ایراندخت صدیه
« زنان ایران از ۱۹۰۷به بعد ، با یک جهش مترقی ترین ( اگر نه رادیکال ترین ) زنان جهان شده اند اگر این سخن تصورات صدها ساله را دگرگون می سازد ، چه باک ، زیرا حقیقت محض است. »
مورگان شوستر
انقلاب مشروطه از جمله انقلاباتی بود که زنان پس از پیشرفت انقلاب مبادرت به طرح خواسته های ویژه خود می کنند . حضور جدی زنان در جنبش های معاصر ایران از انقلاب مشروطه آغاز می گردد . این روند با ویژگی هایی که در درون خویش دارد ، حرکت مستمر و دراز مدتی را بنیان می گذارد که نتایج آن تا سالها بعد ادامه می یابد . این حرکت ها در سه دسته از فعالیت های زنان متبلور می شود ۱- تاسیس انجمن ها و سازمانهای زنانه ،۲- انتشار نشریه های زنانه ، ۳ – تاسیس مدارس دخترانه .
در جنبش مشروطه هر چند زنان در اولین گامهای خویش با انگیزه عام دادخواهی و آزادی طلبی وارد صحنه مبارزه شدند اما به تدریج و با پیشرفت حرکت خویش به طرح مسائل خاص خویش پرداختند و به همین دلیل موفق به تاسیس مدارس احزاب و نشریات زنانه شدند . زنان در این دوره به آزادی تحصیل و کسب دانش و حق رای زنان تاکید داشتند .
جنبش زنان تا زمانی که از جانب زنان هدایت می شد توانسته بود به موفقیت هایی دست یابد اما این حرکتها پس از سلطنت پهلوی و همزمان با ادعای رضاشاه و محمدرضاشاه مبنی بر اعطای کشف حجاب و حق رای به زنان ، به دلیل کنترل و هدایت آن از جانب هیئت حاکمه دچار تحریف و کژروی شد و به همین دلیل بسیاری از زنان آگاهانه از میدان شعارهای رنگارنگ خود را کنار کشیدند و به همین دلیل حضور مستقل زنان آن چنان که در انقلاب مشروطیت مشاهده می شود در کمتر دوره ای دیده می شود .
انجمن مخدرات وطن انجمنی زنانه بود که در سال ۱۲۸۹ در جریان جنبش مشروطه‌خواهی و جنبش ملی دهه ۱۲۸۰ ، با هدف سازمان‌دهی فعالیت‌های گوناگون برای استقلال ایران از تسلط کشورهای بیگانه شکل گرفت . اعضای این انجمن عده ای از زنان برجسته بودند که با رهبران مشروطه خواه ارتباط خانوادگی داشتند و در میتینگ‌ها و تظاهرات جنبش مشروطه شرکت فعال داشتند . آنها به دولت روسیه نامه‌های اعتراض‌آمیز درباره اقدامات امپریالیستی آن می‌نوشتند .
تاسیس انجمن مخدرات وطن :
انجمن مخدرات وطن در سال ۱۲۸۹ش با مشارکت عده ای از زنان سرشناس از جمله همسر آقا سید کاظم رشتی، همسر یپرم خان ارمنی، همسر میرزا سلیمان خان میکده، همسر ملک المتکلمین، دختر سپهسالار تنکابنی، آغابیگم دختر شیخ هادی نجم آبادی، صدیقه دولت آبادی و آغا شاهزاده امین برای اولین بار در منزل پدر زینب امین تشکیل شد .
در اولین جلسه، هیات مدیره‌ای متشکل از آغا بیگم دختر آقا شیخ هادی نجم آبادی (رئیس انجمن)، آغا شاهزاده امین (خزانه دار انجمن) و صدیقه دولت آبادی (منشی انجمن) انتخاب شدند. برنامه‌های انجمن مخدرات وطن را اعضای هیات مدیره تعیین می‌کردند. چند نفر از اعضای انجمن سخنرانی می‌کردند و موضوع سخنرانی‌ها بر محور مشکلات و مسائل زنان بود. هر چند که به موضوعاتی چون مسائل سیاسی و فرهنگی کشور نیز راه پیدا می‌کرد .
