عطا محامد، پژوهشگر علوم سیاسی
بامداد چهارشنبه، وزیر امور خارجه لبنان در‌حالی‌که آمار نگران‌کننده‌ای از آوارگان درگیری‌های اسراییل و حزب‌الله ارائه داد و گفت: «شمار آوارگان ممکن است به نیم میلیون نفر برسد»، با لحنی اضطراری اعلام کرد: «آمریکا تنها راه نجات ماست! ما به‌تنهایی قادر به پایان دادن به این جنگ نیستیم و علی‌رغم ناامیدی‌های گذشته، به کمک آمریکا نیاز داریم.» او تاکید کرد که «آمریکا تنها قدرتی است که می‌تواند در خاورمیانه تغییری ایجاد کند.»
اما در همان لحظات، کیلومترها دورتر، «مسعود پزشکیان»، رییس‌جمهور ایران، در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل گفت: «حضور قدرت‌های خارجی در منطقه موقتی و منبع بی‌ثباتی است. توسعه و پیشرفت ما و شما به هم گره خورده و واگذاری امنیت به نیروهای فرامنطقه‌ای، به نفع هیچ‌کس نیست.» دو دیدگاه کاملا متضاد درباره نقش قدرت‌های خارجی در منطقه، در زمانی که ایران به‌تازگی از تعهد خود برای حفظ ثبات لبنان سخن گفته است. اما نگاه تهران و بیروت به نقش قدرت‌های خارجی در منطقه، در دو جهت کاملا مخالف حرکت می‌کند.
***
پزشکیان سخنرانی خود در سازمان ملل را با مرور راهبردش برای پیروزی در انتخابات آغاز کرد و گفت: «با برنامه‌ای مبتنی‌بر اصلاحات، وفاق ملی، تعامل سازنده با جهان و توسعه اقتصادی وارد انتخابات شدم و توانستم اعتماد هموطنانم را جلب کنم.» اما این در‌حالی‌ست که در دوران تبلیغات انتخاباتی او، تمرکز بر اجرای سیاست‌های موجود و پیروی از رهنمودهای رهبر جمهوری اسلامی بود و این برنامه‌ها، چندان به‌وضوح مطرح نشده بودند.
این تضاد در اظهارات زمانی برجسته‌تر می‌شود که پزشکیان در سخنرانی خود می‌گوید: «ایران، سرزمین هیچ ملتی را اشغال نکرده است؛ چشم به منابع هیچ کشوری نداشته است و بارها برای ایجاد صلح و ثبات پایدار در منطقه طرح‌های گوناگون به همسایگان و مجامع بین‌المللی پیشنهاد داده است.»
این درحالی بود که گزارش‌ها نشان می‌دهد سپاه پاسداران از ۱۰ روز پیش در پایگاهی نزدیک ورامین، دوره آموزشی گسترده‌ای برای حدود ۳۰۰ نیروی نیابتی فلسطینی و یمنی برگزار کرده است. این آموزش‌ها شامل جنگ چریکی، حملات زمینی و گروگان‌گیری بوده است.
تقریبا اکثر گفته‌های پزشکیان در نیویورک با این تضادها همراه بوده است، در‌حالی‌که او از صلح و برادری حرف می‌زند. سوال اینجاست که آیا ایران می‌تواند میان این دو رویکرد متضاد، یعنی تعهد به صلح و در عین حال حمایت نظامی از نیروهای نیابتی، راهی برای تعامل با جهان بیاید؟
تکذیب و جنجال: اختلاف بر سر اظهارات پزشکیان درباره خلع سلاح ایران و اسراییل
پزشکیان در سفرش به نیویورک و دیدار با ایرانیان مقیم آمریکا، با بیان اینکه «تصویری که رسانه‌ها از ایران ارائه می‌دهند با واقعیت فاصله دارد»، تاکید کرد که ایران «بسیار امن‌تر و آزادتر از آن است که نمایش داده می‌شود.» او همچنین شعار معروف اصلاح‌طلبان را تکرار کرد: «ایران متعلق به همه ایرانیان است؛ چه آنان که در کشور زندگی می‌کنند و چه آن‌هایی که مهاجرت کرده‌اند.» این در‌حالی‌ست که بسیاری از ایرانیان، به‌ویژه آن‌هایی که در خارج از کشور هستند، در بازگشت به ایران چنین احساسی را تجربه نمی‌کنند.
