عطا محامد، پژوهشگر علوم سیاسی
در هفته‌های اخیر، دولت جمهوری اسلامی ایران در سطوح مختلف دیپلماتیک، مجموعه‌ای از سفرهای مختلف به کشورهای منطقه انجام داده است. این سفرها از عراق تا ترکمنستان و قطر، با هدف تقویت همکاری‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی صورت گرفته‌اند. مقامات ایرانی تلاش کرده‌اند تا براساس سیاست‌های تعامل سازنده و همسایگی که «مسعود پزشکیان»، رییس‌جمهور جدید ایران در مقاله «پیام من به جهان جدید» در روزنامه «تهران تایمز» مطرح کرده بود، روابط خود را گسترش دهند.
***
پزشکیان در آن مقاله، به تبیین رویکردهای سیاست خارجی دولت خود پرداخته بود. او پیش از آنکه ایران در آستانه جنگ بایستد و بار دیگر اسراییل را با موشک‌های بالستیک مورد هدف قرار دهد، تاکید کرده بود که دیپلماسی دولتش مبتنی‌بر سه اصل «عزت، حکمت و مصلحت» (سه اصلی که رهبر جمهوری اسلامی مشخص کرده) خواهد بود و تاکید کرده بود «حفظ عزت ملی و شأن بین‌المللی ایران در هر شرایطی سرلوحه کار ما خواهد بود.»؛ اما امروز ایران به‌ویژه از سوی کشورهای غربی در مظان اتهامات جدی است.
پزشکیان در مقاله همچنین بر ضرورت برقراری تعامل سازنده با جهان و کاهش تنش‌ها در منطقه اشاره کرده بود؛ اما امروز تهران خود به یکی از جدی‌ترین تنش‌آفرینان منطقه‌ای بدل شده است.
چه در آن مقاله و چه در گفت‌وگوهای مختلفی که پزشکیان در دوره ریاست‌جمهوری خود انجام داده ،یکی از اصول کلیدی سیاست خارجی دولت نو، تقویت روابط با همسایگان و ایجاد یک «منطقه قوی» اعلام شده است. او در مقاله خود اشاره می‌کند: «ما پیگیر تشکیل یک منطقه قوی خواهیم بود و هدف ما باید ایجاد محیطی باشد که در آن منابع همگان برای پیشرفت و توسعه منطقه به نفع همه اختصاص یابد» و در عراق از ضرورت تشکیل اتحادیه مشترک کشورهای اسلامی می‌گوید. به نظر می‌رسد که او در هر سه سفر خود (به‌جز سفر به آمریکا) که به کشورهای منطقه بوده، به دنبال همین عقاید بوده، اما در‌حالی‌که برخی کشورهای منطقه به عادی‌سازی روابط با اسراییل پرداخته‌اند، پزشکیان اسراییل را به برخورد شدیدتر تهدید کرده است.
پزشکیان اما در سفری که به قطر داشت، نیت خود را آشکارتر می‌کند و شاید آن «نظم جدیدی» که در مقاله نوشته را در این سخنان بیشتر هویدا می‌کند؛ او می‌گوید به‌همراه کشورهای منطقه می‌توانیم «دنیا را به جایی که صحیح می‌دانیم هدایت کنیم و رژیم صهیونیستی را سر جای خود بنشانیم، تا دست از جنایت و کشتاری که به راه انداخته‌اند، بردارند.»
پزشکیان در بغداد؛ همکاری‌های جدید یا ادامه مشکلات قدیمی؟
پزشکیان، در اولین سفر خارجی خود در اواخر شهریور به عراق، طی سه روز با مقامات ارشد عراقی دیدار کرد و تلاش کرد تا زمینه همکاری‌های بیشتر بین دو کشور را فراهم کند. او در این سفر تاکید کرد: «تقویت وحدت و انسجام فی‌مابین، از اهداف مهم سفر به کشور دوست و برادر عراق بود.» او همچنین در دیدار با مقامات عراق، به امضای ۱۴ سند همکاری اشاره کرد و گفت: «این اسناد نقطه آغاز راه گسترش همکاری بین دو کشور هستند.»
پزشکیان در سفر به اقلیم کردستان نیز با «نیچروان بارزانی»، رییس اقلیم کردستان عراق و دیگر مقامات ارشد این منطقه ملاقات کرد. او در این دیدارها گفت: «ایران و اقلیم می‌توانند در زمینه سیاسی، اقتصادی، امنیتی، علمی و فرهنگی همکاری داشته باشند.» او که در آنجا گفته بود «مرز میان ما باید مرز صلح و آشتی باشد»، چندان مورد توجه طرف عراقی و مقامات ایران قرار نگرفت.
در بصره عراق نیز، پزشکیان با عشایر منطقه‌ای دیدار کرد و از وضعیت منطقه، به‌ویژه مساله اسراییل حرف زد. او گفت: «اگر ما مسلمانان با هر باور و اعتقادی با هم برادری کنیم، آیا اسراییل می‌تواند مسلمانان را قتل‌عام کند؟» او تاکید کرد که علت جسارت اسراییل در اقداماتش، نبود اتحاد میان کشورهای اسلامی است و اگر این اتحاد شکل بگیرد، قدرت بیشتری در مقابله با تجاوزات اسراییل ایجاد خواهد شد.
