در حالی‌که پس از جلسه غیررسمی «عباس عراقچی»، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی با وزیران خارجه کشورهای عضو «شورای همکاری خلیج فارس» به میزبانی قطر، مقام‌های ایرانی به بهبود روابط خوش‌بینی نشان داده بودند، بیانیه مشترک این شورا و اتحادیه اروپا درباره جزایر سه‌گانه، جامعه ایران را شوکه کرد. این نوشتار درباره ریشه اختلافات است.
***
موضوع حاکمیت بر جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک از یک اختلاف مزمن امارات متحده عربی با ایران در حال تبدیل به موضوعی حاد درباره تمامیت ارضی ایران است. در تازه‌ترین نشانه‌های این بحران، شورای همکاری خلیج فارس متشکل از شش کشور قطر، عمان، کویت، عربستان سعودی، امارات و بحرین همراه با ۲۷ دولت عضو اتحادیه اروپا بیانیه مشترکی منتشر کردند که یکی از پاراگراف‌های آن مربوط به این جزایر است.
در این بیانیه پس از مروری بر اختلافات و نگرانی‌ها از سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران، از جمله برنامه اتمی آن، از عباراتی بی‌سابقه علیه تمامیت ارضی ایران استفاده شده است که دست‌کم اتحادیه اروپا قبلا در برابر آن محافظه‌کارانه‌تر رفتار می‌کرد: «ما بر اهمیت پایبندی به حقوق بین‌الملل، از جمله منشور سازمان ملل که بر اساس احترام به حاکمیت، تمامیت ارضی، عدم مداخله در امور داخلی و خودداری از استفاده از زور یا تهدید به زور است، تاکید می‌کنیم. در این راستا از ایران می‌خواهیم که به اشغال سه جزیره امارات متحده عربی، تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی که نقض حاکمیت امارات و اصول منشور سازمان ملل متحد است، پایان دهد.»
بیانیه مشترک ۴۳ دولت در اقدامی بی‌سابقه از عبارت «اشغال سه‌جزیره امارات متحده عربی» توسط ایران استفاده کرده است. این بیانیه کمتر از دو هفته پس از سفر «مسعود پزشکیان» به قطر و دیدار وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی با وزیران خارجه شش کشور شورای همکاری خلیج فارس در حاشیه آن صادر شده است.
عراقچی پس از آن سفری هم به عربستان و عمان داشت که نشان می‌دهد وضعیت روابط بین دو طرف تا چه پایه شکننده است و به چه میزان ایران حتی در زمینه جلوگیری از اقدامی سیاسی علیه تمامیت ارضی خود هم ناتوان است.
اتحادیه اروپا پیشتر نیز درباره اختلاف امارات با ایران بر سر جزایر از ادعای آن کشور حمایت نشان داده بود اما این برای اولین بار است که سه جزیره، متعلق به امارات توصیف و وضعیت کنونی، «نقض حاکمیت امارات و منشور ملل متحد» خوانده شده است.
در میان ۳۳ دولتی که علیه وضعیت کنونی و تمامیت ارضی ایران بیانیه‌ای در حمایت از امارات صادر کرده‌اند، دست‌کم سه کشور عمان، قطر و کویت از دولت‌های نزدیک به ایران محسوب می‌شوند و کشورهای عربستان سعودی و امارات هم در اظهارات شفاهی به تازگی از بهبود و کاهش اختلافات با جمهوری اسلامی گفته بودند.
پس از تجاوز نظامی عراق در دوره «صدام حسین» به ایران که در آن ادعایی درباره خوزستان و رودخانه مرزی «شط‌العرب» یا «اروندرود» مطرح شده بود، تحرکات سیاسی امارات متحده عربی در ارتباط با سه جزیره، جدی‌ترین تهدید علیه تمامیت ارضی ایران است که در ضعیف‌ترین دوره حیات جمهوری اسلامی در حال تصاعد و یافتن ابعاد بین‌المللی است.