اظهارنظر پزشکیان درباره آزادی در ایران زمانی جنجالی‌تر می‌شود که هم‌زمان، سازمان عفو بین‌الملل گزارش داده است که ایران مسوول حدود ۷۵ درصد از کل اعدام‌های ثبت‌شده در جهان در سال ۲۰۲۳ بوده و بسیاری از چهره‌های مخالف نظام همچنان در زندان به سر می‌برند. این تضاد میان ادعای وجود آزادی و واقعیت‌های حقوق‌بشری، شکاف عمیقی را در روایت‌های رسمی و تجربه‌های عینی ایرانیان نشان می‌دهد.
اما آنچه جنجالی جدی در ایران به وجود آورد، خبری بود که خبرگزاری «بلومبرگ» از سخنرانی پزشکیان در ۲مهر منتشر کرد. اظهاراتی از پزشکیان که می‌گفت: «ایران حاضر است سلاح خود را زمین بگذارد، اگر اسراییل هم سلاح زمین بگذارد.»
«عباس عراقچی»، وزیر امورخارجه ایران با تعجیل بسیار این سخنان پزشکیان را تکذیب کرده و گفت: «آقای پزشکیان به‌هیچ‌عنوان چنین اظهاراتی نداشته است.» او تاکید کرد که رییس‌جمهور در نشست با رسانه‌های آمریکایی «به‌شدت جنایات رژیم صهیونیستی در غزه و تهاجم آن رژیم به لبنان را محکوم کرده و تاکید کردند که این جنایات با هیچ‌یک از معیارهای انسانی و بین‌المللی همخوانی ندارد و باید متوقف شود.»
اما ساعاتی بعد از این تکذیبیه، صوت گفته‌های پزشکیان منتشر شد. صوتی که در آن گفته می‌شد: «ما آماده‌ایم تمام سلاح‌های خود را کنار بگذاریم، به شرط آنکه اسراییل هم همین کار را بکند و یک سازمان بین‌المللی به منطقه بیاید و امنیت را تامین کند.» حضور سازمان بین المللی در منطقه موضوعی بود که او در بامداد ۴مهر در سخنرانی صحن مجمع عمومی آن را رد کرد و گفت که وجود نیروی فرامنطقه‌ای در منطقه، «منشا بی‌ثباتی» است.
این تغییر رویکرد پزشکیان در نتیجه فشارهای بسیاری بود که از داخل ایران، به‌ویژه از زاویه رسانه‌ها و افراد اصول‌گرا بر او وارد شد. اما قبل از تغییر مشی پزشکیان، عراقچی نیز در اظهارنظری دیگر روز ۳مهر گفت: «آنچه رییس‌جمهور مطرح کرد این بود که اگر قرار است صلح و امنیت در منطقه باشد، نباید سلاح داده شود. سخنان او اصلا در مورد کاهش تنش‌ها با رژیم صهیونیستی نبود، بلکه درباره خلع سلاح‌های کشتار جمعی بود.»
«احمد زیدآبادی»، روزنامه‌نگار، در حمایت از پزشکیان در کانال تلگرامی خود نوشت: «هیاهوی جاری بر سر جمله‌ای از آقای پزشکیان، صرفا برای ترساندن او و تیم همراهش از مذاکرات صاف و صریح و سازنده بر سر رفع تحریم اقتصادی کشور است. کار هم کار راستگرایان اسراییلی و مدافعان آن‌ها در کنگره و حزب جمهوریخواه و رسانه‌های در اختیار است! بنابراین آقای پزشکیان و همراهانش از این غوغا نترسند و کار درست خود را به انجام رسانند.»
