فرامرز داور
هرچقدر که جایگاه عمان به‌عنوان میانجی‌گر جمهوری اسلامی ایران با غرب، خصوصا ایالات متحده در یک دهه اخیر تضعیف شده، قطر به نفوذ خود بر مقام‌های حکومت تهران افزوده و عملا آن‌ها را به خود متکی کرده است. این نوشتار توضیح می‌دهد که قطر چگونه خلا میانجی‌گری عمان را پر و جایگاه آن کشور را نزد جمهوری اسلامی تصاحب کرد.
***
زمانی که طلاب و دانشجویان پیرو «علی خامنه‌ای» در دی۱۳۹۴ به‌دنبال اعدام یک روحانی شیعه در عربستان سعودی به سفارت این کشور در تهران حمله کردند و ساختمان آن را به آتش کشیدند، عربستان روابط خود را با ایران قطع کرد و از شماری از کشورهای عربی خواست دست به اقدام مشترکی بزنند.
برخی همچون بحرین که عضو شورای همکاری خلیج فارس است، روابط با جمهوری اسلامی را قطع کردند و برخی هم مثل امارات متحده عربی، سطح روابط را با تهران کاهش دادند؛ اما قطر روابط را نه‌تنها کم یا قطع نکرد، بلکه گرمی این روابط را هم به نمایش می‌گذاشت.
چندی قبل، در جریان گروگانگیری شماری از فرستادگان جمهوری اسلامی به سوریه از سوی مخالفان «بشار اسد»، «علی اکبر صالحی»، وزیر خارجه وقت ایران، از امیر قطر خواسته بود میانجی‌گر آزادی آن‌ها شود.
صالحی نقل کرده که او در پاسخ گفته بود فوری‌ترین کاری که می‌تواند بکند این است که سریعا از طریق شبکه تلویزیونی الجزیره که از قطر فعالیت می‌کند، پیامی خطاب به گروگانگیرها بدهد و خواستار آزادی‌شان شود. پیام امیر از تلویزیون پخش و گروگان‌های جمهوری اسلامی که یکی از آن‌ها فرمانده ارشد نیروی قدس، شعبه برون مرزی سپاه بود، آزاد شدند.
جمهوری اسلامی که درگیر فراز‌وفرودهای بسیاری در روابط خارجی خود است، با افول گام‌به‌گام روابطش با عمان، لطف امیر قطر را جبران کرد.
عربستان؛ خصومتی که تهران و دوحه را به هم نزدیک کرد
عربستان سعودی، بحرین و امارات متحده عربی، سه کشوری که قبلا رابطه خود با جمهوری اسلامی را قطع کردند یا کاهش دادند، اوایل سال ۱۳۹۷ روابط دیپلماتیک خود را با قطر قطع و اعلام کردند که مرزهای هوایی، دریایی و زمینی خود را با این کشور می‌بندند.
قطر به‌عنوان یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان که به داشتن یکی از بالاترین درآمد سرانه شناخته می‌شود، محتاج واردات کالاست و با بحران کمبود مواد غذایی روبه‌رو شد. روابط عربستان، حالا هم با ایران قطع بود، هم با قطر؛ و این باعث شد که روابط تهران و دوحه به هم نزدیک هم شود. اما یک اقدام دیگر ایران در منطقه جلب‌توجه کرد.
پنج هواپیما باری ایران با غذا و و ملزومات مورد نیاز فوری قطر با پرواز از تهران در فرودگاه دوحه به زمین نشستند و جمهوری اسلامی از فرصتی که ساخته شده بود، برای تبلیغ روابط خود با یک کشور عربی خلیج فارس، در حد امکان استفاده کرد.
دلیل قطع روابط عربستان با قطر، اساسا روابط نزدیک آن با جمهوری اسلامی بود. عربستان می‌گفت که قطر از گروه‌های تروریستی منطقه مثل «حماس» و «جهاد اسلامی» حمایت می‌کند که شبه‌نظامیان مورد حمایت سیاسی و نظامی ایران هستند و روابط خود را با رقیب اصلی عربستان، یعنی ایران، به میزان قابل‌توجهی تقویت کرده است.
ریشه‌های سیاست خارجی جاه‌طلبانه قطر به دهه ۱۳۷۰ بازمی‌گردد. زمانی که قطر تحت حکومت «حمد بن خلیفه آل ثانی»، رفتار منطقه‌ای خود را به‌طور اساسی تغییر داد. پیش‌از این دوره، قطر بیشتر به‌عنوان یک کشور حاشیه‌ای خلیج فارس تلقی می‌شد که عمدتا به مسائل داخلی خود توجه داشت و برای مسائل امنیتی، به عربستان وابسته بود.
