ایران وایر
به گزارش «کمپین فعالین بلوچ»، در ۶ ماه نخست سال ۲۰۲۴ میلادی، دست‌کم ۱۴ کودک بلوچ با سقوط یا غرق شدن در هوتگ‌ها جان باخته‌اند. مسوولیت جان کودکانی که در هوتگ‌ها غرق می‌شوند با کیست؟ برای توقف این جان‌سپردن‌ها چه باید کرد؟
پیش‌تر در گزارشی، روایت‌های دردناک جان باختن کودکان در جنوب استان سیستان‌و‌بلوچستان را منتشر کرده بودیم. این گزارش در گفت‌وگو با چند فعال حقوق‌بشر و محیط‌زیست بلوچ تنظیم شده است.
***
دست سپاه در کار است
در حالی‌که با گرم‌‌ترشدن اقلیم بلوچستان و خشکیدگی روزافزون، بحران تامین آب شهروندان در بلوچستان تشدید می‌شود، ناکارآمدی و غیرممکن بودن طرح‌های حکومتی برای حل این بحران نیز عیان‌تر می‌گردد.
فعالان بلوچ بر این باورند که کنترل غیرمسوولانه سدهای بالادست در استان سیستان‌و‌بلوچستان و عدم اجرای طرح‌هایی برای مهار باران‌های موسمی که منجر به جاری‌شدن سیل می‌شود، از عمده دلایل جان باختن کودکان در هوتگ‌ها هستند.
«معین ارجمند»، سردبیر مجموعه حقوق‌بشری «کمپین فعالین بلوچ» به «ایران‌وایر» می‌گوید که سپاه پاسداران به‌عنوان مجری اصلی کنترل سدهای بالادست، در ایجاد تنش آبی در مناطق جنوبی این استان و در نتیجه اجبار شهروندان به استفاده از آب هوتگ‌ها مسوول است.
آقای ارجمند توضیح می‌دهد: «مساله هوتگ که سالانه ده‌ها کودک بلوچ به داخل آن سقوط کرده و جان خود را از دست می‌دهند نه‌تنها یک موضوع صرفا اجتماعی نیست، بلکه سیاست به‌وضوح در آن دخیل است.»
به گفته این فعال حقوق‌بشر، سپاه پاسداران مهم‌ترین ارگان حکومتی است که مسوولیت جان‌های از دست‌رفته کودکان در هوتگ‌ها را برعهده دارد، «چراکه مسوول بازگشایی آب سدهای زیردان و پیشین سپاه است که باعث شده شهروندان بلوچ در پایین دست سدها و در منطقه دشتیاری، با تنش آبی روبه‌رو باشند.»
آقای ارجمند، بنیاد مسکن را نیز که سال‌هاست برای حصارکشی استاندارد و ایمن‌سازی هوتگ‌ها در مناطق مسکونی اقدامی صورت نداده مسوول دانسته و می‌افزاید: «گرچه در سال‌های اخیر بودجه‌ای در نظر گرفته شد، اما بدون در نظر گرفتن استانداردها بود. بنابراین، پس از چند ماه از اجرای این پروژه، دوباره حصارها و فنس‌کشی‌ها از بین رفت.»
او تاکید می‌کند: «دستگاه قضا نیز با عدم ورود به مساله جان‌باختن ده‌ها کودک در سال، در کارشکنی در این موضوع دخیل است، چراکه اگر در این زمینه وارد می‌شد و دادستانی پیگیری قضایی می‌کرد، احتمال پایین آمدن این مرگ‌ومیرها هم دور از انتظار نبود.»
اشاره این فعال حقوق‌بشر، به بخشی از قوانین در جمهوری اسلامی است که در آن دولت موظف به حفظ جان و مال شهروندان شناخته می‌شود. برای مثال، ماده ۱۱ قانون مسوولیت مدنی می‌گوید که دولت به‌مناسبت انجام وظیفه، عمدا یا در نتیجه بی‌احتیاطی، اگر خسارتی را به اشخاص وارد کند، شخصا مسوول جبران خسارات وارده است.