ایران به‌دنبال سلاح هسته‌ای نیست و خواهان امنیت پایدار است
پزشکیان سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل را با ادعای بلندپروازانه‌ای آغاز کرد. او که در ابتدای دوران ریاست‌جمهوری خود با انتشار «پیام من به جهان» خود را به‌عنوان سیاست‌گذار کلان نظام معرفی کرده بود، با صدایی رسا در سازمان ملل اعلام کرد: «من قصد دارم بنیان‌هایی استوار برای ورود کشورم به عصر جدید و نقش‌آفرینی سازنده و موثر در نظام در حال ظهور جهانی بنا کنم.»
اما برنامه او چیز جدیدی نبود؛ «حسن روحانی»، رییس‌جمهور سابق ایران نیز در اولین حضورش در مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۱۳۹۲، کم‌و‌بیش همین رویکرد را داشت. پزشکیان اعلام کرد: «در جهان به هم پیوسته کنونی، امنیت و منافع یک کشور با نابودی امنیت و منافع دیگران هرگز تامین نخواهد شد. ما نیازمند نگاهی جدید برای حل مسائل جهانی هستیم. چنین نگاهی می‌بایست به‌جای تهدیدها، بر فرصت‌ها تمرکز کند. بر مبنای همین منطق تعاملی می‌توان فرصت‌های جدیدی برای همکاری پدید آورد.»
پزشکیان در دیدار خود با «آنتونیو گوترش»، دبیرکل سازمان ملل گفت ایران به‌دنبال ایجاد صلح و امنیت پایدار در منطقه با کمک دولت‌های همسایه، ازجمله کشورهای حاشیه خلیج‌فارس است و افزود: «ایران به‌هیچ‌وجه به‌دنبال سلاح هسته‌ای نیست. ما در۲۰۰ سال گذشته آغازگر هیچ جنگ و درگیری نبوده‌ایم و اساسا به‌دنبال زندگی در صلح، امنیت و آرامش هستیم.»
او در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل بار دیگر بر موضع صلح‌طلبانه ایران تاکید کرد و گفت: «ما خواهان صلح برای همه هستیم و با هیچ‌کس سر جنگ نداریم. ما همچنین خواستار صلح و امنیت پایدار برای مردم اوکراین و روسیه هستیم. جمهوری اسلامی ایران ضمن مخالفت با جنگ و تاکید بر لزوم توقف فوری درگیری‌های نظامی در اوکراین، از هر راه‌حل صلح‌آمیزی حمایت می‌کند و معتقد است که تنها از طریق گفت‌وگو می‌توان این بحران را حل کرد.»
در بخش پایانی سخنرانی، پزشکیان بر آمادگی ایران برای تعامل مجدد با اعضای برجام تاکید کرد و گفت: «اگر تعهدات برجامی به‌طور کامل و با حسن‌نیت اجرا شوند، می‌توان در مورد سایر مسائل نیز به گفت‌وگو نشست.» او همچنین اعلام کرد که ایران آماده است تا از موضع برابر با قدرت‌های جهانی و همسایگان خود در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی همکاری کند.
او تصریح کرد: «پاسخ مناسب به چنین پیامی که از ایران صادر می‌شود، تحریم‌های بیشتر نیست، بلکه اجرای تعهدات قبلی و رفع تحریم‌ها برای بهبود شرایط اقتصادی است.»
سیاست نه جنگ و نه صلح با اسراییل
باوجود همه آنچه در مجامع عمومی پزشکیان از صلح می‌گفت، او در صحبت با «فرید زکریا»، خبرنگار ارشد «سی‌ان‌ان» اما راه دیگری رفت. او گفت: «حزب‌الله به‌تنهایی نمی‌تواند در برابر اسراییل بایستند، باید کشورهای اسلامی کاری کنند»، او تاکید کرد «حزب‌الله با حکومتی مواجه است که تا دندان مسلح است و به تسلیحاتی دسترسی دارد که برتر از چیزهای دیگر است.»
