- حسین اسماعیلی
- ,بی‌بی‌سی
هفتاد و پنج سال پیش در چنین روزی در مرداد سال ۱۳۲۸ جهان شاهد نقطه عطفی در تاریخ محافظت از حقوق افراد در زمان جنگ و درگیری مسلحانه بود.
اولین متن از کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو که محافظت از افراد در زمان درگیری‌های مسلحانه را پایه گذاشت و مقرراتی را برای جنگیدن سامان داد که از مهمترین دستاوردهای بشر پس از فجایع جنگ جهانی دوم بود، مجموعه قوانینی که امروزه از آنها با عنوان «حقوق بین المللی بشردوستانه» یاد می شود.
اهمیت کنوانسیون ژنو در چیست؟
اگر تاسیس «مجمع ملل» و سپس سازمان ملل متحد مهمترین اتفاق پس از جنگ های جهانی اول و دوم برای نزدیک کردن دولت‌ها به یکدیگر باشد، کنوانسیون ژنو یک توافق تاریخی است که بازتاب وجدان آزاردیده بشر و تعهد جمعی به کاهش وحشت جنگ و حفظ حرمت افراد است.
کنوانسیون‌های ژنو محصول آشوب جنگ و ویرانی‌های در قرن‌های ۱۹ و ۲۰ است، دوره‌ای که جهان شاهد خشونت بی‌سابق به‌ویژه علیه غیرنظامیان و افراد غیرمسلح در زمان جنگ بود.
اولین کنوانسیون برای نظم دادن به شیوه جنگ و مهار کردن رفتار نظامیان، در شهر ژنو در سال ۱۸۶۴ تصویب شد که عمدتاً برای محافظت از سربازان مجروح در میدان نبرد بود. اما تجربیات جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم نیاز به حمایت‌های جامع‌تر برای همه قربانیان جنگ، از جمله غیرنظامیان، اسرای جنگی، مجروحان و بیماران و حتی نظامیان را نشان می داد و مقررات قبلی پاسخگوی آن نبود.
هم سرعت ساخت و تکثیر تسلیحات متعارف و هم اختراع سلاح‌های کشتارجمعی مثل بمب اتم وسعت و شتاب بی‌سابقه‌ای به خشونت جنگ داده بود. تکنیک‌های مدرن جنگ هم خسارت و ابعاد فجایع انسانی را به شکل قابل ملاحظه‌ای دگرگون کرده بود.
فقط چهار سال قبل از تصویب کنوانسیون ژنو، دانش بشر در وسعت دادن به قدرت مخرب جنگ به حدی رسیده بود که یک هواپیمای بمب افکن مجهز به بمب اتمی می‌توانست در چشم برهم زدنی شهری بزرگ و ساکنان آن را کاملا نابود کند. هیروشیما و ناکازاکی نه‌تنها با بمب اتمی ویران شدند که این حمله بر حیات و سلامت چند نسل بعد هم اثر ویرانگر گذاشت.
ایران به کنوانسیون ژنو پیوسته است؟
منبع تصویر،Irna
نماینده ایران در کنفرانس دیپلماتیک ژنو در سال ۱۹۴۹ حسن تقی زاده، سیاستمدار، دیپلمات و روشنفکری بود که نقش بسزایی در امور سیاسی و دیپلماتیک ایران داشت. در زمان کنفرانس دیپلماتیک ژنو، تقی زاده سفیر ایران در سوئیس بود و در تلاش‌های مختلف دیپلماتیک شرکت داشت. ایران این کنوانسیون را امضا و در مجلس به تصویب رسانده است.
شرکت آقای تقی‌زاده در این کنفرانس بخشی از مشارکت ایران در تدوین و تصویب کنوانسیون‌های ژنو بود که با هدف ایجاد حقوق بشردوستانه بین‌المللی برای حمایت از قربانیان جنگ بود.
اینک نزدیک به ۲۰۰ دولت سند کنوانسیون را امضا و تصویب کردند اما اهمیت آن به حدی است که شورای امنیت سازمان ملل متحد در قطعنامه ای، گزارش دبیرکل سازمان ملل متحد را تایید کرد که کنوانسیون‌های ژنو از چنان اهمیتی در حقوق برخوردار شده‌اند که حتی کشورهایی که این کنوانسیون‌ها را امضا نکرده‌اند هم در جنگ مشمول و ملزم به رعایت مفاد آن هستند.