ماده ۲۹۵ قانون مجازات اسلامی نیز که به «ترک فعل یا جرایمی که با انجام ندادن یک کار اتفاق می‌افتد» پرداخته، مسوولیت دولت در قبال جان شهروندان از لحاظ کیفری را توضیح می‌دهد: «هرگاه کسی فعلی که انجام آن را برعهده گرفته، یا وظیفه خاصی که قانون بر عهده او گذاشته ترک کند و به‌سبب ترک آن کار جنایتی واقع شود، چنانچه توانایی انجام فعل را داشته باشد، جنایت حاصل به او مسترد می‌شود.»
باتوجه به وقوع مکرر غرق شدن کودکان در هوتگ‌ها و لزوم قانونی دولت به تامین حداقل‌های زندگی برای شهروندان، این موضوع می‌تواند از سوی دادستانی پیگیری شود و نهادهای مسوول مورد پیگرد قرار بگیرند و دست‌کم خسارت وارده به خانواده جان‌باخته از سوی دولت جبران شود؛ اما این اتفاق تاکنون هرگز رخ نداده است.
نقش دولت چیست؟
یکی از فعالین اجتماعی ساکن دشتیاری به نام «مسکان بلوچ» نیز می‌گوید: «دولت وظیفه دارد از جان و مال شهروندان حفاظت کند، به‌ویژه اگر به امر عمومی بدل شود.» به گفته او، در مورد هوتگ باید همه تدابیر و روش‌های سنتی و مدرن را به‌کار گرفته شود تا جان شهروندان به‌ویژه کودکان، حفظ شود.
آقای بلوچ توضیح می‌دهد: «حفظ جان شهروندان در برابر هر تهدیدی اولین وظیفه دولت مدرن است. اساسا فلسفه ایجاد دولت مدرن این است که با در اختیار گرفتن اعمال اقتدار و قدرت از شهروندان و حقوق آن‌ها محافظت کند، ولی متاسفانه در ایران به‌صورت عام و در بلوچستان به‌صورت خاص، دولت از انجام چنین وظیفه‌ای قاصر و ناتوان است.»
او همچنین به نبود اراده برای حراست از جان شهروندان در مقابل تهدیدها نیز اشاره کرده و می‌گوید: «همین امر سبب شده مرگ‌و‌میر در این مناطق چنین فراوان اتفاق می‌افتد. روزی با جاده‌ها و حوادث آن به‌خاطر نبود زیرساخت کافی، روزی هم هوتگ حادثه‌آفرین می‌شود. در هر دو اتفاق، مقصر اول دولت است و بعد عوامل ثانی را می‌توان دخیل دانست.»
«مسعود رئیسی»، فعال حقوق‌بشر و سردبیر وبسایت «رسانک» نیز معتقد است که مسوولیت جان‌های از دست‌رفته در هوتگ‌ها با دولت است. او تاکید می‌کند: «کاملا روشن و واضح است که مسوولیت این مساله با دولت و حاکمیت است. چون آب وجود دارد. میلیون‌ها مترمکعب آب به این منطقه سرازیر می‌شود، ولی به‌دلیل اقدامات کارشناسی نشده در رابطه با سدهایی که کمی بالاتر از این مناطق خصوصا دشتیاری ساخته شده، آب بی‌هدف تبخیر می‌شود.»
آقای رئیسی می‌افزاید: «جزو بدیهیات است که اگر سدی ساخته می‌شود، باید برنامه‌ای برای لوله کشی و آبرسانی هم داشته باشند. متاسفانه ولی این برنامه‌ریزی را نکردند و فقط وقتی که آب زیاد می‌شود، به‌صورت کانال یا رودخانه آب را رها می‌کنند و آب به این شکل به پایین دست می‌رسد و مردم در پایین‌دست آن سدها ناچارند در نبود شبکه آبرسانی، از هوتگ‌ها استفاده کنند.»
طرح توسعه سواحل مکران و آبی که برای مردم نیست
در سال‌های گذشته، طرح «توسعه سواحل مکران»، یکی از طرح‌های حکومتی بوده که با تبلیغات فراوان به‌نام توسعه بندر چابهار و مناطق اطراف آن و به کام سپاه پاسداران پیش رفته است.
