دومین محرم پس از اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» در شرایطی به پایان رسید که رنگ و بوی غیرحکومتی بیشتری به خود گرفته بود. مراسم امسال در ایران ویژگی‌هایی داشت که آن را با سال‌های قبل کمی متفاوت می‌کرد؛ ازجمله عزاداری دختران بدون حجاب اجباری.
***
جمهوری اسلامی از همان سال‌های اول پس از تشکیل، به‌دنبال استفاده «تشکیلاتی-سیاسی» از مراسم سنتی عزاداری ایرانیان شیعه برای جان‌باختن سومین امام‌شان بود.
در طی چهل و شش سال گذشته و حتی در آخرین سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، روحانیان ایده‌ها و سیاست‌های خود را از مجرای عزاداری به مردم عزادار تحمیل می‌کرد. فضا یکسره در دست حکومت و عوامل حکومت بود و صدای مخالفان بهره‌کشی حاکمیت از این مراسم سنتی-مذهبی به جایی نمی‌رسید. استفاده ابزاری از این مراسم عزاداری چنان اهمیتی داشت که «روح‌الله خمینی» گفته بود: «ما هرچه داریم، از محرم و صفر است.»
پس از سرکوب شدید و خونین اعتراضات پاییز و زمستان ۱۴۰۱ اما، عزاداری‌های محرم تغییرات وسیعی را به خود دید؛ از نوحه‌ها و مضامین اعتراضی در سال گذشته، تا حضور پر تعداد زنان دارای حجاب اختیاری در سال جدید.
دین‌داری کمرنگ و متفاوت
بخش‌هایی از پیمایش ملی «ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان»، که طبقه‌بندی محرمانه دارد، اسفند سال گذشته منتشر شد. این پیمایش براساس مصاحبه حضوری با ۱۵۸۷۸ نفر صورت گرفته که به روش تصادفی انتخاب شده و به پرسشنامه‌ای مشترک جواب داده‌اند.
در بخش‌های مربوط به دین‌داری در این پیمایش، شرکت‌کنندگان به سوال‌هایی در رابطه با «انجام فرایض» مذهبی، سهم کسانی که گفته‌اند همیشه یا اکثر اوقات نماز می‌خوانند به ۵۴/۸ و سهم افرادی که اعلام کرده‌اند به‌ندرت نماز می‌خوانند یا هیچ وقت نماز نمی‌خوانند، از ۳۱/۹ درصد در رسیده است.
شرکت در نماز جماعت، قرائت قرآن و روزه گرفتن نیز، کاهشی مشابه را تجربه کرده‌اند.
یک جامعه‌شناس در گفت‌وگو با «ایران‌وایر»، به استناد نتایج این پیمایش توضیح داد: «در ایران با دو تغییر روند متفاوت مواجه هستیم، اولی موج بی‌توجهی نسبت به دین است و دومی سرباز زدن از قبول قرائت رسمی از دین. می‌دانیم که میزان پایبندی به شعائر مذهبی و دینی، به‌خصوص در بین نسل جدید به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. شاید بارزترین نمونه آن این روزها بی‌حجابی زنان و مهم‌تر از آن، عادی بودن نداشتن پوشش اسلامی زنان است.»
او ادامه داد: «به گذشته که برگردیم، نه خیلی دور، مثلا همین چهار سال پیش. پوشش زنان برای شهروندان حتی غیرمسلمان و غیرمعتقد هم مهم بود. پس از اعتراضات سال ۱۴۰۱ اما همه‌چیز تغییر قابل توجهی یافت. از سوی دیگر نیز قرائت‌های مختلفی از دین در جامعه به‌وجود آمده که به‌خصوص جوانان براساس دغدغه‌های خود به این قرائت‌ها گرایش پیدا می‌کنند. این بخش از شهروندان شاید از دایره دین و دین‌داری خارج نشده باشند، اما برای آن‌ها قرائت‌های سخت‌گیرانه، جای خود را به قرائت اجتماعی از مفاهیم معرفتی داده است.»
به گفته او، حضور زنان بدون حجاب اجباری در مراسم عزاداری ماه قمری محرم امسال نیز به همین دلیل است.
انجام مناسک مذهبی بدون حجاب
شاید برای اولین بار بود که تصاویر مشارکت فعال زنانی بدون حجاب اجباری در مناسک مخصوص عزاداری دهمین روز ماه قمری محرم، در ایران منتشر شد.
روز سه‌شنبه ۲۶تیر۱۴۰۳ و هم‌زمان با مراسم عاشورا در شهر کرج، ویدیو منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی، تعدادی از دختران را نشان می‌داد که بدون حجاب اجباری در حال «دسته‌روی و سینه‌زنی» هستند. انتشار این ویدیو با واکنش‌های گسترده‌ای در بین افکار عمومی و شبکه‌های اجتماعی مواجه شد. اولین واکنش مقامات جمهوری اسلامی بر روال گذشته، احضار و بازداشت بود.
«حمید هداوند»، فرمانده انتظامی استان البرز، با طرح این ادعا که انتشار این ویدیوها منجر به «جریحه‌دار شدن احساسات عزاداران حسینی» در سراسر کشور شده، گفت که پیگیری موضوع در دستور کار ماموران پلیس استان قرار گرفت.
فرمانده انتظامی استان البرز با متهم کردن این افراد به «هتک حرمت» گفت: «همه این افراد پس از شناسایی به پلیس استان البرز احضار شده‌اند.» او به تعداد افراد احضار شده و چگونگی شناسایی آن‌ها توسط پلیس اشاره نکرده است.
