باشگاه دانشگاه تهران؛ جشن ازدواج شهلا توکلی و غلامرضا تختی
دختر جوانی که در یک روز زمستانی با آسمانی آبی شد همسر جهان پهلوان، مردمی ترین چهره تاریخ معاصر ایران، و در زمستان سرد سال بعدش شد بیوه ای ساکت که باید همه عمر لب بندد و بست. شهلا توکلی که اینک در تابستانی گرم، در بستری از لوله ها و سیم ها تسلیم شد. زندگیش یگانه بود گرچه اسطوره ای نبود. وقتی می رفت، جز جگرگوشه اش بابک و غلامرضا و منیرو عروسش، همه رفته بودند. اول از همه قهرمان قصه، جهان پهلوان و بعد برادر و پدر و مادر. اما انگار وهم و فریب نرفته بود در شهری که دیگر آن شهر نبود که یک روز ظهر جهان پهلوان در دانشگاه برای خواستگاریش رفت. اما شهلا توکلی به مقصود خود رسید و کلمه ای نگفت تا هیچ هیزمی ننهاده باشد زیر دیگ عقب افتادگی، اسطوره سازی، خرافه، دروغ و فریبکاری.
از همان اوایل سال ۴۴ گاه به گاه شایعاتی شنیده و گاه در نشریات زرد هم نوشته می شد که تختی در صدد ازدواج است و گاه نام هایی هم در میان بود. تختی به لبخند پاسخ می داد: حالا کی با یک آدم دانشگاه نرفته یک لاقبا زن می ده … ولی واقعیتش این بود که در چند گامی که برداشته شده بود این جهان پهلوان بود که غیبش می زد.
اما وقتی سخن از شهلا رفته و دیدارش در یک میهمانی میسر شده بود، تختی چنان که نقل می کرد با یک جعبه شیرینی با مارک قنادی سینا، پر از نان خامه ای رفته بود دانشگاه تهران برای خواستگاری چشم در چشم، این را در شبی که مراسم ازدواجشان در باشگاه دانشگاه بود تعریف کرد و پروانه فروهر به دنبال آن گفت که او نیز در میان شلوغی های تظاهرات دانشگاه توسط داریوش خان خواستگاری شده است. تختی، کسی که حسرت این داشت که چرا به دانشگاه نرفته است و مدام می گفت ما بی سوادها، اما با همه وقت کمی که برایش باقی می گذاشتند کتاب می خواند. دست کم چهار بار و هر بار بیش از ده کتاب خواسته بود و خریده شده بود.
در آخرین دیدار، دو روز مانده به مرگ، جلد دوم زندگانی من عبدالله مستوفی در عقب ماشین بود لایش علامتی اما چندان که سایه شهلا افتاد روی زندگی جهان پهلوان، نوع کتاب هایش تغییر کرد. شعرهای سایه و کسرایی و حیدر رقابی را که از پیش خوانده بود اما اینبار افتاد به شاملو و فروغ و سهراب سپهری. حتی پیش از این که کتاب های فراوان عروس به خانه تختی منتقل شود، شاغلام قفسه ای ساخته بود و کتاب و مجلاتش را در آن چیده بود. مجلات فقط ورزشی نبود گرچه که از نوع نوشته های صدرالدین الهی خیلی خوشش می آمد و قصه های سپیده را هم گرفته و خوانده بود. وقتی زندگی یکی شد کتاب های سارتر و کامو هم از خانه آقای توکلی رسید. و ارام نشست کنار بقیه. از میان کتاب های همسر، بچه های قرن روشفور به ترجمه آقای نجفی را برداشت و در یک شب خواند و بارها درباره اش حرف زد. تحت تاثیرش قرار داده بود.
زندگی زناشویی داشت جان غمگین و کمی افسرده پهلوان را که زیر فشارها بود شاداب می کرد. دوران ورزشش به پایان رسیده بود ولی مانند دیگر قهرمانان جهان خود را بازنشسته نمی دید او دنبال نقطه ای می گشت تا مردم را گم نکند و این را نمی گذاشتند. در انتظار تولد فرزند، گود های گونه اش به علامت خوشبختی بیشتر شده بود، و همسر و همراهش هم همان بود که می خواست و معنای تازه به زندگیش بخشیده بود، گرچه آن ها تنها نبودند. هیچ گاه تنها نبودند.
