سفر ولادیمیر پوتین به جمهوری آذربایجان، بار دیگر مساله دالان «زنگزور» را در مرکز توجه کارشناسان قرار داد. گذرگاهی که ایران با احداث آن صراحتا مخالفت کرده است اما در موردی نادر، روسیه و آمریکا درباره احداث آن هم‌نظر هستند. حالا مسکو می‌گوید با «شفاف‌سازی» ایران را راضی خواهد کرد.
از نظر جغرافیایی، جمهوری آذربایجان شرایط خاصی دارد. نخجوان، بخشی از خاک این کشور، با بخشی از خاک ارمنستان از آن جدا شده است. دو کشور سال‌هاست بر سر مسایل مرزی، از جمله مساله قره‌باغ با هم در نزاع هستند. در این نزاع، جمهوری اسلامی به دلیل هم مرز بودن با دو کشور و منطقه نخجوان، طبیعتا درگیر است.
در چالش موجود، جمهوری اسلامی همواره ترجیح داده است همراه با ارمنستان باشد و با احداث دالان زنگزور که نخجوان و سایر مناطق جمهوری آذربایجان را به هم پیوند می‌دهد، مخالفت کند.
احداث این دالان برای جمهوری آذربایجان دسترسی دائمی به نخجوان، بدون پست‌های بازرسی ارمنی را فراهم خواهد کرد اما از سوی دیگر، مرز مشترک ایران و ارمنستان را قطع می‌کند و مرزهای ارمنستان را محدود‌تر خواهد کرد.
به این ترتیب جمهوری آذربایجان موافق احداث آن است و آمریکا هم از آن پشتیبانی می‌کند.
ارمنستان مخالف احداث این دالان است و در این مخالفت، از حمایت جمهوری اسلامی برخوردار است.
اکنون آن‌چه وزن این رویارویی را عوض کرده، تغییر موضع روس‌ها درباره این دالان است. آن‌ها که در گذشته، همراه با تهران و ایروان با احداث آن مخالف بودند، حالا به طرز بی‌سابقه‌ای موافق آن شده‌اند.
دو دیدار در سه ماه
در یک دوره سه ماهه و از زمان مرگ ابراهیم رئیسی تاکنون، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، دو بار با علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی دیدار کرده است.
نهم مرداد ۱۴۰۳، در دومین دیدار، خامنه‌ای بر حفظ تمامیت ارضی ارمنستان تاکید کرد و گفت: «جمهوری اسلامی ایران مسیر زنگزور را به ضرر ارمنستان می‌داند و همچنان بر این موضع خود ایستادگی دارد.»
رهبر جمهوری اسلامی با اشاره به اینکه «بیگانگان» نباید برای روابط کشور‌ها با همسایگان خود محدودیت ایجاد کنند، افزود: «آن چیزی که امنیت و صلاح کشور‌ها را تامین می‌کند، اتکا به خود و نزدیکان خود است و اقدامات برخی‌ها که از راه دور می‌آیند و در امور دیگر کشور‌ها دخالت می‌کنند، به ضرر آن‌ها تمام می‌شود.»
علاوه بر موضوع احداث گذرگاه، در ماجرای مرگ رئیسی، برخی تحلیل‌گران جمهوری اسلامی، تلویحا جمهوری آذربایجان را به دست داشتن در ساقط شدن بالگرد رئیسی متهم کردند.
این کشور با اسرائیل روابط گسترده‌ای دارد که جمهوری اسلامی از آن خشنود نیست.
بین جمهوری اسلامی و آذربایجان، در ماجرای حمله زمستان ۱۴۰۱ به سفارت این کشور در تهران نیز تنش‌هایی ایجاد شد.
سفر صمیمانه پوتین و شفاف‌سازی برای پذیرش ایران
پوتین، اواخر مرداد ۱۴۰۳ به باکو، پایتخت آذربایجان سفر کرد.
در این سفر کم‌سابقه، الهام علی‌اف در خانه شخصی خود از پوتین پذیرایی کرد.
هر چند شخص پوتین در این سفر اظهارات مشخصی درباره تاسیس دالان زنگزور نداشت، اما پس از این سفر، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه در روز هفتم شهریور، صراحتا به این موضوع پرداخت.
ماریا زاخارووا با اشاره به گفت‌وگوهای صلح سه‌جانبه، گفت: «ما نگرانی طرف ایرانی را در مورد کریدور زنگزور دیده‌ایم که باید برای شفاف‌سازی با تهران تماس بگیریم اما موضع مسکو در این مورد کاملا قطعی است. ما بر اساس این واقعیت پیش می‌رویم که راه حل باید برای ارمنستان، آذربایجان و همسایگان منطقه قابل قبول باشد.»
سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه تاکید کرد: «برای ایران شفاف‌سازی می‌کنیم تا آن را بپذیرد.»
وب‌سایت اصلاح‌طلب خبرآنلاین به تازگی تحلیلی درباره این شرایط نوشته است.
در این تحلیل، نکته قابل تامل در فهم سیاست‌ورزی مسکو و واشینگتن در برابر جمهوری اسلامی -که تصمیم‌سازان در ایران را غافلگیر می‌کند- فهم شبکه‌ای منافع سیاسی و ژئوپلتیکی دانسته شده است. به این ترتیب که نمی‌توان مساله زنگزور را جدا از چالش غرب با روسیه بر سر اوکراین ارزیابی کرد، همان گونه که نمی‌توان آن را بی‌ارتباط با نظر روسیه در شورای امنیت بر سر مساله جنگ غزه دانست.
بر پایه این دیدگاه، در چنین شرایط پیچیده‌ای در صورتی که فهم سیاستگذاران ایرانی، «فهمی سنتی و صرفا مبتنی بر رویکرد واقع‌گرایی کلاسیک و نه مبتنی بر رویکرد سازه‌انگارانه باشد»، آنان قادر به تحلیل شرایط بازی نخواهند بود.
ایران اینترنشنال