هیات مدیره انجمن مخدرات وطن برای گسترش فعالیت‌ها و پیشبرد اهداف انجمن کارهای مختلفی انجام می دادند که از آن جمله می توان به برگزاری مجالس جشن، نمایشنامه یا برنامه‌های تفریحی و سرگرم کننده اشاره کرد. این برنامه ها با توجه به شرایط حاکم بر جامعه ایران انتخاب می شد و از آنجایی که زنان و دختران در محیط بسته خانواده محدود بودند، ارائه این برنامه‌ها برای آنها جذابیت‌های خاصی داشت و هم اینکه انجمن با این کار عضوگیری کرده و باعث می‌شد که زنان بیشتری به این انجمن بپیوندند .
برای تأمین مخارج انجمن کنفرانسها و نمایشهایی برگزار می شد. در بهار۱۲۸۹ در اجرای یک نمایشنامه در پارک اتابک پانصد زن از جمله چند نفر اروپایی شرکت کردند. آن شب چهارصد تومان برای تأسیس مدرسه ای برای دختران یتیم، کلاسهای آموزش بزرگسالان و یک درمانگاه زنان جمع شد . از حضار خواسته شد که به انجمن مخدرات وطن که برگزار کننده این مراسم بود به طور منظم کمک کنند . ۸۸ تن از زنان ارمنی در اجرای برنامه های فرهنگی نقش فعالی داشتند ؛ به علاوه یک انجمن زنان وابسته به حزب سوسیال دموکرات ،هنچاک نمایشنامه هایی را به زبان ارمنی اجرا می کرد . بعضی از این نمایشنامه ها را سوسیال دموکرات معروف گریگور یقیکیان نوشته بود که همسرش آستوریک یقیکیان یکی از نخستین بازیگران و خوانندگان اپرا در ایران آنها را به روی صحنه اجرا می کرد .
شوراها یا انجمنهای تهران اغلب با یکدیگر ارتباط داشتند و از این رو زمانی که رئیس انجمن مخدرات وطن دعوت شد که در انجمن نسوان سخنرانی کند سخنان او در نشریه جهان مسلمان نیز انتشار یافت. رئیس انجمن مخدرات وطن « آغا بیگم » دختر مجتهد ترقی خواه و آزاداندیش « شیخ هادی نجم آبادی » ، که مدرسه دخترانه ای نیز در جنوب تهران تأسیس کرده بود ، در سخنرانی خود حکومت را به خاطر غفلت از پرداختن به مصالح ملت به باد انتقاد گرفت و خواستار بهبود وضع زنان ایران گردید . بخشی از سخنرانی او چنین است :
« کشاکشی که ناشی از مسائل شخصی ، است شما وزیران و سایر مقامات کشور را به جان هم انداخته است محض خدا دست از این دشمنی بردارید و اندکی به آینده دختران معصومتان فکر کنید و نگذارید که ایشان مانند دختران مصری و سودانی و قفقازی برده این و آن گردند . »
اعضای انجمن مخدرات وطن :
بدرالملوک بامداد اعضای انجمن را چنین معرفی می کند : « همسر میرزا سلیمان خان میکده ، مادر دکتر مهدی خان میکده ، همسر ملک المتکلمین (مادر دکتر ملک‌زاده سناتور) ، نزهت جهانگیر، عفت الملوک خواجه نوری ، نظم الملوک خواجه نوری ، همسر آقا سید کاظم رشتی ، زینت الدوله ، گلشن الملوک قهرمانی ، ایران خانم (همسر اعتلاءالملک دختر مشارالسلطنه قدیمی) ، همسر میرزا کاظم خوشنویس ، همسر صدیق السلطنه ، دختر سردار افخم ، دختر سپهسالار تنکابنی ، همسر مفخم الممالک ، علویه خانم رشدیه (مؤسس مدرسه دخترانه عفاف و همسر میرزا حسن رشدیه) ، نطاق النسوان (خواهر شیخ الممالک اورنگ) ، دره المعالی (مؤسس مدرسه دره المدارس) ، هما محمودی ، ماهرخ گوهرشناس (خواهر مدیر صنایع) و امیرصحی ماه‌سلطان (که بعدا از فعالان حقوق زنان به ویژه تحصیل زنان شد ) .