از بامدادان تلفن زنگ می زد و هیچ برنامه ای تنظیم شدنی نبود چون همیشه کسی بود که دردی داشت و تصورش این که به قوت جهان پهلوان همه درها باز می شود. حتی اگر کاری نمی توانست می رفت. این سرنوشتش بود و شده بود شغلش. همسر جوان بیش از همه این را درک می کرد. از این مطب پزشک به آن بانک می رفت. از دفتر این دوست صاحب صنعت به کارخانه دیگری. نام و اعتبار را وثیقه می گذاشت و هر از گاه این وثیقه ها نکول می شد چنان که نزدیک ترین بسته اش در همان روزهای پایانی چنان بلایی بر سرش آورد که بارها ارزوی مرگ کرد.
عقدکنان تختی و شهلا توکلی از راست آقای توکلی پدر عروس، مهندس کاظم حسیبی عضو شورای مرکزی جبهه ملی، آقای جیره بندی و مسعود بهنود
هنوز هفته ای از ازدواج تختی و شهلا توکلی نگذشته بود که مرگ دکتر مصدق اتفاق افتاد و درست در روزگاری که برنامه ریزی شده بود برای سفری به شهری در جنوب ، میناب یا بهبهان. اما شهلا دانشجوی شیطان دانشگاه زودتر از بقیه می فهمید که تختی نمی تواند به احمد آباد نرود. به جوان هایی که آماده شده بودند با قافله مهندس حسیبی و او همراه شوند سفارش کرد بمانند، چون مسعود ماهتابانی قهرمان بسکتبال که افسر شهربانی بود خبرش کرده بود که جاده را بسته اند. احتمال می داد که حتی دستگیری هم رخ دهد، اما کسی جرات نداشت به او بگوید نرو.
شهلا بزرگ تر و عاقل تر از دختری بیست و یک ساله می نمود. انگار دشوارترین کارها را می توانست با لبخند جا بیندازد. وقتی خواهربزرگ تختی، در حاشیه عقدکنان عروس را به اصرار و مکرر فاطمه صدا کرد – که نام اصلی و شناسنامه ایش بود – تختی برگشت تا اثر این اصرار را در چهره عروس ببنید، شهلا می خندید و این داماد بود که گفت البته ما از شهلا خانوم خواستگاری کردیم.
مراسم ختم فروغ فرخ زاد بود
بعد از پایان ختم پیاده و سخن گویان راهی باشگاه دانشگاه شدیم برای شرکت در مراسم عروسی جهان پهلوان. داریوش و پروانه فروهر هم رسیدند. وقتی با کف زدن جمعیت عروس و داماد به سالن اصلی وارد شدند . و راه افتادند جلو میهمان ها به جمع اهل شعر و کتاب که رسیدند، شهلا همه را می شناخت گرچه آن ها میهمان های داماد بودند تختی خطاب به کسرایی گفت از ختم آمدید کاش من هم می توانستم بیام. عروس خانم با شیطنت گفت من گرفتار بودم خب شما می رفتید. اشاره بود به رفتن او به ارایشگاه اوبری برای آماده شدن. آن جا شهلا با تاثر تمام از مرگ فروغ گفت و معلوم شد با برادرش علی در مراسم دفن هم در ظهیرالدوله بوده است.
پروانه فروهر همان شب گفت بعد از ماه ها خنده ای ماندگار بر چهره جهان پهلوان نقش بسته. خنده ای معصوم و پرصدا هم بر لبان شهلا بود که وقتی یکی صدایش کرد شهلا تختی، جهان پهلوان به صدا در آمد که نه شهلا توکلی . بچه مال باباشه … همه چیز عالی می نمود و هیچ کس نگران تفاوت دو گروه حاضر در مجلس نبود . تفاوت رفقای جهان پهلوان با دوستان عروس. پروانه خانم اسکندری (فروهر) گفت عشق باطل السحر همه فاصله هاست.
آخرین عکس غلامرضا تختی . عکس و گزارش مسعود بهنود
مرگ دکتر مصدق و ممانعت از حضور تختی و دیگران، و ممانعت از دفن وی در محلی کنار شهدای سی تیر، سومین ضربه روحی در مدتی کوتاه به غلامرضا تختی بود. اولینش رفتاری بود که دستگاه با وی می کرد تا به مسابقات جهانی نرسد و در انتخاب ها شکست بخورد که کار به جاهای سخت رسیده بود، دومی روزی بود که او را از خانه اش بردند به زندان قزل قلعه ، سه ساعتی تنها نشانده بودند در اتاقکی و بعد هم در فاصله هر نیم ساعت یکی آمده بود و پرخاش کنان نامش را پرسیده بود و چون پاسخ داده بود غلامرضا تختی، بازجو گفته بود پس آن جهان پهلوان ]…] کیست. و این گفتگو پنج شش بار تکرار شده بود تا غروب. بدون این که اجازه بدهند تا به دستشویی برود. بعد هم رهایش کرده بودند تا در جلو مرکز هسته ای دانشگاه در امیرآباد منتظر وسیله ای بماند. این یعنی بالاترین شکنجه ها برای کسی که خجالتی بود و در همان زمان از درد به خود می پیچید و ساعتی بعد در مرکز خدمات پزشکی خیابان تخت جمشید بیهوش شد از درد.