منتقدان این سفر به این موضوع اشاره کردند که «سفر پزشکیان به بغداد، حتی بدون انتشار بیانیه مشترک به پایان رسید» و آن را نشانه‌ای از عدم موفقیت کامل این سفر می‌دانند. همچنین تاکید شده است «مهم‌ترین هدف سفر که حل مساله انسداد دارایی‌های ایران در عراق بود، به نتیجه ملموسی نرسید.»
همچنین «رحمت‌الله نوروزی»، نماینده مجلس نیز گفت: «این سفر نشان داد که جمهوری اسلامی به‌دنبال تشکیل اتحادی قوی و تاثیرگذار در مقابل ظالمان جهان است»، اما به نظر می‌رسد این اتحاد هنوز در مرحله ابتدایی خود قرار دارد و به دستاوردهای عملی نیاز دارد.
سفر به قطر در سایه تنش‌های منطقه‌ای
سفر بعدی رییس دولت در میانه مهر، به دوحه پایتخت قطر بود. این سفر تنها یک روز پس از حمله موشکی ایران به اسراییل در جریان عملیات «وعده صادق ۲» صورت گرفت. این سفر با هدف دیدار دوجانبه و شرکت در اجلاس مجمع گفت‌وگو همکاری آسیا انجام شد.
پزشکیان در بدو ورود، ضمن اشاره به تنش‌های منطقه‌ای بیان کرد: «ما صبر کردیم تا صلح در غزه برقرار شود، اما اسراییل به کشتار ادامه داد و جری‌تر شد.» این اظهارنظر به‌وضوح نشان‌دهنده فضای متشنج منطقه‌ای بود که سایه‌ای بر این سفر انداخت.
در جریان این سفر، مقامات ایران و قطر شش سند همکاری در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی و ورزشی امضا کردند، با‌این‌حال بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که این تفاهم‌نامه‌ها، بیشتر جنبه نمادین داشته و گره‌گشای مشکلات اقتصادی ایران در شرایط تحریم نخواهد بود، به‌ویژه اینکه تلاش‌های دولت‌های پزشکیان و پیش‌تر «ابراهیم رئیسی» برای رفع انسداد شش میلیارد دلار دارایی ایران در بانک‌های قطر هنوز به نتیجه ملموسی نرسیده است؛ هرچند پزشکیان پس از مذاکرات، از «تفاهمات خوبی» در این زمینه سخن گفت.
رییس‌جمهور ایران در این سفر همچنین با سران برخی کشورهای عربی درباره وضعیت غزه و لبنان گفت‌وگو کرد و تاکید کرد که کشورهای اسلامی باید با «نگاه مشترک» در برابر جنایات اسراییل ایستادگی کنند. قبل از این دیدارها، او در نشست خبری مشترک با امیر قطر گفته بود: «ما به‌دنبال صلح هستیم…، اگر بخواهد رژیم صهیونیستی طور دیگری عمل کند، پاسخی محکم‌تر خواهیم داد.» این موضع گیری‌ای بود که او در گفت‌وگو با «خالد مشعل»، عضو شورای جنبش حماس، نیز بر زبان آورد: «ارتکاب کوچکترین خطا از سوی رژیم صهیونیستی، پاسخ کوبنده‌تر ایران را به‌دنبال دارد.»
این سفر که هم‌زمان با تنش‌های بالا در منطقه انجام شد، نشان‌دهنده تلاش ایران برای تقویت روابط با قطر به‌عنوان یکی از معدود متحدان منطقه‌ای بود. قطر از ۷اکتبر۲۰۲۳ توانسته است کشوری باشد که نقش میانجی را در تنش موجود منطقه بر عهده دارد و طرفین از این میانجی، بارها بهره برده‌اند. این‌بار گویا تهران به‌دنبال بهره‌مندی از روابط این کشور است. با‌این‌حال و تا امروز، این سفر به‌رغم امضای چند سند همکاری، دستاوردهای ملموسی نداشته و منتقدان معتقدند که مسائل اصلی با این کشور و چه در منطقه، همچنان حل‌نشده باقی مانده‌اند.
ایران و روسیه در مسیر تقویت محور ضدتحریم؟
یکی از خواست‌های دولت ایران در چندسال اخیر، گسترش روابط با آسیای مرکزی بوده است. بر همین اساس، دولت جدید در چارچوب همایش بین‌المللی «ارتباط متقابل زمان‌ها و تمدن‌ها» که به مناسبت بزرگداشت سیصدمین سالگرد «مختومقلی فراغی»، شاعر ترکمنستانی برگزار شد، به این کشور سفر کرد. در راستای گسترش روابط با این منطقه، رییس جمهور در این سفر گفت: «توافقاتی در زمینه گاز، برق و بازارچه‌های مرزی به دست آمده که در کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی نهایی خواهند شد.»