البته طی سالهای اخیر محققین توفیق یافته اند حقایقی را درباره زنانی که در این انجمن زنان مشارکت داشته اند کشف کنند . با این همه در بسیاری موارد نام اول اعضای انجمن مخدرات وطن معلوم نیست زیرا این زنان اغلب به وسیله نام خانوادگی پدر یا شوهر خود مشخص می گردند ، مثلاً در فرهنگ انقلاب مشروطیت چنین آمده است: آغا بیگم دختر نجم آبادی یا زوجه ملک المتکلمین و یا همسر یپرم خان، و یا همسر میرزا سلیمان میکده و غیره برخی از اعضای انجمن بستگانی داشتند که مخالف آزادی خواهی بودند اما اکثر مشروطه خواهان تندرو از زنان حمایت می کردند مثلا یکی از اعضای انجمن مزبور دختر سردارافخم حاکم معروف گیلان بود که پدرش در جریان یورش نیروهای ملی به رشت در ۱۹۰۹ به قتل رسیده بود اما وی در نشست هایی که زنان آزادی خواه برگزار می کردند حضور می یافت و در بحث ها شرکت می جست .
یکی از نشریات زنان انگلیسی که در آن ایام انتشار یافته است مبارزات آناهید داویدیان ، همسر یپرم خان را که علیه وام های بیگانه صورت گرفته است بدین شرح ذکر کرده است :
« فعال ترین رهبر جنبش نسوان ، خانم یپرم همسر رئیس شهربانی تهران است. وی تلاش زنان را سازمان می بخشد و از ایشان می خواهد که علیه گرفتن وام خارجی به پاخیزند و درا ین راه با همه توان خویش بکوشند. خانم یپرم به طور طبیعی از موهبت سخنوری برخوردار است و بدین وسیله زنان را مجذوب می کند تا به سویش بشتابند و افکار اجتماعی او را مورد حمایت قرار دهند . »
یکی دیگر از زنان برجسته عضو انجمن مخدرات وطن دره المعالی بود. او از خانواده سطح بالای متنفذی بود که با خانواده سلطنتی روابط صمیمانه داشت پدرش علی شمس المعالی ، که طبیب مخصوص ناصرالدین شاه بود از موقعیت خود استفاده کرده بود و در سالهای نزدیک به انقلاب مشروطه تعدادی مدرسه پسرانه تأسیس کرده بود . دره المعالی با استفاده از ثروت شخصی خود مدرسه مخدرات تهران را باز کرد و از زنان باسوادتر خانواده خود خواست تا در امر تدریس به او کمک کنند . بعد از تصویب قرارداد ۱۹۰۷ روس و انگلیس که ایران را به دو حوزه نفوذ تقسیم می کرد، دره المعالی از فعالان و انقلابیون پرآوازه شد . او به تشکیل جمعیت های زنان که برای تحریم اجناس خارجی مبارزه می کردند کمک کرد وهمراه با صدیقه دولت آبادی به قهوه خانه ها که در ایران و بسیاری نقاط دیگر خاورمیانه پاتوق مردان بودند رفت و از صاحبان قهوه خانه ها خواست که از قند و شکر وارداتی استفاده نکنند. در همین دوره ، زنان شبنامه هایی در محکومیت قرارداد روس و انگلیس و تأکید بر استقلال کشور پخش کردند. درهالمعالی ارتباط با نمایندگان مجلس را رهبری کرد و از نمایندگان خواست که در قبال قرارداد ۱۹۰۷ موضع سرسختانه اتخاذ کنند منزل او مرکز جلسه ها و کنفرانسهای زنان شد و نیز به صورت یک سالن ادبی درآمد که دو شاعر بزرگ آن زمان، ایرج میرزا و ملک الشعرا بهار در آن رفت و آمد می کردند . بعد از به توپ بسته شدن مجلس ، دره المعالی حجابش را برداشت و در انواع امور اجتماعی به زنان دیگر ملحق شد .
اهداف ، دیدگاهها و فعالیت های انجمن مخدرات وطن :
این انجمن در وهله اول از استقلال میهن و لزوم تقویت مشروطیت سخن می گفت و چون «بدبختی‌های ملت را نتیجه اعمال نفوذ خارجی‌ها » می‌دانست ، با واردات کالاهای خارجی و قرض گرفتن از بیگانگان و هرگونه عملی که موجب دخالت آنها در امور داخلی کشور شود، به سختی مخالفت می کردند .