آخرین برگ از دیدار ها در فصل تختی، روز چهار یا پنج دی ماه سال ۱۳۴۶ است . تلفنی قراری هست رفته ام به چهارراه پهلوی سابق و ولی عصر امروز روبروی تیاتر شهر گلفروشی شاه غلام (رزنوار) همراه با مجتبی مهدوی و منتظرم تا تختی برسد. شاه غلام گفت همین دوروبرهاست. تا برسد فتح الله شاگرد شاه غلام، یکی از همولایتی هایش را آورده بود و دوربینی هم از جایی اجاره کرده که این می خواهد عکسی با جهان پهلوان بیندازند. دو عکس انداخته شد. در یکی من و شاگرد شاه غلام در طرفین او و در دیگری او و دو جوان در طرفینش. بعد راه می افتیم به سوی باشگاه دخانیات که مسلم اسکندر فیلابی آن جا تمرین می کرد. کت و شلواری (از کجا ؟) برایش گرفته بود که در عقب مرسدس آبی بود. با مجتبی مهدوی و من در راه تا دخانیات و برگشت بیشتر سخن از بابک است
دو روز بعد از آشوب مرگ تختی آن عکس هنوز در دوربین اجاره ای بود که ظاهر شد.
از این جا قصه زندگی دختر دانشجویی بیست ساله و پیوندش با مرد فرشته سیرتی که در چشم شهر رستم شکست ناپذیر می نمود، و در ذات نجیب و مهربان و شکننده، به پایان رسید. همه آن فضایی که نگذاشته بود این زندگی روندی عادی بگیرد و با آمدن بابک چنان شود که تختی ارزو داشت، یک باره باز شد. ماشین توهم و فشار، حالا با سرعت بیشتر به راه افتاد . اینک دیگر کسی نبود که دست به سینه رندان زند.
در خانه تختی در الهیه جمعیت موج می زد. شهلا که می رسد با بابک در بغل، رنگی به رو ندارد اما آن قدرش توان هست که بابک را نگاه دارد. او را به کس نمی داد، چسبانده است به خود و مبهوت داشت رفت و آمد را نگاه می کند. بزرگ ترها و در راسشان مهندس حسیبی و آقای توکلی، دوستان تختی، امیرخان و آقای جیره بندی در اتاق کوچک دم دری نشسته اند. جوان ترها پراکنده که ناگهان فغان از حیاط و از بخشی که زنان بلند شد. شیون می کردند. مافی قهرمان بوکس شهرری، مست و دیوانه سر، از دیوار پریده و آمده تا شهلا را بکشد، چاقویی تیر و آخته در دستانش. عجب پس آن چه ساختند و در گزارش ها پرداختند و در روزنامه های عصر آمد، باور شده است.
مردها مافی را دستگیر کرده اند. مسلم اسکندر فیلابی او را گرفته است. مرد می لرزد و فریاد زنان هی تکرار می کند که جهان بی جهان پهلوان معنا ندارد، و می افتد زمین شیون کنان. یک ساعتی صرف گفتگو با مرد شد تا دریابد که چنان نیست که شنیده و بعد خواست تا شهلا حلالش کند. شهلا وارد اتاق شد با نگاهی خالی، مرد که کم مانده بود قاتل شود بر زمین می افتد گریه کنان.
مصلحت اندیشی حکم می کند که این ماجرا را پلیس نداند. گمان این است که دلیلی دیگر پیدا می کنند برای پراکندن شایعات علیه همسر پهلوان. اما خبر سخت صبح هنگام می رسد مافی در حمامی در شهرری خود را کشته است. و همزمان قصابی اهل کرمانشاه. مافی وصیت کرده است تا کنار جهان پهلوان دفن شود، در حالی که هنوز قافله درگیر است که تختی را کجا دفن کند.
