چهار تکنوکرات ایرانی در کنفرانس برتون ‌وودز

«برتون ‌وودز» یک شهرک خوش‌نشین و مرفه در ایالت کوچک نیوهمپشر (یا نیوهمپشایر) است که خود یکی از شش ایالت تشکیل‌دهندۀ منطقۀ «نیو انگلند» به‌شمار می‌آید (پنج ایالت دیگر: مِین، رودآیلند، کانتیکت، ماساچوست و ورمونت).

اجلاسی که عنوان رسمی آن «کنفرانس پولی و مالی ملل متحد» بود در هتل کوهستانی و لوکس «مونت واشینگتن» برگزار شد که از نظر معماری و چشم‌اندازهای اطراف کم و بیش یادآور هتلی است که فیلم «درخشش» (شاینینگ) در آن فیلمبرداری شده بود.

این کنفرانس مهم و توافقنامه‌ای که از دل آن بیرون آمد، بعد از هشتاد سال همچنان با نام «برتون ‌وودز» شناخته می‌شوند. هدف اصلی اجلاس، ایجاد یک نظام پولی بین‌المللی باثبات بود که در عین حال به نفع کشورهای جنگ‌زده هم باشد. جان مینارد کینز که یکی از مهم‌ترین اقتصاددانان سدۀ بیستم محسوب می‌شود از سوی بریتانیا و هری دکستر وایت، معاون وزارت خزانه‌داری، به نمایندگی از آمریکا، رهبری فکری و استراتژیک گفتگوها را به عهده داشتند. این دو پیشنهادهای مختلفی ارائه دادند اما در نهایت طرح آمریکا غالب شد و بدین ترتیب برتری مطلق دلار آمریکا در نظام مالی بین‌المللی به تثبیت رسید. نظام مالی «برتون ‌وودز» در سال ۱۹۷۱ با تصمیم ریچارد نیکسون به پایان عمر خود رسید.

ایران در برتون وودز

ایران یکی از ۴۴ کشور اردوگاه متفقین بود که در کنفرانس شرکت داشتند. کمتر از یک سال قبل از برگزاری این کنفرانس، ایران رسماً علیه آلمان نازی اعلان جنگ کرده بود و بدین ترتیب یکی از کشورهای «متفق» به حساب می‌آمد (۱۷ شهریور ۱۳۲۲ / ۹ سپتامبر ۱۹۴۳).

سرپرستی هیئت ایرانی در اجلاس برتون ‌وودز به عهدۀ ابوالحسن ابتهاج، مدیرعامل بانک ملی بود. در آن زمان، بانک مرکزی هنوز تأسیس نشده بود و مسئولیت چاپ اسکناس و مدیریت پولی کشور به عهدۀ بانک ملی بود.

ابتهاج در چارچوب «تاریخ شفاهی هاروارد»، در مصاحبه با حبیب لاجوردی حکایت کرده است که «سه نفر را در آمریکا انتخاب کردم که عضو میسیون باشند. یکی علی‌اکبر دفتری که مستشار سفارت بود… یکی حسین نواب که سرکنسول نیویورک بود، که در زمان مصدق وزیر خارجه شد یک مدت کوتاهی… سومی تقی‌نصر که در نیویورک بود و عضو هیئت نمایندگی تجارتی… یک وقتی اللهیار صالح را فرستاده بودند که در موقع جنگ کارهای تجاری با آمریکا را انجام بدهد. تقی‌نصر در همین هیئت اللهیار صالح بود.»

هر سه نفری که ابتهاج برگزیده بود از تکنوکرات‌ها و درس‌خوانده‌های دستگاه دیپلماتیک ایران بودند. حسین نواب که بعدها وزیر خارجه شد، در زمان محاکمات نفت ایران در دیوان داوری بین‌المللی لاهه، در هلند خدمت می‌کرد و در این پرونده نیز فعال بود.

علی‌اکبر دفتری، برادر احمد متین‌دفتری (نخست‌وزیر در زمان رضاشاه) بود که در آلمان دکترای حقوق گرفته و سپس وارد وزارت خارجه شده بود.

تقی نصر که پنج سال بعد وزیر اقتصاد ملی شد، از دانشجویان اعزامی به فرانسه در زمان رضا شاه بود که با دکترای حقوق به ایران بازگشت و به تدریس در دانشکده حقوق پرداخت. او هنگام برگزاری کنفرانس برتون وودز مشاور هیئت بازرگانی و اقتصادی ایران در آمریکا بود و مدتی هم در مصر برای سازمان ملل کار کرد. تقی نصر از خانواده‌ای سرشناس بود و برادرانش نیز برای خود شهرتی داشتند: محسن نصر زمانی شهردار تهران شد و علی نصر هم به عنوان یکی از بنیان‌گذاران تئاتر نو در ایران شناخته شده است.

اما عامل مهم و فعال هیئت ایران در کنفرانس همان ابوالحسن ابتهاج بود که فردی باشهامت، پیگیر و مستقل بود و به آسانی زیر بار حرف دیگران نمی‌رفت.

شاید همین استقلال رأی و به گفتۀ برخی همکارانش «روحیۀ مستبد» و آشتی‌ناپذیر او بود که کارش را به زندان کشاند. ابتهاج که بعد از چند سال ریاست سازمان برنامه عاقبت در سال ۱۳۳۷ ناچار به استعفا شد، بعد از آن دیگر مسئولیت دولتی به عهده نگرفت اما بانک «ایرانیان» را تأسیس کرد. روزنامۀ اطلاعات مورخ ۲۱ آبان ۱۳۴۰ خبر می‌دهد که ابتهاج «به اتهام تصرف غیرقانونی در اموال دولت» بازداشت شده است. با اینحال پروندۀ «فساد» وی بعد از هشت ماه زندان، بدون هیچ نتیجه‌ای بسته شد. گفته می‌شود که شخص پادشاه از رفتارهای خودسرانه و صراحت کلام ابتهاج خشمگین بوده است.

با اینحال با گذشت زمان، از میان اعضاء هیئت نمایندگی ایران در کنفرانس برتون وودز تنها نام ابوالحسن ابتهاج در افکار عمومی و تاریخ‌نگاری معاصر باقی مانده است. علاوه بر کارنامۀ حرفه‌ای بسیار غنی، ابتهاج خاطرات خود را در چارچوب «تاریخ شفاهی هاروارد» و همچنین در قالب کتابی به کوشش علیرضا عروضی به جا گذاشته است.