دیدگاه‌های این انجمن در قالب استقلال ایران ، تقویت مشروطه و جلوگیری از نفوذ بیگانگان مطرح شده و در پی آن خواهان جلوگیری از واردات کالاهای خارجی همچون شکر و کالسکه و وام نگرفتن از کشورهای دیگر شدند. این انجمن استقراض خارجی را مغایر با استقلال کشور می‌دانست و خواستار حمایت مالی زنان از دولت مشروطه بود. برای رسیدن به این هدف و برای آگاه کردن زنان نسبت به لزوم پرداخت اعانه ملی جلسه‌های توجیهی برگزار کرده و اعضای انجمن ضرورت پرداخت اعانه ملی را به حاضران توضیح می‌دادند. مخالفت گسترده مردم با استقراض خارجی موجب شد تا مجلس شورای ملی طرح استقراض خارجی را مسکوت گذارد و علاوه بر جمع‌آوری کمک‌های مالی مردم، با افزودن مالیات مشروبات الکلی و تریاک و توتون پول مورد نیاز دولت را تأمین کند .
از فعالیت‌های مهم این انجمن می‌توان به مقاومت و اعتراض در برابر اولتیماتوم روسیه در پاییز ۱۲۸۹ به دولت ایران و تهدید به حمله نظامی به پایتخت در صورت انجام عملی خلاف اولتیماتوم اشاره کرد که منجر به تجمع و سخنرانی این زنان در مقابل مجلس شورای ملی شد . آنها خواستار استقلال کشور و عدالت اجتماعی بودند. از زنان فعال این اعتراض که اشعاری پرسوز و گداز در دفاع از مشروطه در برابر مجلس خواند ، بانو زینت امین بود .
اعضای انجمن مزبورهمچنین به اقدامات نیکوکارانه ای چون تأسیس مدرسه دخترانه و احداث کلاسهای آموزش بزرگسالان و دایر کردن یتیم خانه ها، دست زدند. این انجمن مدرسه ای در تهران باز کرد که یکصد دختر در آن درس می خواندند و همچنین محلی برای اطفال بی سرپرست تدارک گردید و آنگاه سرپرستی مدرسه مزبور را به یک بانوی مربی ارمنی به نام ملکیان سپرده شد .
در اطلاعیه ای انجمن هدف از تأسیس مدرسه را چنین بیان کرد: « نسوان ایتام را مجاناً تربیت کرده لوازم تحصیلی و لباس مجاناً به آنها داده می‌شود. مدیریت مدرسه به زنی ارمنی واگذار شد و برای آنکه دختران مسلمان هم بتوانند به آنجا بروند، وی با چادر و نقاب در محل مدرسه حاضر می‌شد . »
اعضای این انجمن، دارالایتامی در خیابان باغ وحش (اکباتان بعدی و ملت کنونی) تاسیس و برای تامین هزینه‌های آن، گاردن‌پارتی بزرگی ویژه خانم‌ها در باغ عزیزخان خواجه برپا کردند و مبلغ قابل توجهی به دست آوردند. انجمن مبلغ به دست آمده را در زمینی که سپهسالار تنکابنی به آنها هدیه کرده بود ، صرف ساختن مدرسه‌ای برای نگهداری و آموزش یتیمان کردند که در آن صد دختر به‌صورت رایگان آموزش می‌دیدند.
با گشایش دوره دوم مجلس شورای ملی ، به تدریج اوضاع و احوال جامعه به گونه‌ای شد که زنان فعال در عرصه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی توانستند به طور آشکار کارهایی را انجام دهند که یکی از این کارها، روزنامه‌نگاری و نوشتن مطالب در روزنامه‌ها بود. ضمن اینکه تاسیس و توسعه آهسته اما پیوسته مدارس دخترانه نقش شایانی در بالا‌بردن سطح آگاهی لایه‌هایی از زنان جامعه داشت. طرح‌های مختلف نهادهای فرهنگی و اجتماعی با بهره گیری از مظاهر غربی و مدرن، به ایجاد تحولاتی در اوضاع اجتماعی زنان انجامید که از جمله این تغییرات در جمعیت‌ها و تشکل‌های زنان را می توان نام برد. حضور بیشتر زنان در کانون‌های خیریه ، رفاهی ، بهداشتی و فعالیت گسترده تر آنها که با حمایت و پشتیبانی دولت همراه بود ، از جمله فضاهای جدیدی بود که زنان را برای انجام کارهای اجتماعی مشتاق تر می‌کرد .