این تهدیدات پیشتر عمدتا حول جزیره ابوموسی بودند اما موضوع جزایر تنب بزرگ و کوچک که اختلاف چندانی میان ایران و امارات بر سر آن‌ها نبود، در حال اضافه شدن به موضوع ابوموسی است.
جزیره ابوموسی مطابق توافق ایران و بریتانیا به نمایندگی از شارجه و قبل از تاسیس امارات، باید با حاکمیت مشترک ایران و شارجه اداره شود اما حاکمیت بر جزیره تنب بزرگ و کوچک به طور انحصاری در اختیار ایران است.
امارات ضمن این که دهه‌ها است موضوع را به عنوان یکی از مسایل «تهدید امنیت و صلح جهانی» در شورای امنیت سازمان ملل متحد در دستور کار نگه داشته، در چند ماه اخیر موفق شده است چین و روسیه را هم با ادعاهای خود علیه تمامیت ارضی ایران همراه کند.
روسیه تاکنون دو بار بیانیه‌های مشترکی با شورای همکاری خلیج فارس صادر کرده بود که درباره ضرورت رفع اختلافات درباره جزایر سه‌گانه بودند. دور از انتظار نیست که با بیانیه مشترک بین شورای همکاری و اتحادیه اروپا که در لحنی بی‌سابقه از «نقض حاکمیت» امارات به جای «توصیه به رفع صلح‌آمیز اختلافات» استفاده کرده است، روسیه و چین هم به زودی از همین عبارات استفاده کنند.
امارات پیشتر موفق شده بود ایالات متحده امریکا را هم با خود در طرح اختلاف با ایران درباره جزایر همراه کند.
بریتانیا نیز در زمان عضویت در اتحادیه اروپا در بیانیه مشابهی با شورای همکاری حضور داشته است. به این ترتیب، امارات تاکنون موافقت همه پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد را در ادعای خود علیه تمامیت ارضی ایران جلب کرده و در صورتی که مساله به هر نحوی به طرح مجدد در شورای امنیت برسد، وضعیت برای جمهوری اسلامی ناگوار است.
در اختلاف جاری بر سر جزایر خلیج فارس، به ویژه ابوموسی، امارات متحده عربی چندین استدلال حقوقی برای حمایت از ادعاهای خود در برابر ایران مطرح کرده است. استدلال‌های حقوقی این کشور بر نقض‌های ادعایی ایران از یادداشت تفاهم سال ۱۹۷۱ با بریتانیا و پیش از تاسیس امارات، جدیت این نقض‌ها، بطلان یادداشت تفاهم به‌دلیل وجود عنصر ادعایی اجبار و اعتراضات مستمر امارات متحده عربی که مانع از کسب حاکمیت ایران از طریق «حقوق تصرف» می‌شوند، متمرکز هستند.
موضع امارات متحده عربی توسط اصول حقوق بین‌الملل، از جمله «کنوانسیون وین» درباره حقوق معاهدات و حمایت مداوم بین‌المللی از ادعاهای آن تقویت و به‌طور مداوم به‌عنوان سند سازمان ملل متحد با تسلیم آن به شورای امنیت ثبت شده است.
در برابر این یارگیری بین‌المللی امارات، جمهوری اسلامی در اوج بحران مشروعیت داخلی و دست و پا زدن در بحران‌های فراگیر و متعددی که در داخل و خارج از ایران برای خود ایجاد کرده، جز رد چنین بیانیه‌هایی که البته واجب است، هیچ اقدام موثر دیگری نکرده است.
تداوم تلاش‌های امارات در این باره در سه دهه اخیر نشان می‌دهد اقدامات این کشور به طور پلکانی در حال جدی‌تر شدن و دادن ابعاد گسترده‌تر بین‌المللی هستند. حکومت ایران از درج موضوع حاکمیت خود بر جزایر سه‌گانه در بیانیه‌هایی که با دولت‌های دیگر در سطح ریاست جمهوری یا وزارت خارجه صادر می‌شود هم ناتوانی نشان داده است.
از: ایران وایر