یک بازیگر جدید فراتر از منطقه خلیج فارس
پس از دو جنگ خلیج فارس و در میان افزایش برتری عربستان در منطقه، شیخ حمد، امیر وقت قطر و پدر حاکم فعلی، سیاست خود را برای یک قطر قدرتمند و در عین حال انعطاف‌پذیر به اجرا گذاشت که منابع مالی آن با اتکا به منابع گاز طبیعی این کشور بود. یکی از منابع گازی قطر در خلیج فارس، با ایران مشترک است. در شمال این میدان در ایران به آن پارس جنوبی و در جنوب آن در قطر به آن گنبد شمالی می‌گویند.
اختلافات فزاینده دو کشور بر سر این میدان، مدت‌هاست که با تدابیر قطر فروکش کرده و باوجود اختلافاتی که ایران با میادین انرژی مشترک خود با دیگر کشورهای منطقه دارد، چنین موضوعی بین این دو کشور وجود ندارد.
پس از اصطکاک فراوان جمهوری اسلامی و کره جنوبی بر سر پول نفت صادراتی ایران که به‌دلیل تحریم‌های آمریکا در سئول مسدود شده بود، قطر با میانجی‌گری بین ایران و آمریکا، نزدیک به ۶ میلیارد دلار پول ایران را به دوحه انتقال داد تا با نظارت آمریکا برای نیازهای ایران، به کالاهایی همچون غذا و دارو هزینه شود.
قطر در نظر امیر پیشین این کشور قرار بود به یک بازیگر منطقه‌ای بدل شود. افتتاح دفتر سیاسی طالبان، زمانی که افغانستان تحت حکومت ملی اداره می‌شد و دادن پناه به «اسماعیل هنیه»، رییس دفتر سیاسی حماس در زمانی که این گروه حتی درگیری جنگ با اسراییل در غزه بودند، نشانی از تلاش قطر برای بازیگری قدرتمند بین تضادهای منطقه بود. «محمد طنطاوی»، شیخ سابق الازهر مصر هم در دوحه اقامت دارد تا این شهر فقط محل حضور رهبران سیاسی نباشد.
با موفقیت در ایجاد یک محیط سیاسی داخلی نسبتا پایدار، شیخ حمد فهرست شرکای قطر را در پیگیری سیاست‌های خارجی عمل‌گرایانه متنوع کرد و زمانی که قدرت را به پسرش «تمیم بن حمد آل ثانی»، یعنی امیر فعلی داد، دورنمای یک کشور ثروتمند و با ثبات را در کرانه جنوبی خلیج فارس ترسیم کرده بود.
قطر روابط خود را با کشورهایی مانند آمریکا، ایران و اسراییل (به‌طور غیررسمی) محکم و برقرار کرد که به‌وضوح بین هیچ‌کدام از آن‌ها همگرایی وجود نداشت. زمانی که آمریکا اعلام کرد که قطر شریک استراتژیک غیرعضو ناتو ایالات متحده است و هم‌زمان جمهوری اسلامی ایران آن را تکیه‌گاه اصلی سیاست خارجی خود قرار داد، معلوم بود که رهبران قطری تا چه اندازه در سیاست‌های خود موفق بودند.
اسماعیل هنیه در اوج جنگ خونین حماس و اسراییل در غزه، تا زمانی که در قطر اقامت داشت، امن و در پناه دولت قطر بود، اما زمانی که برای حضور در مراسم تحلیف «مسعود پزشکیان»، رییس‌جمهور جدید ایران به تهران رفت، در آنجا ترور شد. اقدامی که اسراییل احتمالا ناتوان از انجام آن در دوحه نبود، اما موقعیت سیاسی این کشور چنین اجازه‌ای به اسراییل نمی‌داد.
با اجازه دادن به استقرار نیروهای نظامی آمریکایی در نزدیکی دوحه، قطر تلاش کرد تا نفوذ عربستان در امور داخلی خود را کاهش دهد؛ کشوری که با سیاست‌های مستقل حمد مخالف بود و از امیر قبلی قطر که توسط پسرش حمد آل ثانی برکنار شده بود، حمایت می‌کرد. تاسیس تلویزیون الجزیره نیز نشان‌دهنده جاه‌طلبی‌های قطر و گستره نفوذ بین‌المللی آن است. این شبکه حالا از سفارت قطر، بیشتر نمایندگی و فرستاده دارد.