مخالفت انجمن مخدرات وطن با قرارداد ۱۹۰۷ :
اعضای انجمن مخدرات وطن در مخالفت با قرارداد ۱۹۰۷ میلادی که ایران را تحت نفوذ انگلستان و روسیه قرار داده بود، تحریم کالاهای وارداتی را ابداع نمودند و برای کاهش واردات قند و شکر، به قهوه خانه ها می رفتند و آنها را به عدم استفاده از قند خارجی یا حتی تعطیل کردن قهوه‌خانه (برای کاهش مصرف) تشویق می‌کردند .
آنها استثمار کشورهای خارجی را عامل اصلی موقعیت فرودست زنان ایران درآن دوره می‌دانستند. هدف اصلی آنها تأکید بر استقلال ایران از تسلط دیگر کشورها بود. مثلا در یکی از مراوده‌های میان اعضای این انجمن و هیئت روسی ، این هیئت تلاش کرده بود زنان را متقاعد کند به دلیل اینکه قانون اساسی مشروطه حقوق زنان ایران را رعایت نکرده است، آنها نیز نباید برای حراست آن تلاش کنند. پاسخ گروه زنان این بود که آنها خود نیز از شرایط خودشان ناراضی هستند اما مقصر، پیچیدگی‌های سیاسی ناشی از حضور قدرتهای خارجی است .
ایستادگی انجمن مخدرات وطن در برابر اولتیماتوم روسها :
در ماجرای اولتیماتوم روسیه و انگلیس مبنی بر اخراج مورگان شوستر آمریکایی که جهت سروسامان بخشیدن به اوضاع اقتصادی توسط دولت ایران استخدام شده بود، دولت روسیه تزاری اصرار داشت تا ایران ضمن اخراج مورگان شوستر تعهد بدهد که از این پس بدون رضایت روسیه و انگلیس مستشار و مستخدمی استخدام نکند و مخارج لشگرکشی دولت روسیه به خاک ایران را نیز دولت ایران پرداخت نماید . درصورت عدم پذیرش اولتیماتوم ظرف ۴۸ ساعت ، قوای روس به سمت تهران حرکت خواهند نمود . انتشار خبر اولتیماتوم ، تهران را تکانی سخت داد. مدارس تعطیل می گردند، بازاریان دست از کار می کشند. زن و مرد و کوچک و بزرگ به خیابانها می ریزند. سیصد نفر از زنان ایران با چادرهای سیاه و نقابهای مشبک سفید در حالی که هریک تپانچه ای با خود داشتند به ساختمان مجلس درآمده با رئیس مجلس ملاقات نمودند. این مادران و زنان و دختران محجوب ایرانی ناگهان نقابهای خود را پاره کرده تپانچه های خود را نمایش داده و قصد حتمی و اراده قطعی خود را چنین اظهار نمودند ؛ اگر وکلای مجلس در انجام وظایف خود و حفاظت از شرافت ملت ایران تردید کننند مردان و فرزندان خود را کشته و اجسادشان را در همین مکان خواهند انداخت. در این تظاهرات گسترده که به وسیله انجمن «مخدرات وطن» ترتیب یافته بود زنان زیادی با سخنرانیهای پرسوز خود از استقلال و آزادی میهن دفاع می کنند . یکی از دانش آموزان دختر به نام زینت امین با حرارت اشعار زیر را برای حاضران می خواند :
« ای پسران پدر ناخلف
مرگ به از زندگی بی شرف
زندگی آن است که باشد بنام
ور نبود زندگی انسان حرام »
روز بعد زنان عازم تلگراف خانه می شوند و اعتراض خود را از دخالت روسیه تزاری طی تلگرافی به تمام کشورهای بزرگ جهان مخابره می کنند. سپس دسته جمعی به خانه سردار اسعد بختیاری می روند . در آنجا یکی از زنان نطقی به شرح ذیل ایراد می کند :
« ما ایرانیان با این همسایه حق شکن و حریص خود ( روسیه تزاری ) با نزاکت و ملایمت رفتار کرده ایم و تا ممکن بوده متحمل حرکات زشت و وحشیانه این همسایه شده ایم . آنها به همدستی سلاطین نفس پرست و وزرای وطن فروش ، استقلال وحیثیت ما را تحلیل برده و می برند و نمی گذارند این علیل چند ساله که تازه رفته است کسب صحتی کند و حیات تازه ای پیدا نماید ، نفسی آسوده بکشد ، هر ساعت در جلوی چرخ تجدد و ترقی ما سنگی می گذارد و هر دقیقه در مقابل ارتقا ما سدی می بندد . باز هم به اینها قناعت نکرده ، امروز یادداشتی وحشت انگیز می دهد و درخواستهای ایران نابود کن می نماید . در این صورت بر هر ذی حس با وجدان و هر وطن دوست ناموس پرست لازم است که تن به ذلت نداده و راضی به خواری و مذلت نشود . تا جان دارد وطن خود را حفظ کند و ناموس خود را از دستبرد اجانب محروس دارد . یعنی برای جنگ و جانبازی حاضر شود و در صفحات تاریخ نام بزرگ و عالی از خود به یادگار بگذارد .