پس از کنوانسیون اول ژنو چه شد؟
منبع تصویر،CADOUX, J.
در سال ۱۹۴۹ یا ۱۳۲۸ خورشیدی در پاسخ به ویرانی‌های جنگ جهانی دوم، نمایندگان جامعه بین‌المللی در ژنو گرد هم آمد تا کنوانسیون‌های موجود را بر اساس نیازهای تازه جهان مدرن به‌روز کنند و توسعه دهد. این تلاش منجر به تصویب چهار معاهده جداگانه شد که به عنوان کنوانسیون‌های ژنو ۱۹۴۹ شناخته می‌شوند:
- کنوانسیون اول ژنو: از سربازان مجروح و بیمار در خشکی در زمان جنگ محافظت می‌کند.
- کنوانسیون دوم ژنو: حفاظت مشابهی را به اعضای مجروح، بیمار و کشتی‌شکسته نیروهای مسلح در دریا تعمیم می‌دهد.
- کنوانسیون سوم ژنو: به رفتار با اسرای جنگ می‌پردازد.
- کنوانسیون چهارم ژنو: بر حفاظت از غیرنظامیان از جمله در سرزمین‌های اشغالی تمرکز دارد.
این کنوانسیون‌ها در مجموع چارچوب قانونی را ایجاد کردند که حداقل استانداردهای رفتار انسانی در جنگ را بدون توجه به منشأ، ماهیت یا شرکت‌کنندگان تعیین می‌کند.
اصول حاکم بر کنوانسیون های ژنو چیست؟
منبع تصویر،WASSERMANN, M.
کنوانسیون‌های ژنو بر چند اصل اساسی بنا شده‌اند که تضمین‌کننده قابلیت اجرای جهانی آنها هستند. یعنی به شکلی تنظیم شده که همه دولت‌ها اصول آن را بپذیرند و در زمان بحران یعنی وقوع جنگ به آن پابیند بمانند.
این اصول شامل انسانیت و حریم آن است، بی‌طرفی در جنگ، رعایت تناسب در بکارگیری تسلیحات و خشونت در برابر نظامیان و پاسخگو نگه داشتن طرف‌های درگیر در نبرد نظامی.
اصلی‌ترین و بنیادی‌ترین هدف کنوانسیون‌های ژنو حفاظت از حرمت انسانی در زمان‌های درگیری مسلحانه است. این اصل حکم می‌کند افرادی که در درگیری‌ها شرکت نمی‌کنند یا از مقطعی به بعد دیگر در آن شرکت ندارند، بدون هیچ‌گونه تبعیض خصمانه‌ای با رفتاری انسانی روبه‌رو باشند. یعنی اگر فردی هدف نظامی نیست، از نیروی مهاجم، جراحت و مرگ مصون باشد. اگر نظامی است از شکنجه و سایر رفتارهای بی‌رحمانه در زمان اسارات در امان باشد و اگر نیروی امدادی است بدون خطر مرگ و جراحت و اسارت، بتواند به نظامیان و غیرنظامی‌های نیازمند کمک کند.
کنوانسیون‌ها بر اهمیت بی‌طرفی، به‌ویژه در زمینه خدمات پزشکی و بشردوستانه تأکید می‌کنند. پرسنل پزشکی، بیمارستان‌ها و آمبولانس‌ها باید محترم شمرده شوند و نباید هدف قرار گیرند و البته از بیمارستان و آمبولانس و کادر درمان نباید در درگیری استفاده کرد. مثلا استقرار پایگاه نظامی در بیمارستان ممنوع و حمل تسلیحات با آمبولانس غدغن است.
کنوانسیون‌ها دولت‌ها را ملزم می‌کنند که کمک و حفاظت بر اساس نیاز و بدون هیچ‌گونه تبعیض بر اساس نژاد، مذهب، ملیت، نظر سیاسی یا هر معیار دیگری ارائه شود. طرف‌های درگیر باید میان مبارزان و غیرنظامیان و همچنین میان اهداف نظامی و اشیاء غیرنظامی تمایز قائل شوند. حملات باید متناسب باشند و از آسیب‌های بیش از حد به غیرنظامیان و حتی نظامیان و البته زیرساخت‌های غیرنظامی اجتناب شود.
آیا کنوانسیون‌های ژنو موفق بوده‌اند و ضمانت اجرایی دارند؟
منبع تصویر،CADOUX, J.