شهر تنها مانده است
شهلا توکلی و نوه اش غلامرضا تختی
و حالا شهری که مدام برایش قصه می ساخت، مانده است دست خالی. آن قهرمان نامدار کشتی که به سودای وکالت مجلس، هر آن چه خواستند علیه تختی گفت حالا باید چه می کرد. مربی اش که تختی در حضور او هرگز نمی نشست باید چه می کرد که آن همه ناسزا بافت. تختی خود همواره گفت گرفتارند بابا. و شانه بالا انداخت یعنی حرفشان را نزنید.
حالا باید قهرمان را هر کس مناسب حال مرثیه ای بسراید که سزاوارش بود اما سزاوارش نبود که در اسطوره سازی تا جایی روند که عزیزترین او را در هدف بنشانند و این عزیزترین شهلا توکلی بود
یک سو آن ها بودند که داستان مرگ تختی را تبدیل به قصه ای پلیسی کردند تا بی هزینه مبارزه ای کرده باشند با نظام و یک سو هنوز تختی دفن نشده کتابچه ای ساختند یعنی که این تقویم تختی است و از هتل به در آمده و در صفحات اول دی ماهش نوشتند »از دست این خسته شدم« و در برخی صفحات از زبان تختی برای مادر شهلا صفاتی به کار بردند که باورش ممکن نبود که پهلوان این کلمات را اصلا بداند. چندان عجله داشتند که خط تقویم جعلی هیچ شباهتی به خط کودکانه تختی نمی برد و همان اول، کار به سخره کشیده شد.
این دو تیغه جعل و فریب بابک و مادرش را هدف گرفته بودند. چنین بود که وقتی در مراسم هفتم برای نخستین بار شهلا به ابن بابویه رفت، انگار پالتو سیاه جهان پهلوان بر تن داشت و در آن گم شده بود. شبحی بود از آن فرشته سان که سال پیش رسید و با خودش آفتاب آورد در زندگی تختی. اما شهلا توکلی نه رودابه بود و نه تهمینه. او دانشجوی پرشور و دقیق و فهیم دوران خود بود. پس آرام بابک را برداشت و به امن خانه پدر برگشت. نه شنید که چه می گویند نه گذاشت که کسی برایش نقل کند. بابک تا پنج شش سالش شده بود گمان داشت آقای توکلی پدر اوست.
گاه هم که دوستداران ساده دل تختی قصد آن کردند که از بابک یک رستم بسازند و وی را به زور از شهلا گرفتند و به میدان کشاندند، بازشهلا درد کشید و گذاشت تا این هم از سر بگذرد. در این فاصله درس هم خواند، در دانشگاه نزدیک بود به دکترای رشته خود که خالی شدن اطراف و اندیشیدن به مسوولیت هایش، وی را به کار کشاند در همان دانشگاه تهران به کار پرداخت. کسی نبود که میهمان قصه های ساخته این و آن شود، در عین حال عاقل تر از آن بود که به سودای جدال با جهل به میدانی درآید که خواب زدگان میداندار آنند.
زندگی را از کام همه پلیدی ها بیرون کشید. همه آن ها را که از کوچکی قامت خود جز با اسطوره ساختن زندگی نمی توانند، تنها گذاشت. بهانه به دست هیچ کس نداد، سکوتش از سر تمکین به سرنوشت معین شده برای بیوه های محترم نبود، سکوتش انتخابی عاقلانه بود در سرزمینی که مزد گورکنان در آن از بهای ازادی آدمی افزون باشد. محتشم زیست و این احتشام را در ذات داشت و قرض نگرفته بود.
شهلا توکلی یک نمونه است اما بسیار نیست، نمونه زنی که به جدال با تصویر دیگران ساخته برمی خیزد. به ساز شهر نمی رقصد، تصویر ساختگی زن مظلوم و زن ستمدیده را انتخاب نمی کند. وقتی تنها پاداش زندگیش یعنی بابک با منیرو همسرش و غلامرضا دیگری که در زندگیشان دمیده بود عزم سفر کردند، شهلا نقش سنتی را پس زد، می گفت باید در شرایط بهتر زندگی کنند، این حق هر کسی است که می فهمد.
بدین گونه بود که شهلا توکلی که یک سال نام تختی را از جهان پهلوان گرفت و در بقیه عمر این نام را همراه فرزندش با خود حمل کرد، بجاست به عنوان الگویی به طراز آید. او که تراژٰدی را دید اما اسیرش نشد. سهمش از روزگار باید بیشتر از این ها می بود اما در سکوتش معنایی بود که باید آن معنا را از زبان عاقلان شنید، از آنان که می دانند هیچ افسانه ای به اندازه واقعیت غریب نیست.
جهان پهلوان درست به خواستگاری رفته بود.
از: بی بی سی