خانم های عزیز ! نترسید و جدا بکوشید تا پای اجنبی را از خاک پاک مملکتمان دور سازیم . »
سخنرانی این زن با ابراز احساسات دیگر زنان پایان می یابد و در پی تظاهرات زنان تهران ، مصرف کالاهای روسی و انگلیسی تحریم می شود شیشه های دکان هایی که کالای این دولتها را می فروختند ،
با سنگ و چماق و مشت مردم خرد می شود و حتی تراموای تهران به گمان این که متعلق به روسها است، بدون مسافر می ماند . انجمن مخدرات وطن که این تظاهرات را رهبری می کرد اعتراض خود را از دخالت بیگانگان و وضع نابسامان کشور و همچنین علاقه خود را نسبت به رد اولتیماتوم ، بطور کتبی به اطلاع مجلس شورای ملی رساند . زنان این انجمن چنین نوشته اند :
« از طرف انجمن مخدرات وطن به مقام منیع مجلس مقدس شورای ملی شیدالله ارکانه . وکیل وظیفه اش وضع قوانین مملکتی و نظارت و توجه در اعمال وزرا و افعال کارکنان دولت است . قریب یک سال و نیم است که معلوم نیست اوقات گرانبهای ما صرف چه می شود؟
قشون روس در داخله ما رحل اقامت انداخته . انگلیس به غیر حق یادداشت مخالف حسن نیت و انسانیت می دهد و ما را تهدید می کند . عدلیه ما به طوری مغشوش است که قانون اش را اگر نزد بودائی ها و بربرهای بی تمدن بگذاری ، از دیدنش و حشت می کنند چه رسد به قبولش … چرا در خصوص اخراج قشون روس اقدامات لازمه نشده و نمی شود ؟ چرا درصدد تأمین راهها و شهرها بر نمی آیند که دست آویز به دست دشمن ندهند؟ چرا عدلیه را تسویه نمی نمائید که با آن همه اضافات و کسور چندین کرور تومان خرج نداشته باشد . چرا در کارها مآل بینی نمی شود که در هر کار جزئی باید دچار محظورات کلی بشود ؟ چرا نمی پرسید حالا که سر خرمن است چرا با صعوبت و سختی نان بد و گران به ملت بیچاره می خورانند؟ ملت تمام شد . ملت نفس اش به آخر رسید اگر فی الحقیقه از عهده خدمت به ملت برنمی آئید ، کناره بگیرید . تا ملت فکری به حال روز سیاه خودش بکند یا با تعیین وقت متعهد راحت و آسایش ملت شوید که اگر در آن مدت ایفا نکردید ، استعفا بدهید که ملت به وسیله دیگر به مقام چاره برآید . »
انجمن مخدرات وطن که از بسیاری از ملتهای جهان استمداد طلبیده بود، از مبارزان حق رأی زنان در بریتانیا نیز تقاضای همبستگی کرد و چنین نوشت : « حکومت روسیه با اولتیماتوم از ما می خواهد که استقلال خود را به او واگذار کنیم. گوش مردان اروپا فریادهای ما را نمی شنود مگر شما زنان به ما کمک کنید. » ۱۲۹۴ اتحادیه اجتماعی و سیاسی زنان بریتانیا در تلگراف جوابیه اش عجز خود را در تأثیرگذاری بر مواضع حکومت بریتانیا اعلام کردند : « متأسفانه نمی توانیم حکومت بریتانیا را واداریم که حتی به ما، یعنی به هموطنانشان، آزادی سیاسی بدهد. در مورد اقدامات آنان در ایران نیز قدرت تأثیر گذاری نداریم. قلبهای ما ازهمدردی با خواهران ایرانی و تحسین اعمال میهن پرستانه و مبارزه جویانه آنها مالامال است . »