تشکیل و تکامل کنوانسیون‌های ژنو در طول ۷۵ سال گذشته، تأثیر عمیقی بر نحوه رفتار در جنگ و حفاظت از حقوق بشر یا به اصطلاح دقیق‌تر حقوق بشردوستانه در طول درگیری‌های مسلحانه داشته است. این کنوانسیون‌ها را اغلب دولت‌های جهان تصویب کرده‌اند. چنین نفوذ و اعتباری در میان دولت‌هاست که این کنوانسیون‌ها را به یکی از جهانی‌ترین مجموعه معاهدات تاریخ تبدیل کرده است.
در ضمانت اجرایی این مقررات، تعهد قانونی برای دولت‌ها ایجاد شده تا در هر شرایطی از جمله درگیر شدن در جنگ به مفاد آن‌احترام بگذارند و از آن حمایت کنند. نقض کنوانسیون‌های ژنو به عنوان تخلف جدی در نظر گرفته می‌شود که اغلب به آن جنایت جنگی و در مواردی جنایت علیه بشریت و جنایت نسل‌زدایی یا نسل کشی گفته می‌شود.
به‌مرور با سازوکارهای جدید بین‌المللی، از جمله محاکم منطقه‌ای و بین‌المللی تلاش شده تا حد امکان، افراد دخیل یا مظنون به ارتکاب چنین جرایمی پاسخگوی عملکرد خود باشند.
اصول این کنوانسیون‌ها در نظام‌های حقوقی ملی و چارچوب‌های حقوقی بین‌المللی وارد شده است و ستون حقوق بین‌الملل بشردوستانه را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این در تصویب اساسنامه رم نقش داشته است که سند تاسیس دیوان کیفری بین‌المللی است که از جمله به جنایت های جنگی رسیدگی می‌کند.
این کنوانسیون‌ها همچنین الهام‌بخش بسیاری از معاهدات و پروتکل‌های بعدی بوده‌اند که هدف‌شان تقویت حقوق بشردوستانه بین‌المللی است. به‌ویژه، دو پروتکل اضافی سال ۱۹۷۷ حمایت قانونی را به درگیری‌های مسلحانه غیر بین‌المللی گسترش دادند.
پروتکل اول حمایت‌ها را به قربانیان درگیری‌های بین‌المللی گسترش داد، در حالی که پروتکل دوم به درگیری‌های غیر بین‌المللی پرداخت و بر حفاظت از غیرنظامیان و نیاز به رفتار انسانی تأکید کرد.
کنوانسیون‌های ژنو پاسخگوی عصر هوش مصنوعی است؟
همانطور که کنوانسیون سال ۱۸۶۴ ژنو در حمایت از مجروحان جنگی پس از پایان جنگ جهانی اول دیگر پاسخگوی همه نیازهای بشر نبود، به نظر می رسد که با توسعه فناوری و ورود نسل جدید تسلیحات هوشمند و بکارگیری هوش مصنوعی در جنگ های آینده و البته نبردهای سایبری فعلی، به روزرسانی کنوانسیون های ژنو در جامعه جهانی احساس می‌شود.
امروزه درگیری‌های نظامی شامل بازیگران غیردولتی مانند داعش یا سازمان‌های شبه‌نظامی مانند القاعده و گروه‌های نیابتی هم می شود که خود را به اصول کنوانسیون‌ها پایبند نمی‌دانند.
علاوه بر این، پیشرفت فناوری جنگی مانند پهپادها و جنگ‌های سایبری، چالش‌های جدیدی برای اجرای کنوانسیون‌های ژنو ایجاد کرده‌اند.
این فناوری‌ها می‌توانند افراد و زیرساخت‌ها را از فواصل دور هدف قرار دهند و سوالاتی را درباره تناسب عملیات نظامی مطرح کنند. در مواردی حتی ممکن است مشخص نباشد عامل به کارگیری این تسلیحات کدام دولت خارجی یا بازیگر غیردولتی است.
با اینکه سرعت علم و فناوری از سرعت به‌روزرسانی قوانین بین المللی بیشتر شده اما برای وارد کردن موضوعات روز به مقررات بشردوستانه، پایه و اساسی مهم یعنی کنوانسیون ۷۵ ساله ژنو وجود دارد. کنوانسیونی که حاصل رنج بشر و تعهد انسانی به جلوگیری از جنگ بی‌قاعده و حفاظت از غیرنظامیان بی گناه در درگیری‌های مسلحانه است.