او همچنین تاکید کرد «ما نباید اجازه بدهیم که لبنان به غزه دیگری در دستان اسراییل تبدیل شود.» او هشدار داد «تحولات اخیر ممکن است به جنگی منطقه‌ای تبدیل شود.» این گفته‌ها برخلاف سخنان روز دوم او در نیویورک بود که از بر زمین گذاشتن سلاح‌ها حرف می‌زد. برعکس، او از نوعی آمادگی برای حمایت از لبنان سخن می‌گفت.
با‌این‌حال سخنان او به‌خاطر نوع بازتاب رسانه‌ای دردسر دیگری آفرید و «الیاس حضرتی»، رییس شورای اطلاع رسانی دولت مجبور شد که درباره آن توضیح دهد. او گفت: «مواضع دکتر پزشکیان در محکومیت جنایات رژیم صهیونیستی علیه زنان و کودکان غزه بر کسی پوشیده نیست» و ادامه داد «تقطیع برخی جملات موجب سواستفاده معاندان شده است، اما پیوند ایران و محور مقاومت ناگسستنی است.»
اما رییس‌جمهور جدید ایران در طول حضورش در نیویورک که بارها در مورد اسراییل سخن گفت، موضع صریحی نداشت و گویا همان سیاست نه جنگ و نه صلح را در سخنانش ادامه داد. چراکه برخلاف تاکید بر حمایت از لبنان، پزشکیان در دیدار با دبیرکل سازمان ملل اظهار داشت: «رژیم صهیونیستی در روز آغاز رسمی ریاست‌جمهوری بنده، اقدام به ترور “شهید هنیه” به‌عنوان مهمان رسمی جمهوری اسلامی ایران کرد، درحالی که ما برای جلوگیری از تشدید تنش‌ها و درگیری‌ها صبر پیشه کردیم.»
در سخنرانی صحن مجمع عمومی، بخش مهمی از گفته‌های پزشکیان به موضوع اسراییل اختصاص یافت، به‌طوری که او شش بار نام این کشور را بر زبان آورد.
او با اشاره به اقدامات اسراییل گفت: «مردم جهان در یک سال گذشته، ماهیت رژیم اسراییل را دیده‌اند؛ دیده‌اند سردمداران این رژیم چگونه جنایت می‌کنند.» او در بخش دیگری از سخنانش تأکید کرد: «این اسراییل است که دانشمندان، دیپلمات‌ها و مهمانان ما را در سرزمین ما ترور کرده؛ و از داعش و گروه‌های تروریستی پنهان و آشکار حمایت کرده است.» در ادامه، پزشکیان توضیح داد که در مقابل این رویکرد اسراییل، ایران از «جنبش‌های آزادی‌بخش و مردمی» حمایت کرده است.
سخنان مسعود پزشکیان در نیویورک، نمایانگر تناقضی آشکار میان تعهد به صلح و حمایت از مقاومت منطقه‌ای بود. از یک سو او در مجمع عمومی سازمان ملل و گفت‌وگوهای رسانه‌ای از خلع سلاح و تعامل جهانی گفت و از طرف دیگر، بر حمایت ایران از حزب‌الله و مقابله با اسراییل صحه گذاشت. این تضادها که با واکنش‌های متناقض مقامات ایرانی همراه بود، سیاست چندوجهی ایران در قبال مسائل منطقه‌ای را برجسته می‌کند؛ سیاستی که تلاش می‌کند میان شعارهای صلح و حمایت نظامی از نیروهای نیابتی، تعادلی ایجاد کند. اما به نظر می‌رسد چنین تناقضاتی نه‌تنها موجب بی‌اعتمادی در عرصه بین‌المللی می‌شود، بلکه تلاش‌های ایران برای ارائه تصویری از کشوری صلح‌طلب و آماده تعامل را تضعیف می‌کند.