سفارت روسیه با اتخاذ تاکتیکی امپریالیستی و به قصد برهم زدن اتحاد میان هواداران حقوق زنان و نهضت ملی سعی کرد انجمن مخدرات وطن را علیه مجلس برانگیزد. به این منظور پرسشنامه ای برای انجمن فرستاد و خواست به اعضای انجمن بقبولاند که حمایت آنها از مشروطیت بی فایده است چون مجلس و حکومت برای بهبود وضعیت زنان کاری نکرده اند. پاسخ شدیداللحن انجمن مخدرات وطن نشان داد که نمی توان این زنان را به این سادگی ها فریب داد حکومت مشروطه ضعیف بود و نتوانسته بود بسیاری از مدارس دخترانه را باز کند یا به زنانی که تمدن و تحصیلات را بر عدم مهارت و بطالت ترجیح می دادند امید چندانی بدهد اما معنی اش این نبود که باید به دوره استبداد برگشت ، زیرا هر آدم با وجدانی عدالت و قانون را بر استبداد و بی قانونی ترجیح می دهد هم زنان و هم مردان در این تلقی متفق القول هستند . وانگهی زن ها می دانستند که وضعیت زنان اروپا بهتر از وضعیت آنهاست اما این سخن معنی اش این نبود که بخواهند زیر فرمان قدرتهای اروپا بروند موقعیت اجتماعی مناسب تر زنان اروپایی ناشی از این امر بود که بر علوم و حرفه های مختلف تسلط دارند و علت دیگری ندارد.
نتیجه گیری :
انقلاب مشروطه یکی از مهمترین تحولات دوران معاصر ایران بود که در شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور تأثیر به سزایی داشت ، زنان نیز به عنوان نیمه خاموش جامعه از این تاثیرات دور نماندند. انجمن‌ها و تشکل‌های زنانه ، عرصه‌ای بود که زنان ایران ، حضور اجتماعی و تاریخی خود را ظاهرا به صورت مستقل در طی جنبش مشروطه و بعد از آن نشان دادند . اوج فعالیت انجمنهای زنان در ۱۳۰۸- ۱۲۹۹ خورشیدی / ۱۹۳۰ – ۱۹۲۰ میلادی بود .
انجمن مخدرات وطن یکی از نخستین انجمن های زنان در جنبش مشروطه بود که با مشارکت عده ای از زنان سرشناس که با رهبران مشروطه خواه ، ارتباط خانوادگی داشتند تشکیل شد . دیدگاه‌های این انجمن در قالب استقلال ایران ، تقویت مشروطه و جلوگیری از نفوذ بیگانگان مطرح شد . این انجمن استقراض خارجی را مغایر با استقلال کشور می‌دانست و خواستار حمایت مالی زنان از دولت مشروطه بود .
از مهمترین فعالیت های این انجمن می توان به مخالفت با قرارداد ۱۹۰۷ و اولتیماتوم روسیه به ایران اشاره کرد که منجر به تجمع و سخنرانی این زنان در مقابل مجلس شورای ملی شد . اعضای این انجمن همچنین به اقدامات نیکوکارانه ای چون تأسیس مدرسه دخترانه و احداث کلاسهای آموزش بزرگسالان و دایر کردن یتیم خانه ها دست زدند .
فهرست منابع :
۱- ژانت آفاری ، انقلاب مشروطه ، ترجمه رضا رضایی ، انتشارات بیستون .
۲- ژانت آفاری ، انجمن های نیمه سری زنان در نهضت مشروطه ، ترجمه جواد یوسفیان ، نشر بانو .
۳ – مورگان شوستر، اختناق در ایران ، ترجمه حسن افشار ، نشر ماهی .
۴- نسرین ستوده ، مقاله بیداری زنان در انقلاب مشروطیت ، کتاب توسعه ، تابستان ۱۳۷۳.
۵- عبدالحسین ناهید ، زنان ایران در جنبش مشروطه ، نشر احیا .
۶- بدرالملوک بامداد ، مشعل داران و پیشتازان آزادی زنان ، جلد ۲ .
۷- الیز ساناساریان ، جنبش حقوق زنان در ایران طغیان، افول و سرکوب از ۱۲۸۰ تا انقلاب۵۷ ، ترجمه نوشین احمدی خراسانی ، نشر اختران .
۸ مقاله انجمن مخدرات وطن
۹- بیژن خواجه نوری ، بررسی و تحلیل اجمالی نقش اجتماعی زنان در تاریخ ایران، مجله فرهنگ، زمستان ۱۳۸۲، شماره ۴۸ .