بوده است. پس از شروع جنگ جاری در غزه، شبه‌نظامیان حوثی در یمن که تحت حمایت جمهوری اسلامی ایران هستند، حملات پهپادی به کشتی‌های تجاری در حال عبور از دریای سرخ را آغاز کردند.
حوثی‌ها مدعی‌اند که پهپادهایشان را به‌صورت محلی می‌سازند و شماری از آنها را نیز سه سال پیش سال در یک رژهٔ نظامی به نمایش گذاشتند، اما سال ۱۳۹۹ نشریهٔ آمریکایی نیوزویک در یک گزارش اختصاصی اعلام کرد که ایران پهپادهای انتحاری از نوع شاهد ۱۳۶ برای حوثی‌ها در یمن فرستاده است.
سال‌هاست که نیروی هوافضای سپاه، نیروی قدس سپاه و نیروهای نیابتی‌شان از پهپادهای انتحاری استفاده می‌کنند؛ پهپادهایی که در جنگ یمن به پالایشگاه‌ها و پایگاه‌های نظامی عربستان سعودی ازجمله سامانه‌های پدافندی چون پاتریوت آسیب رساندند، در عراق و سوریه علیه پایگاه‌های محل استقرار نیروهای نظامی آمریکایی استفاده شدند، در اوکراین علیه مردم و تأسیسات زیرساختی این کشور به کار گرفته شدند، در دریای سرخ کشتی‌های تجاری را هدف گرفتند و شامگاه شنبه ۲۵ فروردین سپاه پاسداران اعلام کرد شمار بسیاری از آنها را در واکنش به حملهٔ اسرائیل به ساختمان کنسولگری ایران در دمشق به سوی اسرائیل پرتاب کرده است.
سخنگوی ارتش اسرائیل بامداد یکشنبه اعلام کرد تعداد پهپادهای پرتاب‌شده به سمت اسرائیل «۱۷۰ پهپاد بوده که هیچ‌یک وارد حریم هوایی اسرائیل نشدند و همهٔ آنها خارج از مرزهای اسرائیل توسط این کشور و متحدانش سرنگون شدند».
از: رادیو فردا