همچنین رییس سازمان هیات و تشکل‌های دینی اعلام کرد مجوز هیات عزاداری که دسته‌اش در کرج به خیابان آمده بود و دختران بدون حجاب اجباری در آن شرکت داشتند، «لغو» شد. «مجید باباخانی»، همچنین از «احضار» مسوول این هیات با کمک پلیس خبر داد و گفت با او برخورد قانونی خواهد شد.
این درحالی‌ست که یک حقوق‌دان و وکیل دادگستری در رابطه با احضار زنان حاضر در این هیات در گفت‌وگو با ایران‌وایر تاکید کرد: «هیچ قانونی حضور زنان در دسته‌های عزاداری مذهبی و مشارکت‌شان را ممنوع نکرده است. کما اینکه امسال نیز مراسم *”لطمه زنی” زنان عزادار امام حسین در بخش‌های مختلفی از ایران برگزار شد و حتی هیات زنان عرب در نزدیکی بازار بزرگ تهران هرساله مراسم برگزار می‌کنند.»
این حقوق‌دان ادامه داد: «براساس اطلاعیه فرمانده انتظامی استان البرز، زنان حاضر در آن هیات با دو عنوان اتهامی احضار شدند؛ “هتک حرمت” و “جریحه‌دار شدن احساسات عزاداران حسینی”. براساس قانون، هتک حرمت شامل مواردی مانند توهین به اشخاص، مقدسات یا نشر اکاذیب می‌شود، اما هیچ‌کدام از این موارد نمی‌تواند ازجمله مصادیق عمل این زنان باشد. از سوی دیگر مشخص نیست فرمانده نیروی انتظامی از کجا متوجه جریحه‌دار شدن احساسات دیگر عزاداران حسینی شده است و چرا باید احساسات عزاداران مدنظر او، از احساسات زنان در این دسته ارجح‌تر قرار گیرد.»
«علی مجتهدزاده»، وکیل دادگستری نیز در رابطه با لغو مجوز این هیات در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی «ایکس» نوشت: «براساس کدام قانون مجوز یک هیات در کرج به‌دلیل عزاداری زنان بی‌حجاب لغو شده؟… چه زمانی و در چه فرایند دادرسی، اجازه دفاع به مدیران هیات مذکور داده شده است؟ می‌شود بدون دفاع علیه هرکسی حکم صادر کرد؟»
اگرچه به‌دلیل بازتاب گسترده تصاویر زنان بدون حجاب اجباری در دسته عزاداری، به‌سرعت با آنان و مسوولان آن هیات مذهبی برخورد شد، از دیگر شهرهای ایران نیز تصاویری از حضور زنان بدون حجاب یا حداقل بدون حجاب معیار جمهوری اسلامی در مراسم مربوط به جان‌باختن سومین امام شیعیان منتشر می‌شود. ازجمله در تهران، شیراز، شهرهای مختلف استان گیلان و مناطق دیگر.
بی‌حجاب‌ها در عزاداری
برگزاری مراسم عزاداری مذهبی، به‌خصوص ده شب اول ماه قمری محرم، سابقه‌ای چند صد ساله در ایران دارد. جمهوری اسلامی اما این مراسم را به ابزاری سیاسی تبدیل کرد، تا جایی که «علی خامنه‌ای» مداحی را ابزار جنگ نرم جمهوری اسلامی خواند.
دستگاه پروپاگاندای جمهوری اسلامی هم تمام توان خود را به کار می‌بردند که از فضای ایجاد شده نهایت استفاده را برای «ترویج و تبیین» سیاست‌های «کلان نظام» ببرند. همچنین هرساله ظرفیت‌های جدیدی به عزاداری حکومتی اضافه می‌شود. مراسم شیرخوارگان حسینی، پیاده‌روی اربعین و … . عموم شهروندان، به‌خصوص نسل جدید اما راه خود را برای مشارکت در آیینی سنتی یافته‌اند، راهی غیرحکومتی.
این جامعه‌شناس به ایران‌وایر گفت: «مهم این است که زنان حاضر در آن هیات در کرج، به حجاب اجباری معتقد نیستند، اما در آیینی جمعی مشارکت کرده‌اند. قرائت رسمی حکومت اما مانند همیشه وارانه و به دور حقیقت است. تصمیم‌گیران نظام داستان را به گونه‌ای می‌بینند که گویی جمعی از زنان برای ضدیت با اسلام یا نظام در میانه هیات و در حال عزاداری حجاب از سربرداشته‌اند.»
او ادامه داد: «به‌دلیل همین قرائت وارانه هم هست که با این زنان یا مسوولان آن هیات برخورد قضایی می‌شود؛ البته اگر جمهوری اسلامی نظامی بود که به تفاوت گرایشات و سلایق احترام می‌گذاشت، ما در این حد دچار چالش نبودیم.»
این جامعه‌شناس در پایان گفت: «در سال‌های آینده شاهد تقابل شدید‌تر نظام مستقر و شهروندان خواهیم بود. تقابل بین نظامی که هر تغییری را در تضاد به خود تلقی می‌کند و شهروندانی که پس‌از این حتی دین‌ورزی‌شان هم مبارزه با جمهوری اسلامی تلقی خواهد شد.»
*لطمه‌زنی، مراسم باستانی عرب‌های شمال خلیج فارس است که با آیین‌های شیعیان تلفیق شده. در این مراسم زنان عزادار در دایره‌ای می‌نشینده و در ابتدا اشعار حزن انگیر می‌خوانند، سپس بر می‌خیزند و بر پیشانی و گونه خود می‌زنند. این مراسم در عموما در فضای باز برگزار می‌شود و زنان بر پیکر خود خاک و گل می‌مالند.