البته بخشی از این خواست جمهوری اسلامی، پیدا کردن را‌هایی برای عبور از تحریم است. پزشکیان ضمن آنکه می‌گوید «مرز مشترک طولانی داریم و علاوه‌بر همسایگی، خویشاوند نیز هستیم»، توضیح می‌دهد: «در این دیدارها تلاش کردیم ارتباطات و همکاری‌های منطقه‌ای کشورمان در زمینه‌های مختلف را گسترش دهیم، تا اثرگذاری تحریم‌های ظالمانه علیه ایران را تا حد ممکن کاهش دهیم.»
اما مهم‌ترین بخش این سفر، دیدار پزشکیان با «ولادیمیر پوتین»، رییس‌جمهور روسیه، بود. در این دیدار، روابط دو کشور به‌عنوان روابطی «راهبردی» توصیف شد و بر توسعه همکاری‌های مشترک تاکید شد. پزشکیان در این ملاقات گفت: «ایران و روسیه ظرفیت‌های متقابل و مکمل خوبی دارند و مواضع ما در جهان نزدیک‌تر از سایر کشورها به یکدیگر است.» او همچنین بر اهمیت تسریع در اجرای پروژه‌های مرتبط با گاز، راه‌آهن و انرژی تاکید کرد و ابراز امیدواری کرد که سند راهبردی مشارکت ایران و روسیه در جریان اجلاس بریکس نهایی شود.
پوتین نیز در این دیدار، همکاری‌های میان ایران و روسیه را «اولویت بالا» خواند و از تقویت روابط اقتصادی و سیاسی بین دو کشور استقبال کرد. او گفت: «افزایش حجم تجارت میان دو طرف در سال جاری شاهد رشد قابل‌توجهی بوده است.» این دیدار به‌عنوان گامی مهم در جهت تثبیت روابط استراتژیک ایران و روسیه در منطقه و سطح بین‌المللی تلقی شد و به‌ویژه بر تسریع پروژه‌های اقتصادی تاکید شد.
در مجموع، دیدار پزشکیان با پوتین نقطه عطف سفر او به ترکمنستان بود و به‌گفته مقامات، قرار است همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌های اقتصادی و امنیتی سرعت بیشتری بگیرد. خود پزشکیان نیز در‌این‌باره اظهار داشت: «روند رو به رشد همکاری‌های ایران و روسیه باتوجه به اراده رهبران عالی دو کشور باید تسریع شود و این همکاری‌ها می‌تواند فشار تحریم‌ها را کاهش دهد.» این سخنان، گویای تعهد ایران به تقویت روابط راهبردی با روسیه است.
با‌این‌حال، وضعیت پیچیده منطقه و ملاحظات روسیه برای دخالت مستقیم در برخی مسائل علی‌رغم خواست ایران، به‌همراه رقابت کشورهای دیگر مانند ترکیه و آمریکا، می‌تواند چالش‌هایی در مسیر این همکاری‌ها ایجاد کند. با این وجود، این شرایط می‌تواند فرصت‌هایی را نیز فراهم کند و حتی راه را برای شکل‌گیری یک پیمان نظامی جدید میان تهران و مسکو باز کند.
تعامل جهانی در سایه تقابل با اسرائیل؟
باتوجه به سخنان پزشکیان در مقاله خود و آنچه در سه سفر اخیر بیان کرده، به نظر می‌رسد بسیاری از اصول سیاست خارجی او همچنان به قوت خود باقی است. او در مقاله خود تاکید کرده بود که «تعامل سازنده با جهان» و ایجاد «تعادل» در روابط بین‌المللی، از اهداف اصلی دولت اوست. این رویکرد در سفرهای او به عراق و ترکمنستان نیز مشاهده شد، اما همچنان این سوال اساسی باقی است که چگونه جمهوری اسلامی می‌تواند باوجود سیاست‌های ضد اسراییلی خود،به تعامل با جهان بپردازد؟ این تضاد میان موضع ضد اسراییلی و تلاش برای تعامل با قدرت‌های جهانی، یکی از چالش‌های دیپلماسی ایران است.
همچنین چالش‌های اجرایی شدن توافقات اقتصادی که در سفرهای اخیر مطرح شده نیز، موضوعی جدی است. ایران به‌دنبال دور زدن تحریم‌ها در منطقه‌ای است که اکثر کشورهای آن نمی‌خواهند با آمریکا یا اروپا وارد منازعه شوند. به نظر نمی‌رسد که بیست سند همکاری که دولت پزشکیان در عراق و قطر به امضا رسانده، بتواند به‌طور ویژه‌ای در مسیر خواست‌های سیاسی ایران موثر باشد.
علاوه‌بر این، با رشد تنش‌های منطقه‌ای، رویکرد پزشکیان در مقابله با اسراییل و حمایت از مقاومت فلسطین بیشتر نمایان شده است. او برخلاف آنچه در نیویورک گفته بود که اگر آن‌ها سلاح بر زمین بگذارند ایران نیز حاضر است سلاح‌های خود را کنار بگذارد، در این سفرهای منطقه‌ای، عموما از آمادگی ایران برای بالا بردن سطح تنش خبر داده است.
از: ایران وایر