فعالان بلوچ می‌گویند این طرح که تحت‌نظر وزارت جهاد کشاورزی و تحت مدیریت صندوق توسعه سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی است، باتوجه به نفوذ همه‌جانبه و حیّ‌و‌حاضر سپاه پاسداران در بلوچستان، عملا به مکانی جهت پیاده‌سازی سیاست‌های امنیتی و نظامی سپاه بدل شده است.
معین ارجمند، سردبیر کمپین فعالین بلوچ می‌گوید که اکثر هوتگ‌ها در مناطق چون دشتیاری و چابهار قرار دارند که یک منطقه استراتژیک تجاری، اقتصادی و کشاورزی هستند. او به تبعیض سیستماتیک و کوچاندن شهروندان بلوچ از این مناطق اشاره کرده و می‌افزاید: «در سال‌های اخیر در منطقه دشتیاری، هکتارها زمین کشاورزی مردم بلوچ توسط حاکمیت به بهانه‌های نداشتن سند و غیره مصادره شد و هم‌اکنون نیز باوجود احداث کانال آب از سد پیشین و زیردان برای زمین‌های کشاورزی، کشاورزان بلوچ از این آب محروم هستند و تنها برای زمین‌های دولتی در نظر گرفته شده است.»
او تاکید می‌کند که این موضوع سبب می‌شود شهروندان به‌اجبار سراغ هوتگ‌ها بروند که از آب باران پر می‌شوند. به گفته او، بسیاری از روستاهای بلوچستان در کنار رودخانه و سدها قرار دارند، ولی سالیان متمادی است که با نبود شبکه آبرسانی مواجهند و حاکمیت نبود بودجه را بهانه قرار داده است. این فعال حقوق‌بشر به اقدام اهالی برخی روستاها برای ایجاد شبکه آبرسانی اشاره کرده و می‌گوید در‌حالی‌که بودجه زیادی صرف طرح سواحل مکران می‌شود، این بی‌تفاوتی حاکمیت، عامدانه در حال انجام است.
آقای ارجمند به هدررفت آب و سرمایه‌های سرزمینی بلوچستان به‌دلیل مدیریت ناکارآمد عامدانه حکومت اشاره کرده و می‌گوید: «در دو سال گذشته بارندگی خیلی خوب بوده، اما روان آب‌ها هدر رفتند. بلوچستان محروم نیست، بلکه توسط حاکمیت در فقر و محرومیت تحمیلی قرار داده شده و این امر موجب شده تا به توسعه‌یافتگی نرسد.»
او تاکید می‌کند: «به خود شهر چابهار و منطقه آزاد آن اگر دقت کنیم، با مناطق دیگر آن متفاوت است و دلیلش این است که در این منطقه افراد پرنفوذ و وابسته به حاکمیت سکونت دارند و از نظر امکانات زندگی و رفاهی هیچ مشکلی ندارند، اما در مناطق دیگر شهروندان مجبورند آب مصرفی خود را با تانکر تامین کنند.»
هم‌زمان، مسعود رئیسی، دیگر فعال حقوق‌بشر بلوچ نیز می‌گوید که پس از اجرایی کردن طرح موسوم به «توسعه سواحل مکران» که مردم آن را «تصرف سواحل بلوچستان» می‌خوانند، هزاران هکتار زمین در مناطقی مانند میناب، جاسک و دشتیاری توسط شرکت ماهان وابسته به سپاه پاسداران به بهانه‌های مختلف تصرف شده و به کوچ اجباری مردم بومی این منطقه به حاشیه‌های شهر چابهار منجر شده است.
او توضیح می‌دهد: «در دشتیاری حدود چهار هزار هکتار زمین آبا و اجدادی مردم که صدها سال از طریق این زمین‌ها و انجام کشاورزی و غیره معیشت می‌کردند، توسط این شرکت به‌بهانه منابع طبیعی یا ساخت فرودگاه و طرح‌های کشاورزی دیگر تصرف شده است.»