پر خسارات ترین دی ماه جمهوری اسلامی
دی۱۳۹۸ را باید مقطع مهمی در تاریخ جمهوری اسلامی ایران دانست. در این زمان، آمریکا نامدارترین فرمانده سپاه پاسداران، یعنی «قاسم سلیمانی» را حذف کرد و جمهوری اسلامی با تلاش ناکام برای مخفی کردن شلیک موشک از سوی سپاه به هواپیمای اوکراینی، رسوایی تاریخی برای خود آفرید که اعتبار آن را نزد وفادارترین افرادش فروریخت.
سومین خسارت، مرگ «سلطان قابوس»، پادشاه عمان بود که از زمان «محمدرضاشاه» و در جریان کمک ایران به جلوگیری از تجزیه عمان و حفظ سلطنت او، خود را وامدار ایران می دانست؛ چنانکه کشته‌های ایرانی در جنگ ظفار را «شهید» می‌خواند و «علی خامنه‌ای» هم در اظهارنظر کم‌سابقه، او را از «یکی از محترمین منطقه» و عمان را، «همسایه خوب و حقیقی برای جمهوری اسلامی» خوانده بود.
مرگ او که کمتر از یک دهه قبل میزبان مخفی مقام‌های ارشد وزارت خارجه ایران و آمریکا و میانجی توافق اتمی برجام بود، بی‌تردید خساراتی جبران ناپذیر برای جمهوری اسلامی بود.
«هیثم بن طارق»، سلطان جدید و جانشین قابوس، تلاش‌هایی برای نزدیکی ایران و آمریکا و حتی میانجی‌گری ناکامی برای برقراری روابط ایران و مصر کرده و در آزادی شماری از زندانیان از داخل جمهوری اسلامی دخیل بوده، اما هرگز نتوانست وضعیت پیشین را حفظ کند.
پیام سربسته به تهران که فورا شنیده شد
در این شرایط و در وضعیتی که شورای همکاری خلیج فارس با اختلاف عربستان و بحرین و امارات در برابر قطر دیگر قدرت دهه‌های گذشته را نداشت، و عمان هم پس از سلطان قابوس دیگر دینی به ایران احساس نمی‌کرد، ایران و قطر گام‌به‌گام به یکدیگر نزدیک‌تر شدند.
بدون تردید، گرمترین روابط خارجی که جمهوری اسلامی در آن فقط به‌صورت یک سویه در حال امتیاز دادن نباشد، همچون مناسباتش با روسیه، چین، سوریه و عراق، با قطر، یکی از کوچکترین کشورهای دنیاست که اثری مهم در در منطقه و روابط بین‌المللی برای خود تعریف کرده است.
پس از ترور هنیه در تهران و در‌حالی‌که خامنه‌ای از «خونخواهی» او وعده داده بود و جمهوری اسلامی تبلیغات وسیعی درباره پاسخ نظامی به اسراییل می‌کرد، نه پیام‌های آمریکا و نه تماس‌های وزیر خارجه مصر و نه حتی سفر وزیر خارجه اردن به تهران کارگر نیفتاد.
اولین وزیر خارجه‌ای که پس از شروع کار «عباس عراقچی»، وزیر خارجه جدید ایران به تهران رفت، «محمد بن عبدالرحمن بن جاسم آل ثانی»، وزیر خارجه قطر بود که هم‌زمان نخست‌وزیر این کشور نیز است. او اولین مهمان رسمی عراقچی شد و زمانی که همراه او به دیدار پزشکیان رفت، به او گفت که قطر اقدام نظامی احتمالی در برابر اسراییل را به نفع وضعیت شکننده منطقه نمی‌داند.
مقام‌های ایرانی که تا آن زمان با «حق» و «قطعی بودن» پاسخ نظامی به اسراییل می گفتند، تبلیغات وسیع خود را بی‌سروصدا پایان دادند و از آنچه خامنه‌ای «خونخواهی» هنیه خوانده بود، در برابر خواسته میانجی‌گری که جایگزین عمان شده است، کوتاه آمدند.
قطر با اینکه هنوز بیانیه‌های شورای همکاری درباره ادعاهای امارات درباره جزایر سه‌گانه را به‌عنوان عضوی از این شورا امضا می کند، فعلا جایگاهی استثنایی در روابط خارجی جمهوری اسلامی دارد و جای سنتی عمان را برای مقام‌های تهران تصاحب کرده است.
از: ایران وایر