آقای رئیسی، به تجمع‌های اعتراضی شهروندان اشاره کرده و می‌گوید: «یکی از دلایلی که جمهوری اسلامی نمی‌خواهد به مردم این منطقه آبرسانی کند، خالی از سکنه شدن زمین‌هاست؛ دقیقا همان سیاستی که در شمال بلوچستان در منطقه سیستان انجام داده و صدها روستا به‌دلیل از بین رفتن منابع آبی و در نتیجه به وجود آمدن طوفان‌های وحشتناک شن، خالی از سکنه شده‌اند.»
او به تحقیقات مجموعه‌ای که مدیریت آن را برعهده دارد نیز اشاره کرده و می‌گوید: «بررسی‌هایی که انجام داده‌ایم نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر چندین مکان مخفی و زیرزمینی در خط ساحلی، خصوصا در محور چابهار به بریس توسط ارگان‌های نظامی ساخته شده که تجهیزات زیاد نظامی مانند موشک و خودروهای زرهی و غیره در آنجا نگهداری می‌شوند. در چند سال گذشته هم شاهد انجام آزمایش‌های موشکی در این مناطق بوده‌ایم و رسانه‌های مستقل بلوچستان به آن پرداخته‌اند.»
اشاره این فعال حقوق‌بشر، به رزمایش‌های سپاه پاسداران در بندر چابهار و مناطق اطراف آن است که خود مقامات رسمی نیز به آن اذعان دارند. مثلا در دی۱۴۰۲، فرماندار چابهار اعلام کرده بود که «دود دیده شده در آسمان چابهار، به‌علت برگزاری رزمایش پیامبر اعظم(ص) ۱۸ در منطقه عمومی چابهار است.» او گفته بود که مردم «نگران» نباشند.
رسانه‌های ایران اما همان زمان، از «خطای انسانی» در پرتاب موشکی که به حوالی پتروشیمی چابهار اصابت کرد، خبر داده بودند.
راه‌حل چیست؟
معین ارجمند، سردبیر کمپین فعالین بلوچ معتقد است که گام اول، ایمن‌سازی هوتگ‌هاست. او توضیح می‌دهد: «البته ایمن‌سازی باید استاندارد و مناسب باشد، نه حصارهایی که بنیاد مسکن سیستان‌و‌بلوچستان بودجه‌ای حدود ۲۷ میلیارد برای آن اختصاص داد، اما در طول چند ماه این حصارها از بین رفتند و مشخص نشد که چه مقدار از این مبلغ در هوتگ‌ها هزینه شد.»
او راه‌حل دوم را در ایجاد شبکه آبرسانی دانسته و می‌گوید: «با ایجاد شبکه آبرسانی، زنان و کودکان بلوچ مجبور نخواهند بود تا برای تامین آب مصرفی و روزانه خود به هوتگ‌ها مراجعه کنند و یا برای شست‌و‌شو در آن محل حضور داشته باشند و با خطرات سقوط به داخل هوتگ مواجه شوند.»
به باور او، «رهاسازی مرتب آب سدها» توسط سپاه که مسوول این سدهاست نیز، می‌تواند به کاهش تنش آبی در پایین دست رودخانه‌هایی که به دریا می‌ریزند منجر شده و استفاده از هوتگ‌ها را بلاموضوع کند: «در سدهای بلوچستان، هرساله با عدم بازگشایی دریچه‌های آن، میلیون‌ها مترمکعب آب سالانه تبخیر و از بین می‌روند که اگر به‌صورت مداوم و با برنامه رهاسازی انجام شود، بسیاری از مناطق بلوچستان تنش آبی نخواهند داشت.»
مسعود رئیسی نیز حساسیت محیط‌زیستی شهروندان و تلاش برای پاسخگو کردن حکومت در این زمینه را موثر توصیف کرده و می‌گوید: «باید تلاش شود که کمترین آسیب به مردم و محیط‌زیست برسد که متاسفانه اکثر پروژه‌ها خصوصا در بلوچستان، به دست شرکت‌های وابسته به سپاه پاسداران و یا افراد نزدیک به حاکمیت و ارگان‌های دولتی در حال انجام است.»
او به فساد اداری و حیف‌ومیل شدن بودجه‌ها نیز اشاره کرده و می‌گوید که مساله هوتگ‌ها باید به‌صورت ریشه‌ای هدف قرار گیرد.